Ol i Sanap Strong Taim Ol Natsi i Bosim Netelan
WANPELA haus tumbuna (United States Holocaust Memorial Museum) i soim ol klos samting bilong ol kalabusman, na ol piksa wokabaut i kamapim klia olsem, ol Natsi i bin mekim nogut tru long ol man long taim bilong Namba Tu Pait. Dispela ol samting ol i soim long ol man i planti tru, winim bilong ol narapela haus tumbuna bilong graun. Kirap long 1993, ol man inap raun insait long dispela haus tumbuna, na inap 12 milion man i bin kam lukim ol samting i stap long dispela haus tumbuna long Wosington, D.C.
Na tu, dispela haus tumbuna i soim ol samting i kamapim klia olsem, ol Witnes Bilong Jehova i bin karim bikpela hevi taim gavman Natsi i bin bosim Netelan. I gat sampela piksa na stori bilong ol man i bin kalabus na karim hevi, na haus tumbuna i kamapim ol bikpela tok long ol Witnes Bilong Jehova. Ol dispela tok i kamapim klia pasin bilong ol Witnes long sanap strong na karim hevi, na long stap gut long God. Long Epril 8, 1999, haus tumbuna i mekim wanpela bung, nem bilong en “Ol Witnes Bilong Jehova Long Netelan Taim Ol Natsi i Bosim Kantri.” Dispela bung i kamap long tupela bikpela rum bilong haus tumbuna.
Dairekta bilong dispela haus tumbuna, em Mis Sara Jane Bloomfield, em i mekim sampela tok bilong kirapim dispela bung. Mis Bloomfield i gat laik tru long stori bilong ol Witnes Bilong Jehova. Em i toktok wantaim Kirap! na em i tok, ol i mekim bikpela wok bambai planti man moa i ken save long pasin bilong ol Witnes Bilong Jehova long sanap strong long taim ol man i bin mekim nogut long ol. Em i tok: “Mipela i save putim toksave long ol nius samting long ol dispela kain bung, olsem mipela i save mekim long ol narapela bikpela bung i save kamap long dispela haus tumbuna.”
Sampela saveman i kam long dispela bung, na ol i insait long ol tok bilong apinun. Wanpela bilong ol em Saveman Lawrence Baron, em profesa bilong ol samting bilong ol Jeman na bilong ol Juda bilong nau long wanpela yunivesiti (San Diego State University). Long tok bilong em, Saveman Baron i tok, “ol Witnes Bilong Jehova i no bin insait long ol samting bilong gavman bilong Hitler.” Em i tok, pasin bilong ol Witnes “long bilip long God i bikpela samting long ol, winim ol samting gavman Natsi i tokim ol long mekim. Ol i ting wok bos bilong Hitler i olsem wanpela kain lotu, na ol i no laik litimapim nem bilong em olsem em i wanpela god, na apim han long em long pasin bilong ol Natsi o tok ‘Heil Hitler.’ . . . God i tokim ol long laikim tru ol narapela man na ol i no ken kilim ol i dai, olsem na ol i no laik insait long ami . . . Taim gavman bilong Hitler i tok, ol i no ken bung moa bilong mekim lotu, ol Witnes i tok, ‘Mipela i mas bihainim tok bilong God tasol. Mipela i no ken bihainim tok bilong ol man.’ ” Long dispela as ol i salim planti Witnes bilong sampela kantri bilong Yurop long ol banis kalabus nogut, na ol i givim bikpela pen tru long ol, na kilim ol i dai tu.
Dispela haus tumbuna i singautim sampela saveman bilong Netelan, na sampela manmeri i bin stap long ol banis kalabus nogut bilong ol Natsi, bilong ol i ken kamapim klia pasin nogut ol Natsi i bin mekim long ol Witnes Bilong Jehova long Netelan. Long Me 29, 1940, bihain liklik long taim ol Natsi i kirap bosim Netelan, ol i bin tambuim wok bilong ol Witnes Bilong Jehova. Long dispela taim i gat 500 Witnes long Netelan. Insait long sampela mun bihain, ol i holim na kalabusim planti handet Witnes. Bilong kisim nem bilong ol narapela Witnes, ol Natsi i givim bikpela pen tru long ol Witnes ol i holim pinis. Taim pait i pinis, ol i bin kalabusim inap 450 Witnes. Winim 120 bilong ol i dai long pasin nogut ol man i bin mekim long ol.
Wanpela saveman bilong Netelan i tok, brens-ofis bilong Sosaiti Was Taua long Netelan i gat “200 stori bilong ol Witnes em ol i bin raitim long pepa, na 170 video i gat toktok bilong ol Witnes Bilong Jehova bilong Netelan, em ol i bin stap long banis kalabus nogut bilong ol Natsi. Olgeta dispela samting i kamapim klia olsem pasin bilong laikim tru God na ol narapela man i bin kirapim ol Witnes long mekim ol samting.”
Ol man i mekim ol tok long dispela bung ol i tok, rot i op bilong planti Witnes Bilong Jehova i ken lusim kalabus sapos ol i sainim wanpela pepa i tokaut olsem ol i lusim bilip bilong ol, tasol ol Natsi i no mekim olsem long ol narapela lain ol i bin kalabusim. Tasol ol man i mekim tok na ol man ol i toktok wantaim ol, ol i tok klostu olgeta Witnes i tingting gut pastaim, na ol i no laik sainim dispela pepa na ol i redi long karim hevi. Sampela Witnes i sainim dispela pepa, long wanem, ol i no laik bung moa wantaim ol Witnes Bilong Jehova.
Sampela i sainim dispela pepa, long wanem, ol i longlong nabaut. Ol dispela Witnes i no bin tingting long lusim lotu bilong ol. Sampela i ting ol i ken giamanim ol man i mekim nogut long ol, na ol i sainim pepa bambai ol i ken lusim kalabus na go bek long mekim wok autim tok. Tasol taim ol i lusim kalabus pinis, ol i kisim save olsem, maski wanem kain tingting i bin kirapim ol long sainim pepa, dispela samting ol i mekim i no stret.
Tingting kranki bilong ol i no mekim na kongrigesen i givim baksait long ol, nogat. Taim ol i go bek long ples na long kongrigesen bilong ol, ol narapela i bin helpim ol long ol samting bilong spirit. Wanpela pas ol i raitim long Jun 1942 i kam long brens-ofis bilong Sosaiti Was Taua long Netelan, na pas i tokim ol Witnes long dispela kantri long marimari long ol dispela Witnes na long pilim hevi ol i bin karim, em ol dispela hevi i mekim na ol i bin sainim pepa. I no longtaim na ol dispela Witnes i bin kalabus ol i autim tok gen, maski ol Natsi i bosim yet kantri na bikpela hevi inap painim ol dispela Witnes. Ol Natsi i holim na kalabusim gen sampela. Ol i kilim i dai wanpela bilong ol, long wanem, em i no laik insait long ami.
Maski ol Witnes i karim bikpela hevi na ol i mekim wok long pasin hait inap planti yia, namba bilong ol long Netelan i go bikpela. Long 1940 i gat 500 Witnes, tasol taim gavman Natsi i pinis long 1945 i gat 2,000 Witnes. Ol i gat strongpela bel na ol i strong long bihainim tok bilong God, olsem na long nau tu ol man i tingim tru pasin bilong ol Witnes.
[Piksa long pes 25]
Ol saveman i mekim tok long ol manmeri i kam bung
[Piksa long pes 25]
Ol i toktok wantaim sampela man bilong Netelan em ol i bin stap long banis kalabus nogut bilong ol Natsi