Painim Gol, Painim Nupela Sindaun
SAINATAUN. Long planti biktaun long graun, dispela nem i kirapim yumi long tingim ol Saina stua, ol haus kaikai, ol bikpela de bilong ol, na ol dragon danis bilong ol. Tasol olgeta wan wan Sainataun i gat stori bilong ol yet long ol i bin kamap olsem wanem. I gat planti samting ol man bilong Australia long nau i ken tenkyu long ol Saina husat i bin kam long Australia long bipo, em ol i no bin pret long kam long dispela kantri, long wanem, ol i laik kamap maniman long ol nupela ples ol man i bin painim gol long en.
Nupela Maunten Gol
Pastaim i gat wan wan Saina tasol i kam long Australia, tasol taim ol man i painim gol long 1851, planti Saina moa ol i kapsait i kam. Planti tausen man ol i lusim hap bilong wara Pearl long Guangdong Provins long Saina na ol i kisim sip i kam long hap saut. Paslain long dispela, ol man i bin painim gol long California, Amerika, na ol Saina i mekim tokples Kanton ol i bin kolim ol dispela ples olsem Maunten Gol. Olsem na ples bilong kisim gol long Australia i kisim nem Nupela Maunten Gol.
Tingting bilong painim gol tasol i no bin kirapim ol dispela man long lusim kantri bilong ol. Nogat. Bikpela pait i bin kamap insait long Saina, na i gat ol bikpela guria samting, na ol man i stap rabis tru, dispela i mekim na sindaun bilong ol i gat bikpela hatwok long en.
Tasol sori tru, taim sampela man Saina i kisim sip i kam, ol i dai na ol i no lukim Australia. Em i longwe rot tru na ol man i pas pas long ol sip, na sampela bikpela sik i kisim ol na planti ol i dai. Ol man i stap laip yet na kamap long dispela nupela kantri, ol i painim hatwok stret long i stap bilong ol.
Bikpela Wok Long Kisim Gol
I no longtaim na bel hevi bilong stap wanpis i kisim ol, long wanem, lo bilong ol tumbuna i tok ol meri pikinini i mas stap long Saina na holim yet famili nem. Long 1861, winim 38,000 man Saina i stap long Australia, tasol i gat 11-pela meri Saina tasol i stap. Tasol planti i no gat tingting long i stap olgeta long Australia. Ol i gat tingting long kisim bikpela mani na biknem na go bek long ples na famili bilong ol.
Dispela tingting i kirapim ol long taitim bun tru long painim gol. Ol i sindaun long ol haus sel na ol i mas wok planti aua long hatpela san. Sampela bilip tumbuna i mekim na pastaim sampela i pret long wok insait long main. Olsem na ol i save digim graun antap tasol bilong painim gol, na bihain ol i wasim na kisim gol. Hatwok bilong ol i karim kaikai. Ol buk i tok, namel long 1854 na 1862, klostu olsem 18,662 kilogram gol em ol i bin painim long Victoria, ol i salim i go long Saina.
Sori tru, bikpela mani bilong sampela i lus long pilai laki na kisim drak opiam, long wanem, ol i bel hevi long i stap wanpis. Planti taim dispela i mekim na ol i no gat gutpela helt na mani bilong ol i pinis, na ol i no inap go bek long ples. Sampela i bin kisim helpim long ol oganaisesen bilong ol Saina na long sampela man i laik helpim ol, tasol sampela ol i stap rabis olgeta na i stap wanpis na ol i dai taim ol i no lapun yet.
Na tu, ol wokman bilong main em ol i no bilong Saina, ol i jeles na tingting nogut long ol Saina, long wanem, ol i lukim olsem ol Saina i pas gut wantaim olsem wanpela komiuniti na wok bilong ol long main i kamap gutpela. Dispela pasin bilong bel nogut i mekim na pait i kamap na ol i mekim nogut long ol Saina. Ol i stilim gol bilong ol na kukim haus sel wantaim olgeta samting bilong ol. Bihain isi isi dispela pasin birua i pinis. Tasol 50 yia samting bihain long taim ol man i bin painim gol, gavman i kamapim lo long 1901 (Immigration Restriction Act) i pasim rot bilong ol Esia long kam insait long Australia, na dispela lo i stap inap long 1973.
Taim Gol i Pinis
Taim gol i pinis long ol dispela main, sampela Saina i laik stap olgeta long Australia. Olsem na ol i kirapim ol kain kain bisnis long ol dispela taun bilong ol gol main, olsem bisnis bilong wasim laplap, ol haus kaikai, na ol gaden bilong maketim ol kaikai. Na ol Saina i kisim nem long wokim ol tebol sia samting na maketim ol gaden kaikai na ol prut. Olsem na klostu long yia 1900, i gat ol komiuniti bilong ol Saina, olsem ol Sainataun, i kamap long planti hap bilong Australia, long Atherton, Brisbane, Broome, Cairns, Darwin, Melbourne, Sydney, na Townsville.
I gat wan wan Saina meri tasol i kam long Australia, olsem na planti Saina man i stap singel. Tasol sampela i maritim ol meri Australia, maski planti man bilong Australia i bel nogut long dispela. Bihain ol pikinini na tumbuna pikinini bilong ol dispela marit ol i kamap ol lain bilong Australia yet.
Long nau, planti Saina moa i kam sindaun long Australia, winim long bipo. Planti i kam bilong kisim bikpela skul na wokim ol bisnis. Na tu, planti Saina meri ol tu i kam long Australia. Long nau ol samting bilong mani i wok long senis senis long sampela kantri, olsem na planti man marit i kisim famili bilong ol i kam long Australia na sindaunim ol long hap, na ol i go bek bilong wok mani long Hong Kong, Saina, Singapo, o Taiwan.
Tru tumas, ol samting i senis tru. Tasol ol lain i save go sindaun long ol narapela kantri, ol i gat wankain tingting yet olsem ol dispela lain bilong bipo—ol i laik painim gutpela sindaun long narapela kantri.
[Blok/Piksa long pes 20]
OL I NO TING EM I LONGWE
Bilong abrusim takis ol i mas tromoi long taim ol i sua long Australia, ol Saina i save lusim sip long sampela hap i longwe long ol bikpela haba na i longwe inap sampela handret kilomita long ol ples bilong kisim gol. Planti i sua long Robe, long Saut Australia. Samting olsem 100 o 200 manmeri i stap long Robe, na insait long 5-pela mun tasol, long 1857, inap olsem 12,000 Saina i kam long dispela ples na i go.
Sampela handret man i wok bung wantaim na ol i wokabaut i go. Ol i ting ples i klostu, tasol nogat, ol i mas wokabaut inap 5-pela wik samting bilong i go kamap long ol dispela ples bilong kisim gol. Ol i bin kisim seaweed i go wantaim ol na long rot ol i kaikai kangaroo na mumut. Na ol i digim ol hulwara na wokim rot bilong helpim ol narapela em ol bai kam bihain long ol.
Ol i pasim gras bilong ol na putim hat na ol i wokabaut long lain na singsing wantaim taim ol i go. Ol man i bin painim mani bilong ol Saina long ol dispela rot. Ol dispela Saina i bin tromoi mani bilong ol taim ol i kisim save olsem dispela mani i no gat strong long Australia.
[Kredit Lain]
Image H17071, State Library of Victoria
[Blok/Piksa long pes 21]
SAMTING I WINIM GOL
Wayne Qu i mekim wok olsem saientis bilong helpim ol samting bilong graun long Academy of Sciences, long Saina. Bilong kisim namba long wok bilong em, em wantaim meri bilong em Sue, i go long Yurop long 1990 samting, bilong Wayne i ken kisim bikpela skul. Long dispela hap tupela i bungim ol Witnes Bilong Jehova na toktok wantaim ol long Baibel. Long 2000, Wayne na Sue i go sindaun long Australia, na tupela i wok yet long skul—Sue i skul long ol liklik liklik samting i stap insait long ol sel bilong ol samting i stap laip. Na ol i kirap gen long stadi long Baibel.
Wayne i tok: “Mipela i bin lusim planti yia long kisim bikpela skul long yunivesiti. Tasol mi save tokim mi yet: ‘Bihain bai yumi olgeta i go lapun, kisim sik, na dai. Olsem wanem? Yumi stap bilong mekim olsem tasol?’ I olsem i stap bilong yumi i no gat as bilong en. Tasol Baibel i bekim gut ol askim bilong mitupela Sue long ol bikpela samting bilong laip.
“Na taim mipela i stadi long Baibel, mipela i skelim samting mipela i no bin tingim liklik long en, i gat Krieta i stap. Mi ritim buk bilong ol Witnes, Life—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? na wanpela buk bilong Charles Darwin long evolusen. Ol samting mi ritim, na save mi bin kisim long saiens, dispela i mekim na mi bilip tru olsem i gat Krieta i stap. Sue tu i kisim wankain tingting.
“I gat narapela samting tu i mekim na mipela i bilip olsem God i stap—em strong bilong Baibel long senisim laip bilong ol man. Tru tumas, dispela buk i helpim mipela long bilip na wetim gutpela samting bai kamap bihain, na i givim mipela ol gutpela pren, na i strongim marit bilong mipela. Mitupela Sue i kisim baptais long 2005, na mipela i amamas long mipela i bin painim samting i winim tru bikpela skul na ‘gol i save bagarap.’ ”—1 Pita 1:7.
[Piksa long pes 19]
Saina man i painim gol, 1860 samting
[Piksa Kredit Lain long pes 19]
Sydney Chinatown: © ARCO/G Müller/age fotostock; gold miner: John Oxley Library, Image 60526, State Library of Queensland