Ol Sik Ol Binatang i Givim Long Man—Hevi i Go Bikpela
EM I TAIM BILONG SLIP long wanpela haus long Latin-Amerika. Wanpela mama i slipim pikinini man bilong em long bet na long pasin sori em i karamapim em long blanket na em i tok gutnait long em. Tasol nau rum i tudak na wanpela blakpela binatang, ol i kolim binatang bilong kis long man, i lusim wanpela hul long rup na i pundaun long pes bilong pikinini taim em i slip. Binatang i sutim skin bilong pes na taim em i wok long dringim blut bilong pikinini em i pekpek long em tu. Pekpek bilong binatang i gat planti binatang jem i stap insait long en na taim pikinini i skrapim pes bilong em, em i rapim dispela pekpek i go insait long hap we binatang i bin kaikaim em.
Long dispela rot, pikinini i kisim sik Sagas. Wanpela o tupela wik bihain, pikinini bai kisim hai fiva na bodi bilong em bai solap. Sapos pikinini i no dai long dispela taim, orait dispela binatang jem bai stap yet insait long bodi bilong em, long klok, ol rop wailis, na ol mit insait long bodi. Inap 10-pela i go inap 20 yia samting bai i no gat wanpela samting i kamap. Tasol bihain em bai kisim ol sua insait long bel, o kisim sik insait long kru, na ating bihain em bai dai taim klok i bagarap.
Dispela stori i makim tru pasin bilong kisim dispela sik Sagas. Long Latin-Amerika planti milion manmeri inap kisim dispela sik.
Ol Poroman Bilong Yumi i Gat Planti Lek
Buk Encyclopædia Britannica i tok: “Klostu olgeta bikpela sik fiva yumi kisim, em long rot bilong ol binatang.” Ol saientis i tok i gat wan milion samting narapela narapela kain binatang. Sampela i gat 6-pela lek olsem ol lang, ol laus ol i kolim fli, ol natnat, ol laus bilong man, na ol binatang bitel. Sampela i gat 8-pela lek olsem ol liklik laus ol i kolim mait na ol binatang i save dringim blut ol i kolim ol tik.
Klostu olgeta kain binatang i no mekim wanpela samting i save givim hevi long ol man, na sampela i save helpim ol man. Planti ol plaua na diwai samting, sapos i no gat ol binatang bilong kisim paura bilong ol i go long ol narapela, ol dispela plaua na diwai samting bai i no inap karim kaikai, na bai i no gat kaikai tu bilong ol animal na ol man. Sampela binatang i save rausim ol pipia. Planti binatang i save kaikai ol plaua samting, na sampela i save kaikai ol narapela binatang.
Tru i gat sampela binatang i save bagarapim sindaun bilong ol man na animal taim ol i kaikaim ol na givim pen long ol. Sampela binatang ol i planti tumas, na dispela i givim hevi long ol man. Sampela i save bagarapim ol kaikai ol man i save planim. Tasol samting i nogut moa em ol binatang i save mekim man i sik na i dai. Duane Gubler, wokman bilong wanpela gavman dipatmen (U.S. Centers for Disease Control and Prevention) i tok, ‘kirap long yia 1600 na i go inap long 1900 samting ol sik ol binatang i givim long man i as bilong planti sik na indai bilong ol man, winim olgeta narapela samting wantaim.’
Long nau, long olgeta 6-pela 6-pela man i gat sik wanpela bilong ol i bin kisim sik long rot bilong ol binatang. Ol sik ol binatang i save givim long ol man i givim bikpela pen long ol, na tu planti mani bilong ol i lus, moa yet long ol kantri i no gat planti samting. Sapos bikpela sik i kamap wanpela taim tasol, planti mani inap lus. Kain samting i bin kamap long hap wes bilong India long 1994 na ol i tok wan bilion dola i bin lus long dispela taim. Wol Helt Oganaisesen (WHO) i tok, ol kantri i stap rabis tru ol bai i no inap kamap strong long samting bilong mani inap long taim ol inap stretim ol hevi i save kamap long sait bilong helt.
Rot Bilong Ol Binatang Long Givim Sik Long Yumi
I gat tupela rot bilong ol binatang long givim sik long man. Namba wan rot i kain olsem wanpela man su bilong em i gat ol graun samting i pas long en na em i werim i kam insait long haus, olsem tasol Encyclopædia Britannica i tok, “inap planti milion liklik binatang jem samting inap pas long lek bilong ol lang na dispela inap givim sik long man.” Ol doti samting bai pas long lek bilong ol lang taim ol i sindaun long ol pekpek, na taim ol i kam sindaun long kaikai o dring bilong yumi ol i givim dispela doti long yumi. Long dispela rot ol man i save kisim ol sik nogut olsem sik taifoit, pekpek blut, na sik kolora. Ol lang inap karim na givim sik trakoma long ol man—em nambawan as na planti man i kamap aipas. Sik trakoma i save bagarapim hap bilong ai ol i kolim kornia, na dispela inap mekim man i aipas. Long olgeta hap winim 500,000,000 man i gat dispela sik.
Ol kokoros, em ol i kamap planti long ol hap i doti nogut tru, ol tu i save givim sik long ol man. Ol saveman i tok namba bilong ol man i kisim sik sotwin i go antap, moa yet long ol pikinini, na ol kokoros i as bilong dispela. Olsem: Long planti nait Ashley, wanpela yangpela meri i gat 15 krismas, em i hatwok long pulim win, long wanem, em i gat sik sotwin. Taim dokta i laik harim waitlewa bilong em, wanpela kokoros i kamaut long siot bilong Ashley na pundaun long tebol na ranawe i go.
Ol Sik i Stap Insait
Taim ol binatang i gat ol jem samting insait long bodi bilong ol, orait ol inap givim sik long man long namba tu rot—taim ol i kaikaim man. Wan wan kain binatang tasol i save givim sik long ol man long dispela rot. Olsem: I gat planti tausen narapela narapela kain natnat, tasol ol natnat bilong lain Anopheles, ol tasol i givim malaria long ol man—em namba tu bikpela sik ol man i save kisim long rot bilong man o binatang samting na i save kilim i dai planti man bihain long sik TB.
Tasol, i gat sampela narapela kain natnat i save givim ol narapela kain sik long ol man. WHO i tok: “Natnat i winim olgeta narapela binatang long givim sik long ol man. Em i givim malaria, dengi fiva, na yelo fiva long ol man, na planti handet milion manmeri i kisim ol dispela sik na planti milion i dai long en long olgeta wan wan yia.” Klostu 40 pesen bilong olgeta man long graun i stap long hap we ol inap kisim sik malaria, na klostu 40 pesen ol i stap long hap we ol inap kisim sik dengi. Long planti hap, man inap kisim dispela tupela sik wantaim.
Tasol i no ol natnat tasol i save karim ol sik insait long bodi bilong ol. Wanpela kain lang ol i kolim setsiflai i save givim sik i mekim ol man i slip. Planti handet tausen i kisim dispela sik na long sampela komiuniti we dispela lang i kamap planti ol man i mas lusim gutpela graun bilong ol na go sindaun long narapela hap. Narapela kain lang, ol blakflai, i karim binatang jem i mekim man i kamap aipas, na dispela i mekim na planti handet tausen manmeri long Afrika ol i aipas. Ol lang sanflai i karim sik ol i kolim lismanaiasis. Planti milion manmeri, ol i gat kain kain krismas na ol i stap long planti hap, ol i kisim pinis dispela sik na sik i save bagarapim ol narapela hap bilong skin bilong man na planti taim em bai kilim man i dai. Ol fli inap karim ol dispela sik samting: Ol liklik snek, sik ensefalaitis, sik tularimia, na sik pleg—em dispela sik i bin kilim i dai planti man tru long Yurop insait long 6-pela yia long yia 1300 samting.
Ol laus, ol mait, na ol tik inap givim kain kain sik taifas na sampela narapela kain sik long ol man. Sik Lyme, em wanpela sik em inap stap insait long ol tik i stap long ol hap we i no kol tumas na i no hat tumas—em namba wan sik ol man bilong Amerika na Yurop ol inap kisim long rot bilong ol binatang. Sampela man bilong Swiden i skelim raun bilong ol pisin na ol i kisim save olsem ol tik i pas long bodi bilong ol pisin, na long dispela rot ol tik inap kamap long ol narapela narapela hap na givim ol narapela narapela sik long ol man long ol dispela hap. Buk Britannica i tok, “ol natnat tasol i winim ol tik long givim planti ol narapela narapela sik long ol man.” Tripela kain sik inap stap insait long wanpela tik, na em inap givim dispela tripela sik long man taim em i kaikaim em wanpela taim tasol!
Wanpela “Malolo” Long Ol Sik
Long 1877 ol saientis i kisim save olsem ol binatang inap givim sik long ol man. Bihain long 1877, ol man i bin wok strong tru long kilim i dai olgeta kain binatang i save givim sik long ol man. Long 1939 ol i wokim marasin DDT bilong kilim i dai ol binatang, na long 1960 samting ol i ting long Afrika tasol ol i gat bikpela hevi long ol binatang i givim sik long man, ol narapela hap nogat. Ol i no strong moa long kilim i dai ol binatang i karim ol dispela sik, ol i wok long kamapim ol marasin bilong givim ol man taim ol i kisim ol dispela sik, na ol i no skelim tumas i stap bilong ol binatang. Ol i painim ol nupela marasin, na i luk olsem ol saientis inap painim ol nupela marasin bilong stretim olgeta kain sik. I olsem ol man i kisim “malolo” long ol sik nogut. Tasol dispela malolo i gat pinis bilong en. Stori i kamap bihain long dispela bai stori bilong wanem i olsem.
[Rait long pes 3]
Long nau, long olgeta 6-pela 6-pela man i gat sik, wanpela bilong ol i bin kisim sik long rot bilong binatang
[Piksa long pes 3]
Binatang bilong kis long man
[Piksa long pes 4]
Ol samting i givim sik long ol man i save pas long lek bilong ol lang na ol kokoros
[Ol Piksa long pes 5]
Ol kain kain sik i save stap insait long bodi bilong planti binatang
Ol blakflai i karim binatang jem i mekim man i kamap aipas
Ol natnat i save givim malaria, dengi fiva, na yelo fiva long ol man
Ol laus i save givim sik taifas
Ol fli i save givim sik ensefalaitis na sampela narapela sik long ol man
Ol lang setsiflai i save givim sik i mekim ol man i slip
[Ol Kredit Lain]
WHO/TDR/LSTM
CDC/James D. Gathany
CDC/Dr. Dennis D. Juranek
CDC/Janice Carr
WHO/TDR/Fisher
[Piksa Kredit Lain long pes 4]
Clemson University - USDA Cooperative Extension Slide Series, www.insectimages.org