Baikal—Bikpela Raunwara i Daun Tru
DISPELA STORI I KAM LONG RASIA
LONG bipo yet na i kam inap long nau, sampela lain Mongolia em ol i stap long ol longwe ples nau ol i kolim sauten Saibiria ol i tingim tru dispela raunwara. Tru, i gat sampela raunwara i bikpela moa, tasol dispela raunwara i go daun tru, na i holim planti wara moa, winim wara bilong ol narapela raunwara bilong olgeta hap. Wanpela nem bilong em i stap yet em Baikal, na ol i ting mining bilong en “Gutpela Raunwara Tru,” o “Solwara.” Dispela raunwara i bikpela tru na planti taim i gat biksi long en, olsem na sampela taim ol boskru bilong dispela hap i save tok ol “i go raun long solwara.”
Ol Rasia i save laikim tru raunwara Baikal. Wanpela saientis bilong Moscow i tok piksa long dispela wara na i tok “em i olsem wanpela naispela singsing em olgeta i bin lainim taim ol i stap pikinini.” Dispela “singsing” i gat narapela narapela krai bilong en—em ol samting olsem ol naispela nambis, wara i klin tru, na planti narapela kain animal em ol i save stap long dispela hap tasol.
Longpela bilong raunwara Baikal em inap 636 kilomita na braitpela bilong en em inap 80 kilomita, na sapos yu flai antap tru na lukluk i kam daun, dispela raunwara i luk olsem wanpela blupela ai i op liklik. Inap 20 pesen bilong olgeta wara bilong dring long olgeta hap bilong graun i stap long en, dispela i winim wara i stap long 5-pela raunwara Great Lakes wantaim, em ol i stap long Not Amerika! Raunwara Baikal i go daun tru inap olsem 1,600 mita. Sapos ol i rausim olgeta wara long raunwara Baikal, ol i mas larim olgeta wara bilong olgeta hap bilong graun i go insait na ol bai kisim wanpela yia bilong pulapim gen raunwara Baikal!
Tupela Bikpela Hap Graun i Bam Wantaim
Ol saveman i ting, long bipo tru wanpela bikpela hap graun i drip i go long not na i bamim strong graun Esia. Taim dispela samting i kamap, bikpela hap graun i hip i go antap tru na dispela i kamapim ol maunten Himalaya. Sampela i ting taim tupela bikpela hap graun i bam dispela i kamapim gen sampela bikpela baret long Saibiria. Wanpela baret olsem, nau ol i kolim Baikal Rift. Insait long planti yia, wara i lusim ol maunten na i karim planti hap graun i kam daun na pulapim baret inap 7-pela kilomita na bihain wara i pulimapim na kamapim raunwara Baikal. Inap 300 wara i save ron i go insait long dispela raunwara, tasol wanpela tasol, em wara Angara, i save lusim raunwara Baikal.
Wesan i bin pulimapim planti wara bilong bipo o ol i kamap tais, tasol raunwara Baikal, nogat. Ol saientis i ting ol bikpela hap graun i stap aninit long dispela raunwara i save surik yet na dispela i mekim na baret i wok long i go bikpela moa. Olsem na raunwara i no save pulap long wesan, nogat, long olgeta yia as bilong raunwara i save go daun moa! Na tu, ol dispela bikpela hap graun i wok long surik yet na dispela i mekim na hatwara i save sut i kam antap long as bilong en.
Lukluk Insait Long Raunwara
Sampela i pret liklik long raun long bot long namel bilong raunwara Baikal, long wanem, wara i klia tru na ol i ken lukluk i go daun inap 50 mita! Wanpela lain liklik kindam, em ol i kolim epischura, ol i klinim wara long ol mosong na baktiria, em ol samting i save mekim na wara bilong planti raunwara i no klia. Narapela samting i helpim wara long i stap klia em planti kuka samting i save raun long wara, na ol i kaikai ol liklik hap diwai na lip samting, sapos ol i no mekim olsem ol dispela diwai lip samting bai sting. Olsem na wara i klin tru. Olsem: Klostu 20 yia i go pinis taim ol i bin kisim liklik wara bilong en long wanpela glas botol bilong skelim long wanpela laboritori, glas yet ol i putim wara long en i mekim wara insait long botol i kamap doti!
Wara i klia tru, na tu, raunwara Baikal i gat planti win oksijen. Sampela bikpela raunwara em ol i save go daun tru ol i no gat oksijen long wara i stap daunbilo, olsem na ol pis samting i save stap long hap wara i no daun tumas. Tasol long raunwara Baikal i gat ol strongpela tait na ol i bringim oksijen i go daun tru na miks gut wantaim wara. Long dispela rot, i gat planti pis samting i stap insait long olgeta hap bilong raunwara.
I gat planti gras samting i save gro long dispela kolpela, klinpela wara. Ol grinpela mosong i olsem rip na i ples hait bilong planti liklik pis samting. Planti pis i save laikim hatwara ol i save stap long ol hap bilong raunwara we hatwara i save kamap. Long ol 2,000 pis samting i stap long dispela raunwara, inap 1,500 bilong ol i save stap long dispela raunwara tasol.
Raunwara Baikal i gat nem long pis omul, em wanpela gutpela waitpela pis ol man bilong painim pis i save laikim tru. Sampela animal bilong dispela wara i narapela kain tru. Wanpela kain snek i save go bikpela inap 30 sentimita na i save kaikai ol pis. Na i gat ol liklik binatang i stap namel long ol liklik hap wesan. Na tu, raunwara i gat nem long pis golomyanka—dispela pis i stap long wara Baikal tasol na i narapela kain tru long olgeta narapela pis long dispela hap.
Liklik pis golomyanka i klia tru na i lait. Em i stap klostu long as bilong dispela raunwara na i save karim ol liklik pikinini pis, na i no putim kiau. Inap 30 pesen bilong bodi bilong em i gris, na i gat planti vaitamin A. Maski em i stap 200 i go 450 mita daunbilo insait long wara, presa bilong wara i no bagarapim em; tasol taim lait bilong san i holim em, bodi i kamap olsem wara, na ol bun na gris tasol i stap. Pis golomyanka i kaikai tru bilong wanpela sil i gat nem tru long raunwara Baikal—em nerpa, olsem Baikal sil. Long olgeta hap bilong graun i gat dispela sil tasol i save stap long ol raunwara.
Taim Bilong Kol na Taim Bilong San
Inap olsem 5-pela mun long olgeta yia, ais i karamapim raunwara Baikal. Long pinis bilong Janueri ais i go daun inap olsem 1-pela mita. I gat ol kain kain lain na mak mak insait long ais na taim san i holim em i save lait gut tru. I luk olsem ais i no go daun tumas—em i klia tru na ol man i wokabaut long en inap lukim ol ston long as bilong raunwara. Tasol ais i strong tru. Inap 100 yia i go pinis, long taim bilong kol, taim Rasia i pait wantaim ol Japan, ami bilong Rasia i bin putim ol rot bilong tren antap long ais na 65 tren i ron i go long en!
Long pinis bilong Epril i go inap long Jun, ais i wok long bruk bruk na i mekim bikpela nois. Pairap bilong en i olsem “musik bilong ais,” olsem sampela man long dispela hap i save kolim. Saveman Gerald Durrell i tok ais “i mekim nois olsem ol liklik plet bras i pairap o nois bilong planti pusi i meknaisim nek bilong ol.” Tasol i no longtaim, taim san i wok long hatim ples liklik, win na tait i save tromoi ais i go long nambis na ais i lait gut tru.
Taim ais i wok long pinis na wara bilong raunwara i wok long kamap ples klia, ol pisin i kam bek. Sampela pisin bilong raunwara Baikal, olsem pisin dipper, i save stap long het bilong wara Angara long taim bilong kol, em dispela hap tasol bilong raunwara i no save kamap ais. Orait nau ol i bung wantaim ol kain kain pato, welpaul, na pisin samting.
Ol visita i kam raun long wara long Jun ol i lukim ol bea i kam long arere bilong wara bilong kaikai ol liklik binatang bilong ol lang em planti tru i save putim ol kiau long ol ston. Ol bea i amamas long kaikai ol dispela binatang long tang, na ol i no bisi long nois bilong ol lang i flai raun i stap. I gat planti bea tru i save kam, na dispela i pulim planti animal na pisin i save kam long nambis long dispela taim.
Long Epril i go inap long Julai samting, i gat planti mosong long wara, em kaikai bilong ol liklik kindam samting na i mekim na wara i luk grinpela. Tasol taim man i sanap long nambis, wara bilong Baikal i luk blupela liklik, na long namel long raunwara we wara i go daun tru, wara i luk blupela tru olsem solwara.
Nambis bilong en i gat ol liklik maunten wesan na ol traipela maunten ston. Planti pasis na poin i luk naispela tru. Wanpela man bilong raitim ol buk i tok hap graun long dispela ples i save senis senis, i gat wara na ol hap graun na skai.
Long Oktoba samting ol strongpela win i save kamap. Long dispela taim sampela strongpela win, kain olsem saiklon, i save kamap long wara. Wantu win inap kirapim wara i slip gut na traipela si i kamap na i go antap inap 4-pela i go 6-pela mita. Long sampela narapela taim bilong yia ol strongpela win i bin daunim ol bikpela sip pasindia na ol bot bilong ol man bilong painim pis.
Ol Narapela Narapela Ples
Saibiria i ples kol tru na ating ol man i ting raunwara Baikal i olsem wanpela traipela wara i kol tru, tasol tru tru long dispela hap i gat planti animal bilong bus na ol naispela maunten na bikbus. Long ol 4-pela bikpela ples maunten i raunim dispela wara i gat planti dia, na tu, i gat ol meme bilong ol maunten bilong Saibiria, em klostu ol i laik pinis.
Long ol ples i no antap tumas i gat ol ples kunai. Sampela ples olsem yumi ken kolim plaua gaden bilong Saibiria, long wanem, i gat planti naispela plaua tru long en. Sampela narapela kain pisin long ol dispela ples kunai em ol naispela pisin demoiselle crane na ol pisin bustard, em nambawan bikpela pisin long Esia.
Bikpela samting bilong raunwara Baikal em bikbus bilong ol diwai pain samting. Dispela bikbus i bikpela tru, winim bikbus Amazon bilong Brasil inap tupela taim. Olsem bikbus Amazon, bikbus bilong raunwara Baikal tu i bikpela samting na bai ol samting bilong graun i ken wok gut wantaim na bilong lukautim taim bilong kol na taim bilong hat. Planti pisin i save stap long dispela hap, olsem pisin capercaillie, wanpela kain pato i save mekim narapela kain pasin na singsing bilong pulim poroman. Naispela pisin Baikal teal tu i stap long dispela raunwara—piksa bilong en i stap long pes 17.
Na yumi no ken lusim tingting long stori long animal Barguzin sable. Bipo ol i bin kilim planti bilong kisim gras bilong ol, tasol nau dispela animal i kamap planti gen, long wanem, sampela man bilong lukautim ol animal i helpim ol. Wok bilong lukautim dispela naispela animal i mekim na long 1916 ol i wokim pak Barguzin nature Reserve long ol nambis bilong raunwara Baikal. Nau i gat 3-pela pak olsem i stap long ol hap bilong ol nambis bilong dispela raunwara, na i gat 3-pela nesenel pak we ol manmeri i ken go long en.
Tingim Ol Gutpela Samting Tru God i Bin Wokim
Raunwara Baikal i wanpela ples em Yunaitet Nesen (UNESCO World Heritage) i makim bilong ol man i no ken bagarapim, na planti turis i save kam long dispela hap. Long olgeta yia, inap olsem 300,000 turis bilong olgeta hap i save kam long dispela raunwara. Wanpela lain bilong ol turis i tok: “Long nau, raunwara Baikal i wanpela gutpela ples tru bilong ol turis na ol saveman bilong ol animal samting. I gat ol naispela nambis, gutpela ples bilong wokabaut, ples bilong lukluk long ol pisin, na raun long bot. Raunwara Baikal inap kamap wanpela nambawan gutpela ples bilong kisim holide long Esia.”
Raunwara i gutpela ples tru bilong tingim bikpela savetingting bilong God na ol gutpela samting tru em i bin wokim. God tasol inap wokim wanpela naispela raunwara olsem we planti kain kain samting inap i stap laip long en! Taim man i sanap long nambis bilong raunwara Baikal, em inap kamapim tok bilong man bilong raitim Baibel, em i tok: “Olaman! Ol gutpela pasin bilong God na tingting na save bilong en i pulap tru, na i daun tumas olsem solwara!”—Rom 11:33.
[Blok/Piksa long pes 16, 17]
SIL BILONG RAUNWARA
Long raunwara Baikal i gat planti tausen Baikal sil, olsem nerpa, em long yia olgeta ol i save kaikai ol pis i stap long ol wara i daun tru. Ol man i no save long wanem rot stret nerpa i bin kam long namel bilong Siberia na em i no stap long ol narapela ples klostu. Wanpela sil i kain olsem nerpa i stap olsem 3,220 kilomita longwe long Baikal.
Ol nerpa i gat tupela bikpela ai i stap klostu liklik long namel long pes, na ol i liklik long ol narapela sil, longpela bilong ol i olsem 1.4 mita tasol. Planti taim ol i save bung wantaim ol narapela sil na ol i slip antap long ol traipela ston long san, narapela i no save kaikai na subim narapela olsem planti sil i save mekim. Ating long olgeta sil bilong graun, ol nerpa i save amamas long bung wantaim na ol i stap isi tasol.
Wanpela saveman bilong skelim ol sil i tok ol nerpa “i save stap isi tru, winim pasin bilong ol Aktik sil long i stap isi. Taim ol saientis i holim ol nerpa long ol umben bilong skelim ol, ol i no save kaikaim ol.” Wanpela buk i stori long sampela daiva em ol i bin swim i go klostu tru long ol nerpa taim ol i slip long wara. Ol i tok, maski ol i bin holim na tanim ol, ol nerpa i no bin kirap long slip.
[Kredit Lain]
Dr. Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online
[Blok/Piksa long pes 18]
PLES KALABUS
Ol Witnes Bilong Jehova i no laik lusim bilip bilong ol, olsem na kirap long 1951 i go inap long 1965, planti bilong ol i bin kalabus long hap bilong raunwara Baikal. Long 1951, ol i kisim Praskovya Volosyanko i go long Olkhon, em nambawan bikpela ailan bilong Baikal. Olsem sampela narapela Witnes, em i wok hat long painim pis long umben bilong lukautim em yet long kaikai samting. Tasol em i mekim tu narapela kain wok bilong “painim pis.” Em i mekim wok long Baibel bilong autim gutnius bilong Kingdom Bilong God long planti manmeri bilong Olkhon.
Long 1953, ol i holim Praskovya na 6-pela narapela Witnes, long wanem, ol i autim tok, na kot i makim em long kalabus inap 25 yia. Taim em i lusim pinis kalabus, em i mekim gut wok long wanpela kongrigesen long Usol’ye-Sibirskoye, long hap bilong Irkutsk, i go inap long taim em i dai long 2005. Long nau i gat olsem 30 kongrigesen bilong ol Witnes Bilong Jehova long hap bilong Baikal na long Irkutsk, em wanpela taun i stap klostu.
[Mep long pes 15]
RASIA
Raunwara Baikal
[Piksa long pes 16, 17]
Raunwara Baikal na ol maunten Sayan
[Kredit Lain]
© Eric Baccega/age fotostock
[Piksa long pes 17]
Baikal teal
[Kredit Lain]
Dr. Erhard Nerger/ Naturfoto-Online
[Piksa Kredit Lain long pes 15]
Dr. Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 18]
© Eric Baccega/age fotostock; Boyd Norton/Evergreen Photo Alliance