Wastaua INTENET LAIBRERI
Wastaua
INTENET LAIBRERI
Tok Pisin
  • BAIBEL
  • Ol PABLIKESEN
  • Ol MITING
  • g98 8/8 p. 15-18
  • Sik Dengi—Fiva i Kam Long Natnat

No gat vidio bilong dispela seksen.

Sori, popaia kamap long lodim vidio.

  • Sik Dengi—Fiva i Kam Long Natnat
  • Kirap!—1998
  • Ol Liklik Het Tok
  • Wankain Infomesen
  • Dengi Em i Wanem Kain Sik?
  • Planti Manmeri Tru Inap Kisim Dengi
  • Ol Samting Nogut Bilong Dengi DHF
  • Lukautim Famili Bilong Yu
  • Ol Rot Bilong Pasim Sik
  • Dengi—Wanpela Sik i Go Bikpela
    Kirap!—2012
  • Pas Bilong Ol Man
    Kirap!—1999
  • Wanem As na Ol Sik i Go Bikpela Gen?
    Kirap!—2003
  • Ol Bikpela Sik Long Taim Bilong Yumi
    Kirap!—1997
Lukim Moa
Kirap!—1998
g98 8/8 p. 15-18

Sik Dengi—Fiva i Kam Long Natnat

Wanpela man long Filipin i raitim dispela stori bilong Kirap!

PIKININI meri i no lukim wanpela natnat i sindaun long han bilong em. Kwiktaim natnat i sutim skin bilong pikinini na i pulim hap blut bilong em. Liklik taim bihain, mama i lukluk long pikinini meri na em i lukim dispela natnat. Kwiktaim mama i paitim natnat na natnat i go pinis. Olsem wanem? Hevi i pinis nau? Ating nogat. Tru, natnat i go pinis tasol dispela liklik hap taim natnat i bin pulim blut bilong pikinini, em i bin lusim sampela binatang nogut bilong kamapim sik insait long blut bilong pikinini.

Bihain long 2-pela wik, skin bilong dispela pikinini i kol, na het i pen, na pen i kamap baksait long ai bilong em, na ol skru bilong em i pen nogut tru, na em i kisim bikpela fiva. Taim sik i wok long go bikpela, ol liklik retpela mak i kamap long skin bilong em na strong bilong em i pinis olgeta. Pikinini i kisim sik dengi, em fiva ol man i save kisim long natnat taim em i kaikaim skin bilong ol.

Tasol sapos dispela pikinini i bin kisim sik dengi bipo, em inap kisim wanpela kain sik dengi i nogut moa, ol i save kolim dispela sik dengi olsem DHF (dengue hemorrhagic fever). Dispela kain dengi i mekim na ol liklik rop bilong blut i save bruk, olsem na blut i lus long skin. Na blut inap kapsait insait long bel tu. Sapos sikman i no kisim helpim i stret long dispela sik, kwiktaim mak bilong blut inap go daun tru, na blut i no ran moa long ol rop bilong blut, na kwiktaim em i dai.

Dengi em i wanem kain sik? Yu inap kisim dispela sik? Olsem wanem yu inap lukautim yu na famili bilong yu na ol i no ken kisim dispela sik? Nau yumi ken skelim gut dispela sik.

Dengi Em i Wanem Kain Sik?

Dengi​—⁠narapela nem bilong en brekbon-fiva​—⁠em i wanpela tasol bilong planti sik ol man inap kisim taim natnat i kaikaim ol. As bilong dispela sik em wanpela binatang jem. Natnat i gat sik i stap long en (em natnat i bin kaikaim man i gat sik dengi), em i karim dispela binatang jem long glan bilong spet bilong en. Orait, taim natnat i kaikaim man bilong pulim hap blut bilong em, binatang jem long spet bilong natnat i kalap i go insait long blut bilong man. I gat 4-pela kain binatang bilong dengi. Taim man i kisim wanpela kain sik dengi, dispela i no pasim ol narapela 3-pela kain binatang bilong dengi long kisim em. Man i kisim dengi wanpela taim pinis na bihain wanpela natnat i gat binatang bilong narapela kain sik dengi i kaikaim em, em nau, man hia inap kisim dengi DHF.

Planti Manmeri Tru Inap Kisim Dengi

Wol Helt Oganaisesen (WHO) i tok, inap 2.5 bilion manmeri inap kisim sik dengi. Nius Asiaweek i tok: “Sik dengi i stap pinis long 100 samting kantri i hat o i hat liklik, na long olgeta yia planti milion man i save kisim dispela sik, na klostu olgeta (95 pesen) em pikinini.”

Ol man i no save long wanem taim ol i bin kisim save long dengi long namba wan taim. Wanpela ripot bilong yia 1779 long Kairo i stori long ‘fiva bilong skru,’ na ol i ting dispela ripot i toktok long sik dengi. Kirap long dispela taim i kam inap nau, dengi i kamap long olgeta hap graun. Na kirap long taim bilong Namba Tu Pait, sik dengi i bin bagarapim skin bilong planti man, na dispela i kamap pastaim long Saut-Is Esia. Kain kain binatang bilong dengi i kamap, na dispela i kamapim wanpela kain sik dengi i nogut moa na i save mekim blut bilong man i wok long lus. Lain WHO i kamapim wanpela buk i tok: “Long 1954 long Manila, em namba wan taim ol i luksave olsem sik dengi DHF i go bikpela long Esia.” Bihain dispela sik i kamap long ol narapela kantri, olsem long Tailan, Vietnam, Malesia, na long ol hap klostu long ol dispela kantri. Taim dispela sik i nupela yet long Saut-Is Esia, 10 i go inap 50 pesen bilong ol man i kisim dispela sik ol i dai, tasol taim ol man i kisim sampela save moa long dispela sik, namba bilong ol man i dai long dengi i go daun.

Kirap long 1965 samting, ol man i no bin givim bel moa long kilim ol natnat i gat binatang bilong dengi, na dispela i mekim na planti man moa i kisim dispela sik. Taim sik dengi i kamap long planti kantri, dengi DHF tu i kamap. Paslain long 1970, sik dengi i go bikpela long 9-pela kantri, tasol long 1995 dengi i go bikpela long 41 kantri. Lain WHO i tok, long olgeta yia inap 500 tausen manmeri i kisim sik dengi DHF ol i mas slip long haus sik.

Tru, long ol kantri i stap long ples kol, ol wan wan man tasol i gat dispela sik, tasol sampela turis i go raun long ol kantri i gat dengi ol i kisim dispela sik na karim sik i kam bek long ples bilong ol. Olsem: Long pinis bilong 1996, wanpela nius (The New York Times) i stori long sampela man bilong Yunaitet Stets i bin kisim dengi​—⁠ol dispela man i stap long Masasusets, Nu Yok, Origen, na Teksas.

Ol Samting Nogut Bilong Dengi DHF

Olsem mipela i stori pinis, dengi DHF inap bagarapim man. Wanpela samting nogut bilong dengi DHF i olsem: Ol manmeri i ting dispela kain sik dengi i no inap bagarapim ol. Taim ol i kisim dispela sik, planti i ting ol i gat strongpela kus tasol. Tasol sapos kwiktaim man i no mekim wanpela samting, sik inap go nogut na mak bilong hemoglobin long blut bai go daun tru, na blut bai wok long lus long bel o long skin klostu long tit, long nus, o long skin, na mak bilong blut bai go daun tru. Sikman inap airaun na pundaun. Tasol taim famili i luksave olsem sikman i sik nogut tru, sori tru, em i hap i dai. Orait kwiktaim ol i kisim em i go long haus sik. Long haus sik ol dokta i kisim save olsem blut bilong man i no ran gut long ol rop bilong blut. Klostu sikman i laik bagarap, olsem na ol i givim wara long em long rot bilong rop gumi.

Lukautim Famili Bilong Yu

Ol man inap mekim wanem na dispela sik i no ken bagarapim ol? Sapos famili i sindaun long wanpela hap planti man i save kisim sik dengi, na winim wanpela de wanpela bilong famili i gat bikpela fiva, orait famili i mas bihainim gutpela tingting na kisim em i go long dokta. Na dispela i bikpela samting sapos skin bilong sikman i gat sampela mak moa bilong dengi olsem, ol liklik retpela mak long skin, o ol masol na skru i pen, o pen i kamap baksait long ai.

Ating dokta bai glasim blut. Sapos blut bilong man i gat dengi i no wok long lus, ating dokta bai makim sampela marasin tasol bilong helpim em. Tasol sapos dokta i kisim save olsem sikman i kisim dengi DHF, orait dokta bai tok em i mas kisim wara. Ating em i mas kisim wara ol i tanim wantaim sol na suga, olsem ol i save mekim wok long en taim sikman i gat pekpek wara. Sapos em i sik nogut tru, ol bai givim wanpela kain wara (Ringer’s solution) long em long rot bilong rop gumi, o narapela kain wara olsem. Sapos sikman i hap i dai, ating dokta bai makim sampela marasin bilong helpim mak bilong blut long i go antap na bilong helpim hemoglobin long blut long kamap strong gen.

Sapos bikpela hap blut i lus, ating ol dokta bai tok sikman i mas kisim blut. Kwiktaim sampela dokta inap tokim sikman long kisim blut tasol ol i no bin tingim ol narapela rot bilong helpim em. Man i kisim blut em i brukim lo bilong God. Tasol planti taim i no gat wok long ol dokta i mas givim blut long man i gat dispela kain sik. (Aposel 15:29) Ol dokta i kisim save olsem taim sik i nupela, nambawan bikpela samting em long givim wara long sikman bilong strongim skin bilong em. Taim sikman na dokta i wok gut wantaim long dispela samting, dispela inap mekim na i no gat tok pait i kamap long blut. Em nau, ol dispela samting i kamapim klia olsem kwiktaim sikman i mas mekim sampela samting sapos em i ting em i gat sik dengi DHF.​—⁠Lukim blok “Ol Mak Bilong Dengi.”

Ol Rot Bilong Pasim Sik

Wanpela kain natnat (Aedes aegypti) em nambawan natnat bilong kamapim sik dengi. Dispela kain natnat i save stap long ol kantri i hat o i hat liklik. (Lukim mep.) Dispela natnat i planti long ol hap i gat bikpela lain manmeri long en. Wok bilong pinisim natnat i nambawan rot bilong daunim dispela sik.

Wok bilong daunim namba bilong ol natnat long olgeta hap bilong graun i hatwok. Tasol i gat sampela samting yu inap mekim bilong daunim namba bilong ol natnat klostu long haus bilong yu. Natnat meri i save putim kiau long wara. Ol liklik snek i save kamap taim kiau bilong natnat i bruk, ol inap kamap long kain kain samting olsem olpela taia, tin, botol, o sel bilong drai sapos wara i stap insait long en inap wanpela wik samting. Taim yu rausim ol dispela botol samting, natnat i no gat ples bilong putim kiau long en. Na ol man i tok, em i gutpela long tanim ol baket o bot olgeta inap long maus bilong en i stap daun na wara inap raus. Em i gutpela tu long rausim wara i stap nating long ol baret bilong rup bilong haus. Olsem na taim ol skul i kirap long 1997 na 1998, dipatmen bilong helt long Filipin i no laik ol i planim ol plaua long tin samting na putim long ol klas-rum.

Sapos wanpela bilong famili i kisim sik dengi, mekim sampela samting bambai ol narapela natnat i no ken kaikaim em; nogut ol dispela natnat i karim sik i go long ol narapela insait long famili. Haus i gat gutpela waia long ol windo o masin bilong mekim kol haus inap pasim ol natnat.

Olsem wanem long sut bilong pasim sik dengi? Inap long nau i no gat wanpela sut bilong mekim olsem. Ol saveman i wok long painim save bilong wokim wanpela sut olsem tasol ol i hatwok, long wanem, bilong pasim dispela sik olgeta ol i mas wokim wanpela sut em i inap pasim olgeta 4-pela kain sik dengi. Sut bilong pasim wanpela kain sik dengi inap mekim na man i kisim sik dengi DHF. Ol saveman i ting, bihain long 5-pela i go inap 10-pela yia bai i gat sut bilong pasim sik dengi.

Sampela saveman i traim pasim sik dengi long narapela rot. Ol i ting sapos ol i kamapim senis long ol jin bilong natnat, dispela bai pasim binatang jem bilong sik dengi long kamap long spet bilong natnat. Sapos wok bilong ol i kamap gutpela, taim ol dispela kain natnat i kamapim pikinini, ol dispela pikinini natnat i no gat binatang jem bilong sik dengi, olsem na ol i no inap givim sik long man. Dispela wok bilong ol saveman i kamap gutpela liklik, tasol bihain bai yumi save wok bilong ol bai kamap gutpela tru o nogat.

Long nau, i olsem ol man i no inap pinisim sik dengi olgeta. Tasol sapos yu mekim sampela gutpela samting, dispela inap helpim yu na famili long abrusim ol samting nogut sik dengi i as bilong en bilong bagarapim yu.

[Blok long pes 16]

Ol Mak Bilong Dengi

Ol mak bilong dengi na dengi DHF (dengue hemorrhagic fever)

• Wantu bikpela fiva i kamap

• Het i pen stronga

• Pen baksait long ai

• Ol skru na masol i pen

• Ol glan i solap

• Ol liklik retpela mak long skin

• Strong bilong skin i pinis olgeta

Ol mak bilong dengi DHF

• Wantu man i airaun na pundaun

• Blut i lus long skin

• Blut i lus long sampela hap bilong skin

• Skin i kol tasol tuhat i kamap

• Man i no inap i stap isi

• Skin i hap i dai na klok i no wok strong

Kwiktaim go lukim dokta sapos ol mak bilong dengi i kamap. Ol pikinini inap kisim bagarap hariap.

[Futnot]

a Ol dokta i tok, no ken kisim asprin, long wanem, asprin inap mekim na bikpela blut moa bai lus.

[Blok long pes 17]

Sampela Tok Bilong Helpim Ol Turis

Ol turis i go raun long ol kantri i hat, sampela bilong ol i save kisim sik dengi, tasol wan wan i save kisim dengi DHF, long wanem, dispela dengi i nogut moa em i save kisim man bihain long em i bin kisim dengi 2-pela taim. Sampela tok bilong helpim ol turis i olsem:

• Pasim longpela trausis na siot i gat longpela han

• Mekim wok long marasin bilong rausim natnat

• No ken go long ol hap i gat planti manmeri long en

• Slip long ol haus yu inap pasim windo bilong en bambai ol natnat i no ken kam insait

• Sapos yu kisim fiva taim yu go bek long ples bilong yu, tokim dokta long kantri yu bin raun long en

[Mep/Piksa long pes 17]

Ol kantri dengi i wok long kamap long en long nau

Ol kantri dengi inap i go bikpela long en

Ol hap ol natnat “Aedes aegypti” i stap long en, ol i kamapim sik dengi

[Kredit Lain]

Kisim long: Centers for Disease Control and Prevention, 1997

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

[Ol Piksa long pes 18]

Ol hap ol natnat inap putim kiau long en: (1) olpela taia, (2) baret long rup bilong haus, (3) samting bilong planim plaua long en, (4) baket o dis samting, (5) olpela tin, (6) dram

[Piksa Kredit Lain long pes 17]

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

    Tok Pisin Pablikesen (1983-2025)
    Log Aut
    Log In
    • Tok Pisin
    • Serim
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ol Lo Bilong Yusim
    • Privacy Policy
    • Ol Praivesi Seting
    • JW.ORG
    • Log In
    Serim