Yu Ting Pasin Bilong Ol Man i Nogut Moa Winim Bilong Bipo?
“YU TING pasin bilong ol man long nau i gutpela moa o nogut moa, winim bilong bipo?” Sapos yu kamapim dispela askim long sampela saveman ating sampela bai tok, em i hatwok long skelim pasin bilong ol man bilong narapela narapela hap taim. Ating ol i pilim olsem yumi mas skelim olgeta hap taim wantaim ol samting bilong dispela taim stret, na no ken skelim wantaim ol samting bilong nau.
Tingim pasin bilong pait na bagarapim man i bin kamap long Yurop, kirap long yia 1500 na i kam inap nau. Long 400 yia i go pinis, pasin bilong kilim i dai man i bin kamap planti taim. Planti man i bin givim strafe long narapela olsem ol yet i makim, na planti lain ol i pait wantaim.
Tasol long buk Människovärdet och makten (Biknem na Strong Bilong Man), tupela saveman, em Arne Jarrick na Johan Söderberg, ol i tok, kirap long yia 1600 i go inap 1850, long sampela hap “ol man i kirap sindaun gut wantaim ol narapela.” Ol manmeri i bin lain long pasin bilong tingim ol samting ol narapela i sot long en—ol i tingim hevi bilong ol narapela. Sampela narapela saveman ol i tok, long yia 1550 samting pasin stil na bagarapim samting bilong narapela man i no bin kamap planti taim olsem i save kamap long nau. Bipo i no gat planti lain raskol bilong stil, na namel long ol lain i stap long bus dispela pasin i bin kamap wan wan taim tasol.
Tru, ol i bin salim ol man long mani bilong mekim wok kalabus, na dispela i bin kamapim sampela pasin i nogut olgeta, winim planti pasin nogut i bin kamap long bipo. Ol bisnisman bilong Yurop ol i bin stilim ol manmeri long Afrika, na ol man i bin bagarapim tru ol dispela planti milion wokboi nating long ol kantri ol i bin kisim ol i go long en.
Olsem na sapos yumi tingim ol samting i bin kamap long sampela handet yia i go pinis, ating bai yumi luksave olsem taim yumi skelim ol samting bilong bipo, sampela samting long i stap bilong ol man i gutpela moa, na sampela samting i nogut moa. Tasol wanpela narapela kain bikpela samting i wok long kamap long taim bilong yumi, em dispela samting i no bin kamap bipo.
Taim Bilong Yumi—Bikpela Senis i Kamap
Tupela saveman, em Jarrick na Söderberg, ol i tok: “Long 1935 samting pasin bilong kilim i dai narapela man i go bikpela gen, na sori tru, kirap long dispela taim dispela pasin i wok long kamap yet, winim 50 yia nau.”
Planti saveman i tok, long taim bilong yumi ol man i bin lusim stretpela pasin bilong planti samting. Wanpela stori long pasin bilong ol man i tok: “Yumi inap luksave tru olsem tingting bilong ol man long ol samting bilong maritpasin na ol samting ol man i orait long en i bin senis tru insait long 30 i go inap 40 yia. Bipo ol man i wokim ol strongpela lo bilong kamapim klia wanem pasin i stret, tasol long nau ol man i stap fri long bihainim tingting bilong ol yet.”
Dispela i makim olsem planti manmeri long nau ol i pilim olsem ol samting bilong maritpasin na ol narapela pasin ol i mekim, em samting bilong ol yet long skelim. Bilong kamapim klia dispela samting, dispela stori i soim olsem long 1960 inap 5.3 pesen tasol bilong olgeta pikinini long Yunaitet Stets ol i kamap long ol meri i no marit. Tasol long 1990 dispela namba i go antap long 28 pesen.
Wanpela bikman bilong gavman bilong Amerika, em Joe Lieberman, em i mekim tok long Yunivesiti Bilong Notre Dam, na em i tok olsem pasin bilong ol man long taim bilong yumi i kamapim olsem “ol i no save long wanem samting i stret na wanem samting i no stret, . . . na isi isi tingting bilong ol man bilong bipo long ol samting i stret na i no stret i pinis.” Lieberman i tok, “dispela pasin i bin wok long kamap insait long 50 yia samting.”
Pasin Bilong Tingim Ol Samting Bilong Graun Tasol
Ol saveman i tok wanem long as na dispela bikpela senis i bin kamap long taim bilong yumi? Wanpela buk (Människo värdet och makten) i tok: “Wanpela bikpela samting i senisim pasin bilong ol man insait long 200 yia samting em pasin bilong tingim ol samting bilong graun tasol.” Dispela pasin i mekim na “ol manmeri inap wokim tingting bilong ol yet long ol samting. Dispela tingting . . . i bin kamap namel long ol saveman bilong Taim Bilong Save long yia 1750 samting, em dispela lain ol i namba wan lain long . . . sakim dispela tingting olsem Baibel tasol i no as bilong tok i tru.” Olsem na planti man i ting ol lotu na ol lotu i gat nem Kristen ol i no inap stiaim ol long bihainim stretpela pasin, olsem ol i bin mekim long bipo.
Tasol bilong wanem inap 200 yia i mas pinis pastaim na bihain planti man bai kirap bihainim wanpela tingting ol i bin kamapim long yia 1750 samting? Dispela buk i tok: “Ol man nating i no kisim hariap dispela kain tingting. Isi isi ol i kirap bihainim pasin bilong tingim ol samting bilong graun tasol.”
Tru, insait long 200 yia i go pinis ol man i bin lusim isi isi ol gutpela lo bilong ol tumbuna na ol lo Kristen, tasol long taim bilong yumi ol man i lusim ol dispela lo hariap. Dispela samting i bin kamap tru insait long 30 yia i go pinis. Bilong wanem i olsem?
Pasin Bilong Tingim Yumi Yet Tasol na Pasin Mangal
Wanpela bikpela samting bilong kamapim dispela pasin em olsem: Long taim bilong yumi ol nupela nupela masin samting i kamap na i gat planti mani na bisnis moa. Wanpela stori long nius Die Zeit bilong Jemani i tok, yumi stap long “taim bilong ol bikpela senis, na taim bilong yumi i no olsem bipo em taim bilong ol samting i bin stap wankain tasol.” Nius i stori olsem dispela i bin mekim na ol man i stap fri long mekim kain kain wok bisnis, em pasin bilong resis i as bilong en na pasin bilong ol man long tingim ol yet tasol i kirapim ol long mekim.
Nius i tok moa: “I no gat wanpela samting inap pinisim dispela pasin bilong ol man long tingim ol yet tasol. Dispela pasin i save kirapim ol man long pait na bagarapim man olsem yumi save lukim long nau. Na pasin bilong paulim mani tu i go bikpela—long sampela kantri dispela pasin i stap insait long gavman tu. Ol manmeri i save tingim ol yet tasol, na long inapim olgeta laik nogut i save kamap long bel bilong ol.”
Saveman Robert Wuthnow bilong Yunivesiti Prinston, em i kamapim ol askim long sampela manmeri na em i kisim save olsem, long nau ol manmeri bilong Amerika ol i save tingting strong long mani, winim ol man i bin stap long 40 yia samting i go pinis. Ripot i tok, “planti manmeri bilong Amerika ol i pret olsem strongpela laik bilong ol long kisim mani i bin daunim ol gutpela pasin, olsem ol man i no save tingim tru ol narapela, na ol i save stil na giaman long ples wok, na ol i no save insait long wok bilong ples.”
Pasin mangal i go bikpela, long wanem, planti bikman bilong ol bisnis ol i givim bikpela pe tru long ol yet na ol i makim ol yet long kisim bikpela mani na ol gutpela samting taim ol i ritaia long wok, tasol ol i tokim ol wokman long ol i no ken askim ol bikman long givim bikpela pe long ol. Kjell Ove Nilsson, em wanpela profesa na dairekta bilong wanpela lain (Christian Council) long Swiden, em i tok: “Hevi bilong pasin bilong wok strong long kisim winmani namel long ol bikman bilong bisnis em olsem: Ol narapela man i kirap bihainim pasin bilong ol, na pasin bilong ol dispela bikman i mekim na ol man i lusim stretpela pasin bilong ol. Olsem na pasin bilong ol man i kamap nogut olgeta—namel long ol lain manmeri na long wan wan man.”
Nius na Televisen Samting
Narapela bikpela samting i mekim na pasin bilong ol man i kamap nogut moa insait long 50 yia samting i go pinis, em ol nius na televisen samting. Lieberman i tok: “Lain i kamapim ol nupela tingting long ol man long wanem pasin i stret na wanem pasin i no stret, em ol lain i kamapim ol program bilong televisen, na ol bikman bilong ol piksa wokabaut, na lain bilong wokim ol toksave bilong grisim ol man long baim klos samting, na lain bilong wokim wanpela kain musik rap, na planti narapela man em ol i insait long kain kain rot bilong kamapim ol toksave long ol man. Ol dispela lain i gat bikpela strong tru long stiaim sindaun bilong yumi na ol pikinini bilong yumi, na planti ol i no pilim olsem i gat rong long kamapim ol dispela tingting nogut.”
Bilong kamapim klia dispela samting, Lieberman i stori long wanpela singsing em wanpela lain (Cannibal Corpse) bilong musik hevi-metal i bin wokim. Ol dispela man bilong singsing ol i stori long olgeta liklik liklik samting bilong pasin bilong holim naip long meri na reipim em. Lieberman na wanpela wanwok bilong em ol i askim strong lain i wokim plet musik samting long ol i mas rausim dispela singsing. Tasol olsem Lieberman i tok, ol i no harim tok bilong ol.
Ol papamama i laik mekim gut wok bilong ol, ol i mas resis wantaim televisen samting long husat bai stiaim na mekim bikpela long pikinini bilong ol. Tasol olsem wanem long ol famili em papamama bilong ol i no mekim gut wok bilong ol? Lieberman i tok: “I no hatwok long ol nius na televisen samting long stiaim ol pikinini bilong ol dispela kain famili, na ol samting pikinini i kisim save long en long rot bilong televisen, na long ol piksa wokabaut, na long masin bilong pilaim ol CD, ol dispela samting i stiaim tingting bilong pikinini long ol samting i stret o i no stret, na long ol samting i bikpela samting long i stap bilong em.” Na nau long dispela taim, Intenet tu i wok long stiaim ol pikinini.
Ol i Bihainim Gen “Ol Pasin Nogut Bilong Bipo Tru”
Ol samting nogut ol nius na televisen samting i save kamapim, olsem wanem dispela i kamap ples klia namel long ol yangpela? Wanpela samting em olsem: Nau long dispela taim planti pikinini na ol yangpela ol i bin bagarapim tru ol narapela pikinini na ol man i bikpela pinis.
Wanpela samting nogut tru i bin kamap long Swiden long 1998. Tupela manki i gat 5-pela na 7-pela krismas, ol i pasim strong nek bilong poroman bilong ol em i gat 4-pela krismas, na em i dai! Planti ol i mekim dispela askim: Olsem wanem? Ol pikinini i no gat wanpela samting long bel o long tingting bilong ol i tokim ol long lusim samting ol i wok long mekim taim ol i laik abrusim mak? Wanpela dokta bilong tingting bilong ol pikinini, em i tok: ‘Samting bilong stiaim tingting bilong pikinini, nogut em i abrusim mak, em samting pikinini i mas lain long kisim. Husat i stap olsem piksa ol pikinini i ken bihainim pasin bilong ol, na ol samting ol man i bikpela pinis ol i lainim ol pikinini long en, ating dispela samting i makim pikinini bai bihainim gutpela tingting o nogat.’
Ol man nogut bilong pait na bagarapim man, ol tu i no gat wanpela samting long bel o tingting bilong ol i stiaim pasin ol i save mekim. Wanpela profesa long Swiden, em Sten Levander, em i tok 15 i go inap 20 pesen bilong ol kalabusman long nau ol i gat sik bilong tingting. Ol i save tingim ol yet tasol, ol i no pilim hevi bilong narapela man, na ol i no inap o ol i no gat laik long save long wanem samting i stret na wanem samting i no stret. Namel long ol pikinini na ol yangpela em ol man i ting pasin bilong ol i orait, ol saveman i bin luksave olsem sampela bilong ol dispela pikinini ol i no save tumas long wanem pasin i stret o wanem pasin i no stret. Profesa Christina Hoff Sommers i tok: “Yumi kirap bihainim gen ol pasin nogut bilong bipo tru.” Em i tok, taim em i askim ol yangpela sumatin bilong em long wanem samting i stret na wanem samting i no stret, dispela askim i mekim na planti bilong ol i no stap bel isi. Na ol i tok, i no gat ol samting em man inap tok em i stret o i no stret. Ol i ting olgeta wan wan man i mas skelim wanem samting i stret long em yet.
Nau long dispela taim, planti sumatin bilong em ol i no ting laip bilong man em i wanpela gutpela samting yumi mas tingting gut long en. Olsem: Taim ol i askim ol sumatin long ol bai helpim husat long abrusim bagarap, pusi o dok samting bilong ol o wanpela man ol i no save long en, planti ol i tok ol bai helpim animal.
Profesa Sommers i tok: “I no olsem ol yangpela i no gat save, o ol i no bilip long narapela man, o ol i gat hatpela pasin, o pasin giaman, nogat. Tasol yumi mas tokaut stret olsem, ol i no save liklik long wanem samting i stret na wanem samting i no stret.” Em i tok, planti yangpela long nau ol i ting yumi no inap tok wanem samting i stret o wanem samting i no stret, na em i ting dispela tingting em i wanpela bikpela samting bilong bagarapim tru sindaun bilong yumi man.
Olsem na planti man long taim bilong yumi ol i save daunim ol stretpela pasin. Planti ol i pret long ol samting nogut dispela pasin inap kamapim. Stori long nius Die Zeit em mipela i bin kamapim pastaim, em i tok olsem pasin bilong ol bisnis long stap fri long mekim wok bilong ol long nau, isi isi em inap “bagarap na long wanpela taim bihain em inap pundaun olgeta olsem gavman komyunis i bin pundaun.”
Dispela olgeta samting i makim wanem samting? Na yumi ken wet long wanem samting bai kamap bihain?
[Ol Piksa long pes 6, 7]
“Lain i kamapim ol nupela tingting long ol man long wanem pasin i stret na wanem pasin i no stret, em ol lain i kamapim ol program bilong televisen, na ol bikman bilong ol piksa wokabaut, na lain bilong grisim ol man long baim ol klos samting, na lain bilong wokim wanpela kain musik rap . . . ”