Wastaua INTENET LAIBRERI
Wastaua
INTENET LAIBRERI
Tok Pisin
  • BAIBEL
  • Ol PABLIKESEN
  • Ol MITING
  • g03 7/8 p. 6-11
  • Wanem As na Ol Sik i Go Bikpela Gen?

No gat vidio bilong dispela seksen.

Sori, popaia kamap long lodim vidio.

  • Wanem As na Ol Sik i Go Bikpela Gen?
  • Kirap!—2003
  • Ol Liklik Het Tok
  • Wankain Infomesen
  • Graun i Kamap Hat Moa
  • Stori Bilong Wanpela Sik
  • Samting i Senis
  • Ol Sik Long Graun We Ol Man i No Stap Isi
  • Ol Sik Ol Binatang i Givim Long Man—Hevi i Go Bikpela
    Kirap!—2003
  • Ol Bikpela Sik Long Taim Bilong Yumi
    Kirap!—1997
  • Dengi—Wanpela Sik i Go Bikpela
    Kirap!—2012
  • Sik Dengi—Fiva i Kam Long Natnat
    Kirap!—1998
Lukim Moa
Kirap!—2003
g03 7/8 p. 6-11

Wanem As na Ol Sik i Go Bikpela Gen?

KLOSTU 40 yia i go pinis, ol man i ting olsem long planti hap bilong graun klostu ol i pinisim ol sik em ol natnat samting i givim long ol man olsem malaria, yelo fiva, na dengi. Tasol bihain ol i kirap nogut​—⁠ol man i wok long kisim gen ol dispela kain sik.

Wanem as bilong dispela samting? Wanpela as i olsem, sampela binatang na ol jem i stap insait long bodi bilong ol i kamap strong moa na ol marasin bilong pinisim ol binatang na ol sik i no wok moa. Dispela samting i kamap, long wanem, ol man i yusim tumas ol marasin bilong kilim i dai ol binatang, na tu ol man i no save kisim gut marasin taim dokta i givim long ol. Buk Mosquito i tok: “Planti famili i stap rabis ol i save kisim marasin inap long ol i pilim orait liklik, tasol ol i no save kisim marasin olgeta inap long pinisim tru dispela sik, na marasin ol i no kisim ol bai holim i stap bilong kisim taim ol i pilim sik gen.” Taim ol i mekim olsem, sampela strongpela binatang jem bai stap yet long bodi bilong man na bihain ol bai kamapim ol binatang jem dispela marasin i no inap daunim.

Graun i Kamap Hat Moa

Wanpela bikpela samting i mekim na ol sik em ol binatang i givim long ol man i go bikpela gen em ol senis​—⁠senis bilong graun na bilong ol man. Wanpela kain senis olsem em graun i kamap hat moa. Sampela saientis i ting graun bai kamap hat moa na dispela bai mekim na ol binatang bilong givim sik long ol man, em ol i save stap long ples hat, bai i go long ol hap i kol liklik, em bipo ol i no save stap long en. Sampela samting i soim olsem ating dispela samting i kirap pinis long kamap. Dokta Paul R. Epstein (bilong Harvard Medical School, Center for Health and the Global Environment) i tok: “Ol man i tok ol binatang na ol sik ol i save givim long ol man (malaria na dengi fiva i insait long dispela) i no bin i stap long ol hailans bilong Afrika, Esia, na Latin-Amerika long bipo, tasol nau ol i stap.” Long Kosta Rika, pastaim dengi fiva i stap long hap bilong Pasifik Kos, tasol nau dispela sik i kalapim ol maunten na i karamapim kantri olgeta.

Taim graun i kamap hat moa dispela inap mekim sampela samting moa. Long sampela hap dispela i mekim ol wara i save ran i go drai liklik na kamap planti liklik liklik hap wara, na long sampela hap hevi bilong graun i kamap hat moa inap kirapim ol bikpela ren na tait wara na bihain ol liklik raunwara bai stap. Dispela kain ol liklik hap wara i gutpela tru long ol natnat i putim kiau na kamap planti. Na tu, taim ples i hat, ol natnat i save putim kwik ol kiau na taim bilong ol long putim i klostu klostu, na taim bilong ol long raun i longpela moa. Taim ples i hat ol natnat i save raun moa. Na taim bilong hat i mekim na ol binatang jem insait long bel bilong natnat i save kamap planti moa, olsem na taim ol natnat i kaikaim man wanpela taim tasol ol inap givim sik long em. Tasol i gat sampela samting moa yumi mas tingting planti long en.

Stori Bilong Wanpela Sik

Senis bilong sindaun bilong ol man inap mekim na ol man inap kisim wanpela sik em binatang i save givim long ol. Bilong save olsem wanem dispela senis inap mekim olsem, yumi mas skelim gut wok bilong ol binatang. Long planti sik, i no binatang wanpela tasol i helpim man long kisim sik. Sik inap stap long ol binatang i stap long bodi bilong wanpela animal o pisin, o sik inap stap long blut bilong dispela animal o pisin. Sapos dispela sik i no kilim i dai dispela animal o pisin, orait rot i op long dispela animal o pisin long givim dispela sik long narapela animal samting.

Tingim dispela sik Lyme, em i kamap long 1975 long taun Lyme, Connecticut, long Amerika. Ol i ting dispela jem i save kamapim sik Lyme i bin kamap long Not Amerika 100 yia i go pinis long rot bilong ol rat o ol bulmakau i kam long ol sip bilong Yurop. Taim wanpela tik i kaikaim blut bilong wanpela animal i gat dispela sik, nau sik i stap insait long bel bilong tik. Bihain taim tik i kaikaim narapela animal o man, em i givim dispela sik long em.

Long not-is Yunaitet Stets, sik Lyme i save stap​—⁠em i bin i stap long dispela hap longpela taim. Nambawan animal i gat dispela sik i stap long blut bilong en, em ol liklik dia rat. Na ol bebi tik i save stap long ol dispela kain rat tu. Taim ol tik i kamap bikpela ol i lusim liklik rat na kalap long ol dia, we ol i stap, kaikai, na kisim bel. Taim meri tik i pulap tru long blut bilong dia, em i save pundaun long graun bilong putim ol kiau. Bihain liklik ol kiau i bruk na nupela lain i kamap.

Samting i Senis

Inap planti yia ol binatang jem i bin stap wantaim ol animal na ol binatang, na ol i no givim sik long ol man. Tasol wanpela senis i mekim na nau planti man inap kisim dispela sik. Wanem senis i bin kamap long sik Lyme?

Long bipo i gat ol narapela animal i save kilim na kaikai ol dia na dispela i mekim na i no gat planti dia. Taim ol man i lusim Yurop na i kam sindaun long dispela hap, ol i katim bus bilong wokim ol gaden, dispela tu i mekim na namba bilong ol dia i go liklik moa na ol animal i save kilim ol dia ol tu i lusim dispela hap. Tasol long 1850 samting, planti man i lusim dispela hap bilong i go wes na sindaun long narapela hap. Dispela i mekim na bus i wok long kamap planti gen, na namba bilong ol dia tu i go antap. Tasol ol animal i save kilim ol dia i no bin kam bek. Olsem na namba bilong ol dia i bikpela nogut tru, na namba bilong ol tik i go bikpela tru.

Bihain, binatang jem i kamapim sik Lyme i kamap long dispela hap na i stap nating long ol animal na tik inap planti yia, na i no givim sik long ol man. Tasol ol man i kirap lusim ol taun na wokim ol haus klostu long bus, na nau planti manmeri na ol pikinini i raun long hap ol tik i save stap long en. Ol tik i kalap long ol man, na ol man i kisim sik Lyme.

Ol Sik Long Graun We Ol Man i No Stap Isi

Stori bilong sik Lyme i soim wanpela rot bilong ol sik i ken raun long ol man, tasol i gat kain kain rot, na tu i soim olsem wanem ol samting ol man i mekim inap helpim ol sik long kamap long ol man. Long buk bilong em (The Future in Plain Sight) saveman bilong lukautim win na wara samting, em Eugene Linden i tok: “Klostu olgeta sik, bipo yumi ting ol i pinis, nau ol i kam bek strong moa, as na ol i kam bek em ol samting ol man yet i mekim.” Planti man i laik raun na ol inap go kam hariap tru, long dispela rot ol samting i kamapim sik na ol man i gat sik ol inap i go long olgeta hap. Taim ples we ol bikpela na liklik animal samting i save stap long en i kisim bagarap dispela inap bagarapim planti samting moa. Linden i tok moa olsem: “Ol rabis na smok samting i go insait long win na wara na dispela i mekim na bodi bilong ol animal na ol man i no gat strong olsem bilong bipo long daunim sik.” Em i kamapim tingting bilong Dokta Epstein olsem: “Taim ol man i mekim nabaut long ol samting bilong graun dispela i mekim na ol samting bilong graun i no gat strong long daunim ol sik, na ol binatang jem inap kamap planti.”

Ol gavman i no stap strong na ol woa i kamap, na dispela i save bagarapim graun na ol dipatmen bilong lukautim helt na tilim kaikai long ol man. Na narapela hevi tu, olsem wanpela nius (Biobulletin) i tok: “Ol i fosim ol refiuji, husat i no bin kaikai gut na ol i no gat strong long i stap insait long ol kem we i gat planti manmeri tumas i stap, na kem i doti nogut tru na ol man inap kisim kain kain sik insait long ol dispela kem.”

Taim gutpela wok mani i no stap ol man i save lusim wanpela hap na ol i go sindaun long narapela hap insait long kantri bilong ol yet o insait long narapela kantri, long ol taun we ol man i pas pas tumas. Nius Biobulletin i tok: “Ol binatang jem i save kamapim ol sik i save go bikpela long ol ples we planti man tumas i pas pas.” Taim namba bilong ol man insait long wanpela siti i go antap hariap, “ol program bilong lukautim helt, ediukesen, kaikai, na givim sut bilong pasim ol sik i no inap helpim olgeta man.” Na tu taim ol man i planti tumas na pas pas dispela bai putim hevi long wara saplai, ol masin na paip samting bilong rausim pekpek, na wok bilong rausim ol narapela pipia. Dispela inap mekim na i hatwok long ol man long i stap klin na kain sindaun olsem inap kamapim planti binatang samting bilong givim ol sik long ol man. Tasol maski dispela em i bikpela hevi, i gat rot bilong stretim, olsem stori i kamap bihain long dispela bai kamapim.

[Rait long pes 11]

“Klostu olgeta sik, bipo yumi ting ol i pinis, nau ol i kamap strong moa, as na ol i kam bek em ol samting ol man yet i mekim”

[Blok/Piksa long pes 7]

Sik Wes Nail Vairas i Kamap Long Amerika

Ol man i kisim sik Wes Nail vairas long rot bilong ol natnat, na ol dokta i luksave long dispela sik long Yuganda long 1937 na bihain i kamap long Midel-Is, Esia, ol ailan bilong solwara Pasifik, na Yurop. Tasol dispela vairas i no bin kamap long Amerika inap long yia 1999. Tasol kirap long dispela taim na i kam winim 3,000 manmeri bilong Amerika i bin kisim dispela sik na go long ol dokta na winim 200 ol i bin dai.

Klostu olgeta man i kisim dispela sik ol i no save olsem ol i kisim, tasol sampela i pilim olsem ol i kisim sik kus. Tasol wan wan i kisim ol bikpela sik olsem sik ensefalaitis na meninjaitis. Inap long nau i no gat wanpela marasin bilong pasim o pinisim sik Wes Nail vairas. Lain U.S. Centers for Disease Control and Prevention i tok lukaut olsem man inap kisim sik Wes Nail vairas sapos man i gat dispela sik i givim lewa o kidni samting o blut bilong em long narapela man. Long yia 2002 nius ripot bilong lain Reuters i tok: “Inap long nau i no gat rot long glasim blut bilong painimaut olsem sik Wes Nail vairas i stap insait long blut o nogat.”

[Kredit Lain]

CDC/James D. Gathany

[Blok/Piksa long pes 8, 9]

Olsem Wanem Yu Ken Lukautim Yu Yet? Sampela Samting Bilong Mekim na No Ken Mekim

Kirap! i bin toktok wantaim sampela man i sindaun long ol hap we i gat planti tumas binatang na planti sik bilong kisim save long ol rot bilong no ken sik tumas. Ating tok bilong ol inap helpim yu long hap yu stap long en.

Stap Klin​—⁠Nambawan Samting Bilong Pasim Sik

◼ Haus i mas i stap klin

“Karamapim ol dis samting yu save putim kaikai long en. Karamapim ol kaikai yu kukim pinis inap long taim bilong kaikai. Sapos kaikai i kapsait, klinim wantu. Wasim ol plet kap samting bihain long kaikai, no ken larim i stap inap neks moning. No ken tromoi nating ol rabis ausait long nait na ting yu bai stretim long moning, nogat. Karamapim o digim hul na karamapim, long wanem, ol binatang na rat i save raun long nait long painim kaikai. Na sapos plua bilong haus em graun tasol, gutpela long wokim plua long liklik simen. Dispela bai mekim wok bilong klinim haus i isi moa na em bai pasim ol binatang.”​—⁠Afrika.

“Putim ol prut samting ol binatang i save laikim longwe long haus. No ken larim ol meme, ol pik, na ol kakaruk i stap insait long haus. Ol hul bilong toilet i mas i gat ai bilong en. Kwiktaim karamapim ol pekpek bilong ol animal long graun bilong pasim ol lang. Maski ol neiba i no save mekim olsem, tasol dispela inap daunim namba bilong ol binatang long hap bilong yu na tu bai yu stap olsem gutpela piksa ol narapela i ken bihainim.”​—⁠Saut Amerika.

[Piksa]

Sapos yu no karamapim ol kaikai o pipia i olsem yu singautim ol binatang i kam kaikai wantaim yu

◼ Waswas

“Sop i no gat bikpela pe bilong en, olsem na wasim han na klos planti taim, na moa yet taim yu mekim wok wantaim ol man o ol animal. No ken holim ol animal i dai pinis. Han bilong yu i no ken holim maus, nus na ai bilong yu. Yu mas wasim ol klos bilong yu long olgeta taim, maski yu ting olsem ol i klin yet. Tasol sampela smel i save pulim ol binatang, olsem na no ken yusim ol sop samting i gat kain smel olsem.”​—⁠Afrika.

Bilong Pasim Ol Sik Long Kamap

◼ Rausim ol hap we ol natnat i save putim kiau

Karamapim ol tang wara na dis bilong waswas. Rausim ol tin samting wara i save stap nating long en. No ken larim wara i stap insait long ol plaua pot. Sapos liklik hap wara i stap nating inap 4-pela de tasol ol natnat inap kamapim pikinini long en.​—⁠Saut-is Esia.

◼ Wok long abrusim ol binatang

No ken raun long ol taim na ples we ol binatang i save stap long en. Long ples hat, san i save go daun hariap, olsem na planti samting ol man i mas mekim ol i mekim long tudak, em taim planti binatang moa i save raun. Yu inap kisim sik malaria samting sapos yu sindaun o slip ausait taim ol dispela binatang i save givim sik long ol man i stap.​—⁠Afrika.

[Piksa]

Sapos yu slip ausait long hap we i gat planti natnat i olsem yu singautim ol natnat long kaikaim yu

Werim longpela siot na trausis taim yu raun long bus. Putim marasin bilong pasim ol natnat samting long klos na skin, na oltaim bihainim ol toksave ol i raitim long botol marasin. Taim yu na ol pikinini i raun pinis long bus, sekim skin na klos, ol tik i stap o nogat. Lukautim gut ol dok na pusi samting bai ol i stap strong, no gat sik na oltaim rausim ol laus samting long skin bilong ol.​—⁠Not Amerika.

No ken pas pas tumas wantaim ol pik, meme, na kakaruk samting, long wanem, ol binatang inap kisim sik i stap long ol animal na givim long ol man.​—⁠Sentral Esia.

Yusim ol taunam (moskito-net)​—⁠em i gutpela moa sapos taunam i gat marasin long en​—⁠na olgeta wan wan long famili mas i gat taunam. Putim flai waia long olgeta windo, na stretim ol taim ol i bruk. Pasim ol hul we ol binatang inap kam insait long haus. Bilong mekim olsem yu mas tromoi sampela mani, tasol bikpela mani moa bai lus sapos yu mas kisim pikinini bilong yu i go long haus sik o sapos man i wok mani i kisim sik na em i no inap wok.​—⁠Afrika.

[Piksa]

Mani bilong baim ol taunam i gat marasin long ol em i liklik pe taim yu skelim mani yu bai tromoi long baim marasin na haus sik sapos yu kisim sik

Rausim ol hap we ol binatang i save hait. Putim simen long ol banis na rup insait long haus, na pasim ol hul nabaut. Putim ol laplap i gat marasin bilong pasim ol binatang long rup insait long haus. No ken larim ol pepa o laplap samting i hip i stap, o planti piksa tumas i hangamap long banis bilong haus​—⁠em ol ples hait bilong ol binatang.​—⁠Saut Amerika.

Sampela i ting ol binatang na ol rat ol i bilong i stap insait long haus. Tasol dispela tingting i no stret! No ken larim ol i kam insait. Yusim ol marasin bilong rausim na kilim i dai ol binatang​—⁠tasol bihainim ol toksave ol i raitim long botol o tin. Yusim wanpela flaiswat. Tingim na wokim ol samting: Long wanpela hap laplap wanpela meri i wokim samting olsem paip na em i pulimapim long wesan bilong putim daunbilo long dua bilong pasim ol binatang long kam insait.​—⁠Afrika.

[Piksa]

Ol binatang i no bilong i stap insait long haus. Rausim ol!

◼ Bilong pasim sik taim em i no kamap yet

Strongim skin long rot bilong kisim gutpela kaikai, malolo, na eksasais. Painim rot bilong daunim pasin bilong tingting planti.​—⁠Afrika.

Taim yu raun long narapela hap: Kisim save long wanem kain sik samting i save stap long hap yu laik i go long en. Long planti hap yu inap kisim save long helt dipatmen na long Intenet-sait bilong ol gavman. Paslain long raun, mekim na redim ol samting bilong helpim yu long abrusim sik long hap yu laik i go long en.

◼ Sapos Yu Pilim Sik

◼ Lukim dokta wantu

Em i isi moa long oraitim ol sik sapos ol i luksave hariap em wanem kain sik.

◼ Lukaut​—⁠nogut ol i no makim stret em wanem kain sik

Go lukim ol dokta i gat save long ol sik em ol binatang i save givim long ol man na ol i save long ol sik i save kamap long ples hat. Tokim dokta long olgeta hevi sik i givim long yu na yu bin raun long wanem hap, maski em longpela taim liklik i go pinis yu bin raun long dispela hap. Kisim ol antibaiotik sapos yu mas kisim, na pinisim olgeta marasin dokta i tokim yu long kisim.

[Piksa]

Planti samting ol sik ol binatang i givim long ol man i wankain long sampela narapela kain sik, olsem na tokim dokta long olgeta hap yu bin raun long en

[Kredit Lain]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Blok/Piksa long pes 10]

Olsem Wanem? Ol Binatang Inap Givim HIV Long Man?

Winim 10-pela yia ol dokta na ol saientis i bin skelim na mekim wok painimaut na ol i kisim save olsem ol natnat samting i no inap givim jem HIV long ol man​—⁠em jem i save kamapim sik AIDS.

Maus bilong ol natnat i no wankain olsem sut yu kisim long haus sik​—⁠sut i gat wanpela hul tasol na blut inap go i kam long dispela hul. Tasol maus bilong natnat i gat wanpela hul we em i save pulim blut long en, na narapela hul we spet bilong em i save kamaut. Thomas Damasso, em i wanpela saveman bilong HIV na em i wok wantaim District Health Management Team long Mongu, Sambia, em i tok ol marasin i stap insait long bel bilong natnat i save brukbrukim blut na dispela i save bagarapim HIV. Na tu, HIV i no save stap long pekpek bilong ol natnat. Sik malaria i save stap insait long spet bilong natnat, tasol HIV nogat.

Bilong man i ken kisim sik HIV, planti HIV i mas go insait long bodi bilong em. Sapos natnat i kaikai wanpela man na wantu em i go kaikai narapela, orait liklik hap blut i stap long maus bilong em i liklik tumas long givim sik long man. Ol saveman i tok, maski man i kilim wanpela natnat i pulap long blut i gat HIV long en, na dispela blut i go insait long sua bilong man, dispela i no inap givim sik HIV long em.

[Kredit Lain]

CDC/James D. Gathany

[Ol Piksa long pes 7]

Dia tik (piksa i bikpela, winim sais tru tru bilong en) i save givim sik Lyme long ol man

Kirap long han kais i go long han sut: Bikpela meri, bikpela man, pikinini, em sais tru bilong ol

[Kredit Lain]

All ticks: CDC

[Ol Piksa long pes 10, 11]

Ol tait wara, ples i doti nogut tru, na pasin bilong man long i go sindaun long narapela hap i helpim ol sik em ol binatang i save givim long ol man i kamap long planti hap

[Kredit Lain]

FOTO UNACIONES (from U.S. Army)

    Tok Pisin Pablikesen (1983-2025)
    Log Aut
    Log In
    • Tok Pisin
    • Serim
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Lo Bilong Yusim
    • Privacy Policy
    • Ol Praivesi Seting
    • JW.ORG
    • Log In
    Serim