Tingting i Senis Long Ol Lapun
BAI yu kamap lapun taim yu gat hamas krismas? Bai yu kisim kain kain bekim long dispela askim. Ol yangpela bai tok man i winim pinis 25 krismas em i lapun.
Ol man na meri bilong singsing long ol musik ol i kolim opra, ol i save singsing gut moa yet taim ol i kamap lapun liklik. Nius The Sun-Herald bilong Australia i stori long ol man i wok strong long kisim bikpela namba na i tok: “Long nau, sapos yu no kisim bikpela namba yet na krismas bilong yu i kamap 40, bai i no gat rot long yu ken kisim dispela namba long bihain.”
Tingting Bilong Planti Man
Ating sampela man i ting ol lapun i namba wan lain long kisim bagarap, na ol i no save lain kwik long wanpela samting, na skin bilong ol i wok long bagarap hariap. Tasol yu ting i stret long kisim ol kain tingting olsem? Wanpela ripot bilong Wol Helt Oganaisesen i kamapim olsem long olgeta hap bilong Yurop, “long olgeta tripela tripela man i dai long rot, wanpela i no winim yet 25 krismas.” Skin bilong ol man i save bagarap kwik namel long 30 na 40 krismas, na i no gat wanpela samting bilong kamapim klia olsem tingting bilong man i no inap wok gut taim em i wok long i go lapun.
Olsem wanem long dispela tingting bilong ol man olsem ol lapun i save sik long olgeta taim? Wanpela nius (The Medical Journal of Australia) i tok, “wanpela stori nating bilong ol man i kamapim olsem lapun na sik i save poroman wantaim.” Tasol planti lapun ol i gat gutpela skin na ol yet i no ting olsem ol i lapun. Sampela lapun i gat wankain tingting olsem wanpela bikman bilong Amerika, em Bernard Baruch, em i bin tok: “Oltaim mi save ting olsem man i gat 15 krismas moa winim krismas bilong mi, dispela man em i lapun.”
Tasol i gat wanem as na planti man i save daunim ol lapun na tingting nogut long ol? Tingting bilong ol man long ol lapun i as na ol i mekim olsem.
Tingting Bilong Ol Man Long Ol Lapun
Long wanpela nius (The New York Times Magazine), Max Frankel i tok: “Ol Amerika i save tingim tumas na laikim ol yangpela tasol, olsem na dispela i kirapim ol lain bilong wokim nius samting long kisim tingting kranki long ol lapun.” Em i tok: “Ol i pinisim ol man em ol i bin wok longpela taim long ol bisnis bilong wokim nius samting.” Ating dispela samting ol i mekim inap helpim yumi long save long as bilong wanpela tok em nius The UNESCO Courier i mekim. Nius i tok: ‘I no gat wanpela taim bipo ol i bin mekim gut tru long ol lapun olsem ol i mekim long nau. Gavman i save helpim ol long mani na ol samting bilong helpim sindaun bilong ol, tasol ol man i no gat gutpela tingting long ol.’
Ol dokta tu i save daunim ol lapun. Nius The Medical Journal of Australia i tok: “Planti dokta na ol man nating tu, ol i ting olsem ol lain i abrusim pinis 65 krismas, ol i no gat rot moa bilong helpim ol long abrusim ol sik. . . . Dispela tingting kranki bilong ol man i pasim ol long skelim gut na kisim save gut long ol sik samting i painim ol lapun.”
Dispela nius i tok moa olsem: “Dispela tingting kranki ol man i holim long ol lapun—olsem skin bilong ol i nogut pinis—dispela inap mekim na ol i no ken skelim gut sik bilong ol lapun na givim marasin samting long ol. Ol dokta i tingim ol hevi bilong ai na yau i bagarap isi isi olsem em ol samting i save painim olgeta man taim ol i wok long i go lapun. . . . Em i bikpela samting long ol man i mas senisim tingting bilong ol long ol lapun bambai ol inap long helpim gut ol lapun long stretim ol sik samting i painim ol.”
Nius The Lancet bilong Briten i tok: “Ating nau em i taim bilong kisim stretpela tingting long ol lapun na i gutpela long mekim olsem long ol kantri i gat planti wok bisnis.” Bilong wanem em i bikpela samting long mekim olsem? Dispela nius i tok: “Planti taim ol man i save sutim tok long ol lapun olsem ol i wok long pinisim ol marasin em ol yangpela inap kisim, olsem na sapos ol man i senisim dispela tingting bilong ol, dispela bai pasim ol long mekim ol kain tok olsem.”
Planti Lapun Moa
I gat planti lapun i stap pinis, na namba bilong ol i wok long i go bikpela. Nius The UNESCO Courier i tok: “Long olgeta hap bilong graun, namba bilong ol lain i winim pinis 65 krismas bai kamap bikpela moa yet namel long yia 1955 na 2025.”
Namba bilong ol lapun long India i winim pinis namba bilong olgeta manmeri long Frans. Ol man i tok olsem long Amerika, inap 76 milion manmeri em mama i bin karim ol insait long 18 yia bihain long Namba Tu Pait, ol bai ritaia long wok insait long 50 yia bihain. Ol saveman na ol dokta i tingting planti long dispela pasin olsem lain bilong ol lapun i wok long go bikpela tru, na tu, dispela i kirapim yumi long skelim gen tingting bilong yumi long ol lapun.
Raitim Gen Stori Bilong Ol Lapun
Ating sampela man bai skelim i stap bilong man olsem wanpela pilai i gat tripela hap bilong en. Long namba wan hap bilong pilai, man i yangpela na em i wok long kisim save long planti samting. Long namba tu hap bilong pilai, man i mekim ol wok bilong lukautim famili na em i mekim wok mani na i no gat malolo. Long namba tri hap bilong pilai, ol i tokim ol lain insait long pilai long i go sindaun long sia baksait long pletfom na wet tasol long pilai i pinis.
Tasol nau long taim bilong yumi, ol man i kisim sampela save moa long lukautim gut skin, olsem na dispela i skruim 25 yia moa long hap taim “ol lain insait long pilai” i save lusim bilong sindaun baksait long pletfom long “namba tri hap bilong pilai.” Planti man i no amamas long dispela pasin bilong ritaia kwik long wok. Planti lapun ol i gat strongpela skin, olsem na ol i strong long ol man i mas senisim tingting bilong ol long ol lapun i mas lusim wok—i olsem ol man i mas raitim gen stori bilong dispela pilai.
Ol i Mekim Bikpela Wok
Dispela tingting olsem planti lapun i save wetim ol narapela i helpim ol, dispela tingting i no stret. Nius The New York Times Magazine i tok olsem long Amerika, “planti lapun i save lukautim ol yet na ol i gat planti samting liklik, na sindaun bilong ol i gutpela moa winim sindaun bilong ol yangpela marit . . . na ol saveman i skelim olsem wanpela nupela lain i wok long kamap . . . em ol lapun i gat planti mani kago.” Philip Kotler, em wanpela profesa long Yunivesiti Notwesten long Amerika, em i mekim sampela tok long dispela samting. Em i tok: “I no longtaim na bai ol lain bilong salim ol samting ol bai tingting long ol lain i gat 55 krismas na antap long en olsem nambawan lain bilong grisim ol long baim ol samting bilong ol.”
Ol lapun i gat strong yet, ol i save givim mani na ol narapela samting tu bilong helpim ol man. Wanpela nius bilong Sydney (The Sunday Telegraph) i tok, long Australia “ol bubu meri i save mekim wok bilong lukautim ol pikinini, na planti meri i mekim wok mani, ol i kisim ol bubu meri long lukautim ol pikinini bilong ol long taim ol i go long wok.”
Long Troyes, em biktaun bilong Frans, na sampela ples moa, ol i tingim gutpela tingting na save bilong ol lapun olsem wanpela gutpela samting tru ol man inap mekim wok long en. Ol lapun i save givim dispela gutpela tingting na save bilong ol long ol narapela long taim ol i skulim ol pikinini long mekim ol kain wok olsem wok kamda, wokim glas, katim ston, sanapim haus, na wok plama. Ol lapun i save skulim ol narapela, na tu, planti lapun yet i save go long ol skul bilong kisim save long mekim kain kain wok.
Nius The UNESCO Courier bilong Janueri 1999 i kamapim tok bilong wanpela lain long Paris (International Association of Universities of the Third Age) i tok olsem, “long olgeta hap bilong graun i gat olsem 1,700 yunivesiti bilong ol lapun.” Nius i stori moa long ol dispela yunivesiti na i tok: “Long olgeta kantri ol i bihainim narapela narapela pasin bilong ranim ol dispela yunivesiti, tasol olgeta dispela yunivesiti i laik helpim ol lapun long mekim sampela samting moa long i stap bilong ol.” Ol i tok wanpela kain yunivesiti olsem long Japan i gat 2,500 sumatin long en!
Alexandre Kalache, em lida bilong wanpela dipatmen bilong Wol Helt Oganaisesen (Ageing and Health Programme), em i tok: “Ol lapun i save mekim planti samting tru bilong helpim ol famili bilong ol na ol narapela man long hap bilong ol.” Em i tok: “Ol kantri . . . i no ken tingim ol lapun olsem wanpela hevi ol i mas karim, nogat; ol i mas tingim ol olsem gutpela rot bilong stretim ol hevi . . . , olsem nambawan samting tru ol i ken mekim wok long en.”
Tru, tingting na pasin bilong ol narapela inap mekim na bai yumi bel hevi o yumi amamas long i stap bilong yumi taim yumi wok long i go lapun, tasol bikpela samting em tingting bilong yumi yet long i stap bilong yumi. Orait yu ken mekim wanem bilong helpim tingting na skin bilong yu long i stap gut, maski skin bilong yu i wok long kamap lapun? Plis ritim ol tok i stap long blok long pes 20 na 21 na tingim gut ol samting sampela lapun i bin mekim bilong helpim ol long i stap gut na i stap amamas.
Mekim i Stap Bilong Yu i Gutpela
Bai yu lukim olsem olgeta dispela lapun i mekim wanpela wok i gat as bilong en—maski ol i mekim wok mani o wok volantia. Na tu, ol i save mekim ol eksasais long olgeta de na ol i save tingim tru ol man, maski ol i gat hamas krismas, na ol i save kisim ol samting bilong spirit ol i sot long en. Ating yu luksave pinis olsem ol dispela samting ol i mekim bilong kisim amamas long i stap bilong ol, ol dispela samting inap long helpim ol yangpela na lapun wantaim.
Long nau, taim yu wok long ritim dispela nius, yu tu yu wok long i go lapun. (Saveman 12:1) Tasol sapos yu gat gutpela tingting, bai yu bihainim tok em wanpela nius (Bulletin of the World’s Health Organization) i kamapim: “Gutpela skin i save helpim man long mekim ol wok, na olsem tasol, man i mekim planti wok, skin bilong em bai i stap gut.”
[Blok/Ol Piksa long pes 20, 21]
Ol i Mekim Wok na Amamas Long i Stap Bilong Ol
◼ SAUT AFRIKA: Piet Wentzel, 77, i mekim wok volantia long
olgeta de.
“Mi luksave olsem, bilong skin i ken i stap strong, yumi mas mekim sampela eksasais long olgeta de. Inap planti yia pinis mi gat wanpela liklik gaden. Mi save kisim amamas taim mi mekim sampela wok long dispela gaden. Bilong kirapim mi long mekim dispela wok, mi save tingim dispela tok, ‘Pasin bilong holim tupela tingting i save larim taim i lus nating; na dispela i save kamapim pasin bilong les.’ ”
[Piksa]
“Mi pilim tru olsem em i bikpela samting long mekim sampela eksasais long olgeta de.”—Piet
◼ JAPAN: Yoshiharu Shiozaki, 73, i mekim wok bilong helpim ol man i laik baim na salim graun.
“Mi gat sik bilong baksait i pen, na mak bilong blut i antap tumas, na mi gat wanpela kain sik bilong yau. Inap 4-pela de long wanpela wik, mi save kikim baiskol i go long ples wok, na raun bilong mi long olgeta de em 12 kilomita. Dispela eksasais i gutpela long mi, long wanem, em i no putim hevi long baksait bilong mi na em i strongim ol masol bilong lek. Mi wok long stap isi wantaim ol narapela na ol man i sindaun klostu. Mi save wok strong na bai mi no ken painim ol pasin kranki na popaia bilong ol narapela. Mi luksave olsem ol man i save hariap long mekim gutpela pasin taim ol i kisim tok bilong strongim ol, tasol ol i no save mekim olsem taim man i sutim tok long ol.”
[Piksa]
“Mi wok strong na bai mi no ken painim ol pasin kranki bilong ol narapela.”—Yoshiharu
◼ FRANS: Léone Chalony, 84, i mekim wok autim tok long olgeta de.
“Taim mi ritaia long 1982, mi hatwok long lusim wok, long wanem, mi laikim wok mi mekim bilong katim gras bilong ol man. I no gat ol narapela wok mi mas mekim, olsem na mi kamap painia—em nem bilong ol Witnes Bilong Jehova i mekim wok autim tok long olgeta de. Mi mekim planti Baibel-stadi wantaim ol man na dispela i bin helpim tingting bilong mi long wok gut. Mi no gat ka, olsem na planti taim mi save wokabaut. Dispela i helpim skin bilong mi long i stap gut.”
[Piksa]
“Mi mekim planti Baibel-stadi na dispela i helpim tingting bilong mi long wok gut.”—Léone
◼ BRASIL: Francisco Lapastina, 78, i mekim wok volantia long olgeta de.
“Mi no save bel hevi kwik taim wanpela i mekim tok o pasin i bagarapim bel bilong mi o em i givim baksait long mi. Mi save ting dispela man i mas i gat sampela hevi. Yumi olgeta, sampela taim yumi les long bung wantaim ol narapela. Mi save traim long abrusim pasin bilong bel nogut, na mi tingting olsem ol narapela i no save tingim ol popaia bilong mi. Olsem na mi kisim planti pren tru.”
[Piksa]
“Mi save traim long abrusim pasin bilong bel nogut.”—Francisco
◼ AUSTRALIA: Don MacLean, 77, i mekim yet wok inap 40 aua long olgeta wik.
“Dokta i bin katim mi bilong stretim klok na 4-pela yia bihain, skin bilong mi i stap gut yet. Mi no kisim tingting olsem dispela operesen bai pasim mi long mekim ol wok. Long olgeta de mi save go wokabaut liklik olsem mi bin mekim inap planti yia pinis. Taim mi yangpela yet na mi lukim sampela i hariap long mekim pasin olsem ol i lapun, mi save ting mi no ken mekim wankain pasin. Mi save kisim amamas long toktok gut wantaim ol narapela na save gut long ol. Sapos oltaim yumi tingim ol samting bilong spirit, yumi bai pilim tru tok bilong Song 103:5: ‘Bikpela i save givim ol gutpela samting long mi na inapim mi. Em i mekim olsem na mi kamap yangpela gen na mi stap strong olsem tarangau.’ ”
[Piksa]
“No ken hariap long mekim pasin olsem yu lapun pinis taim skin i strong yet.”—Don
◼ JAPAN: Chiyoko Chonan, 68, i mekim wok autim tok long olgeta de.
“Bilong helpim skin long i stap gut, yumi no ken bel hevi tumas o mekim ol samting i pinisim strong bilong skin. Mi traim long no ken tingting planti tumas, na mi mekim ol narapela narapela wok na dispela i helpim mi. Mi laik strongim ol pinga na helpim tingting long wok gut, olsem na nau mi lain long pasin bilong kaunim namba ol i kolim abakas. Mi ting pasin bilong mekim ol nupela samting bai helpim tru yumi.”
[Piksa]
“Mi ting i gutpela long mekim ol nupela samting.”—Chiyoko
◼ FRANS: Joseph Kerdudo, 73, i mekim wok volantia long olgeta de.
“Sapos yu mekim gut ol wok taim yu gat hap strong i stap yet, dispela bai helpim skin long i stap gut taim yu wok long i go lapun. Taim yu mekim ol wok, bai yu stap amamas, na yu mas was gut long wanem kaikai yu kisim, na sapos yu mas lusim sampela kaikai o kisim sampela kaikai, orait yu mas mekim olsem. Sapos i stap bilong yu i gat as bilong en, dispela bai helpim yu tru. Pasin bilong tingim ol samting bilong spirit i helpim skin long i stap gut. Paslain long mi bin kamap wanpela Witnes Bilong Jehova, mi no save ting olsem gutpela samting bai kamap. Tasol save bilong ol tok i tru bilong Baibel i save strongim tingting bilong man taim ol kain kain hevi samting i kamap.”
[Piksa]
“Em i bikpela samting tru long tingim ol samting bilong spirit.”—Joseph