I Stret Mi Bel Hevi Olsem?
WANPELA man i tok: “Taim mi pikinini yet long Inglan, papa i bin skulim mi olsem mi no ken kamapim bel hevi bilong mi long ai bilong ol man. Bipo papa em i wanpela man bilong ami, na mi inap tingim yet taim mi gat pen na papa i pes drai na i tok strong long mi olsem: ‘Yu no ken krai!’ Mi no inap tingim wanpela taim em mama i bin holim mipela ol pikinini o givim kis long mipela (i gat 4-pela pikinini). Mi gat 56 krismas taim mi lukim papa bilong mi i dai. Mi bel hevi nogut tru, tasol pastaim mi no inap krai.”
Sampela lain ol i save kamapim long ples klia bel bilong ol. Ol i amamas o ol i bel hevi, ol narapela i save. Tasol long sampela hap, olsem long noten Yurop na Briten, ol man i bin lain long daunim bel hevi bilong ol na i stap isi tasol, na no ken kamapim bel hevi bilong ol. Tasol taim wanpela long famili i dai, yu ting i gat rong sapos yu kamapim bel hevi bilong yu na yu krai sori? Baibel i tok wanem long dispela?
Ol Man Baibel i Tok Ol i Krai
Ol man bilong raitim Baibel em ol Hibru long hap is bilong solwara Mediterenian, em ol man bilong kamapim bel bilong ol. Baibel i gat planti stori bilong ol man ol i kamapim long ples klia bel hevi bilong ol. King Devit i krai sori taim ol man i kilim i dai pikinini bilong em, Amnon. Baibel i tok, em i “krai moa yet.” (2 Samuel 13:28-39) Na taim narapela pikinini bilong em, Apsalom, i dai, Devit i krai sori long em, maski em i man nogut na em i laik kisim wok king bilong Devit. Baibel i tok: “King [Devit] i harim dispela tok na bel bilong en i nogut tru na em i kirap i go insait long wanpela rum antap . . . na em i krai i stap. Na . . . em i singaut olsem, ‘O tarangu pikinini bilong mi, Apsalom. Pikinini bilong mi, pikinini bilong mi, Apsalom. I gutpela sapos mi bin senisim yu na mi bin i dai. O Apsalom, pikinini bilong mi.’ ” (2 Samuel 18:33) Devit i bel hevi na i krai, wankain olsem ol narapela papa i gat dispela kain hevi. Na i gat planti papamama ol i laik bai ol i ken senisim pikinini bilong ol na ol yet i dai. I olsem i no stret long pikinini i dai paslain long papamama.
Na Jisas i mekim wanem taim pren bilong em Lasarus i dai? Taim Jisas i kamap klostu long matmat, em i krai. (Jon 11:30-38) Na bihain, taim Maria bilong Makdala i kamap klostu long matmat bilong Jisas, em i krai. (Jon 20:11-16) Tru, ol Kristen i save long tok bilong Baibel long ol man i dai pinis bai kirap bek, bel bilong ol i no bagarap olgeta olsem sampela man em ol i no klia gut long tok bilong Baibel long ol man i dai pinis i stap olsem wanem. Tasol Kristen tru em i man tasol, maski em i bilip olsem ol man i dai pinis bai kirap bek. Olsem na em tu i save krai sori taim wanpela i dai na em i bin laikim em tumas.—1 Tesalonaika 4:13, 14.
Bai Yumi Krai o Nogat?
Olsem wanem long yumi long nau? Yu save hatwok o sem long kamapim bel bilong yu? Ol saveman bilong dispela samting i tok wanem? Planti taim ol i kamapim ol savetok em Baibel i bin kamapim long bipo yet. Ol i tok, yumi no ken pasim bel hevi bilong yumi—yumi mas kamapim. Em nau, yumi tingim ol man bilong bipo, olsem Jop, Devit, Jeremaia, em Baibel i kamapim ol tok ol i bin mekim taim ol i bel hevi. Ol i no bin pasim bel hevi bilong ol. Olsem na i no gutpela sapos yu laik stap wanpis na i stap longwe long ol narapela. (Sindaun 18:1) Tru, ol narapela narapela lain i gat pasin bilong ol yet long krai sori long man i dai pinis, na bilip bilong ol tu i save bosim ol samting ol i mekim.a
Olsem wanem sapos yu pilim olsem yu laik krai? Em i wanpela pasin bilong yumi ol manmeri. Tingim gen dispela taim Lasarus i dai, na Jisas i “sori tru na em . . . i krai.” (Jon 11:33, 35) Dispela i soim yumi, i stret yumi krai taim wanpela long famili i dai.
Yumi ken tingim wanpela mama, em Anne. Liklik pikinini bilong em, Rachel, em i dai wantu, taim em i slip. Man bilong em i tok: “Long bung bilong planim pikinini, ol narapela i krai, tasol mitupela Anne i no krai.” Anne i tok: “Tru, tasol bihain mi bin krai planti tru . . . Sampela wik bihain, mi stap wanpis long haus na nau mi pilim tru. Long dispela de olgeta mi bin krai. Tasol mi ting dispela i bin helpim mi. Bihain long en, bel bilong mi i orait liklik. I stret mi mas krai long pikinini bilong mi i lus. Mi ting yumi mas larim ol man i krai taim wanpela bilong ol i dai. Sapos sampela i tok, ‘Yu no ken krai,’ dispela i no inap mekim gut bel bilong ol.”
Pasin Bilong Sampela
Sampela i save mekim wanem taim wanpela long famili i dai? Tingim Juanita. Em i save pinis long bel hevi i kamap taim liklik pikinini i dai. Inap 5-pela pikinini i bin lus long bel, na nau em i gat bel gen. Tasol em i kisim bagarap long ka na em i mas slip long haus sik. Olsem na em i tingting planti. Tupela wik bihain em i karim pikinini, Vanessa, tasol i no taim yet bilong karim. Hevi bilong em long skel i olsem wanpela kilogram tasol. Juanita i tok: “Mi amamas nogut tru. Nau mi kamap mama pinis!”
Tasol amamas bilong em i no stap longtaim. Fopela de bihain Vanessa i dai. Juanita i tok: “Bel bilong mi i bagarap stret. Mi no stap mama moa. Taim mi kam bek long haus na mi lukim dispela rum mipela i bin redim bilong Vanessa na mi lukim ol liklik singlis mi bin baim bilong em, mi bel hevi nogut tru. Inap long sampela mun bihain mi wok long tingim de mi bin karim em. Mi no laik toktok o bung wantaim sampela lain.”
Tru, i hatwok long ol narapela i pilim dispela kain hevi, tasol ol meri i bin kisim wankain hevi olsem Juanita ol i tok, ol i krai sori long liklik pikinini bilong ol wankain olsem ol i krai long wanpela man i bin i stap longtaim. Ol i tok, taim pikinini i stap yet long bel, papamama i laikim em tumas. Em i pas gut wantaim mama. Orait, taim pikinini i dai, mama i pilim olsem wanpela man tru i dai. Ol narapela tu i mas pilim dispela samting.
Kros o Bel i Gat Tok
Narapela mama i stori long taim pikinini man bilong em i dai long sik bilong klok taim em i gat 6-pela krismas. Em i tok: “Mi mekim kain kain samting—mi no bilip olsem em i dai, na bel bilong mi i gat tok, na mi kros long man bilong mi na dokta, long wanem, ol i no bin pilim olsem sik bilong em i bikpela tru.”
Sampela i save kros taim wanpela bilong ol i dai. Ating ol i kros long ol dokta na nes—ol i ting ol i no bin lukautim em gut na em i dai. O ol i kros long sampela pren o wanblut, long wanem, ol i ting ol i mekim wanpela samting o wanpela tok i kranki. Na sampela i kros long dispela man i bin dai, long wanem, em i no bin lukautim gut skin bilong em. Stella i tok: ‘Mi bin kros long man bilong mi, long wanem, em i sik nogut tru tasol em i sakim tok bilong dokta.’ Na sampela i kros long dispela man o meri i bin dai, long wanem, dai bilong em i kamapim bikpela hevi long ol.
Sampela i kros na nau bel bilong ol i gat tok long dispela. Sampela i pilim olsem ol yet i gat asua long dispela man o meri i bin i dai. Ol i ting, “Em i no ken i dai sapos mi bin subim em long go hariap na lukim dokta,” o “sapos mi bin subim em long i go lukim narapela dokta,” o “sapos mi bin subim em long lukautim gut skin bilong em.”
Na bel bilong sampela i gat tok long ol narapela samting tu, olsem: Sapos wanpela long famili i dai hariap, ol i tingim taim ol i bin kros long em o tok pait wantaim em, o ol i ting ol i no bin helpim na mekim gut long em.
Sampela mama ol i krai sori inap longpela taim. Planti saveman i tok, taim wanpela pikinini i dai, bel hevi bilong papamama i no save pinis tru, na dispela i painim mama moa yet.
Taim Poroman Marit i Dai
Taim wanpela poroman marit i dai, bel hevi bilong dispela i narapela kain, na sapos tupela i bin mekim olgeta samting wantaim, dispela bel hevi bai moa yet. Dispela kain sindaun bilong tupela, olsem ol i bin raun na wok na amamas wantaim, na narapela i helpim narapela, ating em i pinis nau.
Eunice i stori long taim man bilong em i dai wantu long hat-atak. Em i tok: “Long namba wan wik, mi no pilim wanpela samting—i olsem skin bilong mi i dai na i no wok moa. Mi no inap harim smel o pilim swit bilong kaikai. Tasol tingting bilong mi i wok. Mi bin i stap wantaim man bilong mi taim ol dokta i traim kirapim klok bilong em long masin samting, olsem na mi no bin giamanim bel bilong mi na tok em i no dai, olsem sampela i mekim. Tasol bel bilong mi i nogut tru, long wanem, mi no inap helpim em—i olsem mi lukim wanpela ka i kapsait long maunten na mi no inap mekim wanpela samting bilong pasim.”
Eunice i bin krai o olsem wanem? Em i tok, “Mi krai, na taim mi kaunim ol planti handet kat ol i salim long mi, mi krai moa yet. Taim olgeta wan wan kat i kamap, mi krai, na dispela i helpim mi long karim hevi bilong dispela de. Tasol taim sampela i wok long askim mi, mi stap olsem wanem, bel bilong mi i nogut tru.”
Wanem samting i helpim Eunice long karim dispela hevi? Em i tok, “Long bel bilong mi, mi save mi mas i go yet—mi mas tingim i stap bilong mi. Tasol mi bel hevi yet taim mi tingim man bilong mi, em i bin amamas tru long i stap laip, tasol nau em i no stap bilong kisim amamas long en.”
‘Nogut Ol Narapela i Bosim Yu’
Ol man bilong raitim wanpela buk (Leavetaking—When and How to Say Goodbye) i tok: “No ken larim ol narapela i bosim bel bilong yu o ol samting yu mekim. Bel hevi bilong ol man i narapela narapela kain. Sampela i save kamapim tingting bilong ol long yu, olsem yu krai tumas, o yu mas krai. Yu mas lusim tingting long dispela tok bilong ol. Sapos yu wok long bihainim pasin bilong olgeta narapela man, bai yu hatwok long oraitim bel bilong yu.”
Tru, ol man i gat narapela narapela kain rot bilong karim dispela hevi. Mipela i no tok, wanpela pasin i winim ol narapela pasin. Tasol sapos man o meri i no inap mekim wanpela samting bilong daunim dispela bel hevi, em bai stap olsem inap longpela taim. Sapos olsem, orait ating sampela pren bilong em i gat pasin sori ol i mas helpim em. Baibel i tok: “Ol gutpela pren i save laikim yumi long olgeta taim. Ol i olsem brata i save sambai long helpim yumi long taim bilong hevi.” Olsem na yu no ken pret long askim ol long helpim yu, na long tokaut long bel hevi bilong yu, na long krai tu.—Sindaun 17:17, NW.
I no gat rong long kamapim long ples klia bel hevi bilong yu. Tasol ating yu laik save long bekim bilong sampela askim moa, olsem: ‘Olsem wanem mi inap karim dispela bel hevi bilong mi? Taim bel i gat tok na mi kros, dispela i pasin bilong yumi ol manmeri long kain taim olsem? Mi ken mekim wanem long dispela samting? Wanem samting inap strongim mi long karim dispela hevi?’ Stori i kam bihain long dispela bai bekim ol dispela askim na sampela askim moa.
[Futnot]
a Ol Yoruba bilong Naijiria i bilip olsem taim ol i dai, tewel bilong ol bai kamap gen long narapela bodi. Olsem na taim wanpela pikinini i dai, ol i mekim bikpela krai sori inap sotpela taim tasol, long wanem, wanpela singsing bilong ol i tok: “Wara tasol i kapsait. Sospen i no bruk.” Ol Yoruba i tok, dispela sospen em wara i bin stap insait long en, em i makim mama, na em inap karim narapela pikinini—ating em dispela pikinini i bin i dai na em i kamap gen long nupela bodi. Ol Witnes Bilong Jehova i no save bihainim ol pasin bilong ples em ol bilip giaman i as bilong en, olsem yumi gat tewel o taim yumi dai yumi save kamap gen long narapela bodi. Baibel i no as bilong ol dispela bilip.—Saveman 9:5, 10; Esekiel 18:4, 20.
Tingim Ol Dispela Askim
Pasin bilong ples i mekim wanem long sampela man taim wanpela long famili i dai?
I gat wanem ol stori long Baibel long sampela man i bin kamapim long ples klia bel hevi bilong ol?
Sampela i bin mekim wanem long taim wanpela long famili i dai? Taim dispela kain hevi i painim yu, yu bin mekim wanem?
Taim poroman marit i dai, olsem wanem dispela bel hevi i narapela kain?
Taim yumi krai sori, dispela i mekim wanem long yumi? I gat rong long yumi krai?
Dispela hevi i save kirapim sampela long mekim wanem? (Lukim blok long pes 9.)
Taim liklik pikinini i dai wantu, olsem wanem bel hevi bilong papamama i narapela kain? (Lukim blok long pes 12.)
Olsem wanem long planti mama taim pikinini i lus long bel o em i dai long bel na mama i karim em? (Lukim blok long pes 10.)
[Blok long pes 9]
Pasin Bilong Bel Hevi
Dispela tok “pasin” i no makim olsem olgeta manmeri i mekim wankain pasin taim ol i bel hevi long man i dai pinis. Ol i mekim narapela narapela pasin, na bel hevi bilong sampela bai stap longtaim na sampela nogat. Dispela lista daunbilo i no kolim olgeta samting ol i save mekim. Em i kolim sampela samting tasol inap kamap taim wanpela i gat dispela kain hevi, olsem:
Samting i kamap pastaim: Em i kirap nogut; em i ting i no tru; bel i pas na i no pilim wanpela samting; bel i gat tok; kros.
Sampela samting moa: Tingting i lus; no inap slip; skin i les tru; wantu bel i hevi o kros; no inap skelim gut ol samting, na tingting i no klia; krai; lusim kaikai o kaikai planti; sik; skin i no gat strong; tingting i paul—em i ting em i harim na lukim dispela man i dai pinis; taim pikinini i dai, mama i bel nogut long papa.
Taim hevi i slek liklik: Bel sori na tingim dispela man; amamas long tingim ol gutpela pasin bilong em.
[Blok/Piksa long pes 10]
Pikinini i Lus Long Bel o i Dai Long Bel—Bikpela Bel Hevi Bilong Mama
Monna i gat sampela pikinini moa, tasol em i amamas tru taim em i gat bel gen na em i wetim dispela pikinini i kamap. Taim pikinini i stap yet long bel, em i “save pilai na toktok wantaim em na tingting oltaim long em.”
Mama na pikinini i pas gut wantaim, maski pikinini i stap yet long bel. Monna i tok moa: ‘Rachel Anne i save kikim mi strong insait long bel, na sampela taim em i mekim na mi no inap slip. Pastaim em i kikim mi isi tasol, olsem em i laikim mi tru. Taim em i meknais insait long bel, bel bilong mi i kirap tru na mi laikim em moa yet. Taim em i gat pen o sik, mi inap save.’
Monna i stori moa olsem: “Mi tokim dokta olsem pikinini i no stap orait, tasol em i tok, mi no ken tingting planti. Taim pikinini i dai, mi ting mi bin pilim. Wantu em i tanim strong tru, na bihain em i dai.”
Dispela hevi i no painim Monna tasol, nogat. Buk bilong Friedman na Gradstein (Surviving Pregnancy Loss) i tok, dispela hevi olsem pikinini i lus long bel, em i save painim olsem wan milion meri long Amerika long olgeta yia. Tasol long olgeta hap bilong graun dispela namba i bikpela moa yet.
Taim pikinini i lus long bel o em i dai long bel na bihain mama i karim em, dispela em i bikpela hevi tru long meri—sampela i no inap lusim tingting long dispela pikinini. Yumi ken tingim Veronica, nau em i gat 50 krismas samting. Em i tingim yet pikinini i bin stap laip 8-pela mun pinis long bel, na taim mama i karim em, hevi bilong em long skel em 6-pela kilogram. Pikinini i dai long bel inap tupela wik paslain long taim mama i karim em. Veronica i tok: “Taim pikinini i dai long bel na mama i karim em, dispela em i samting nogut tru long mama.”
Planti man na meri tu i no inap pilim bikpela hevi bilong ol dispela meri. Wanpela meri em pikinini bilong em i bin lus long bel, em i tok: “Bipo mi no bin pilim bel hevi bilong ol pren bilong mi taim dispela samting i painim ol. Mi no mekim pasin sori long ol. Tasol nau dispela samting i painim mi na mi pilim olsem ol man i no sori long mi.”
Na narapela hevi tu bilong ol dispela meri, em ol i ting man bilong ol i no bel hevi tumas long pikinini i lus. Wanpela meri marit i tok: “Taim dispela samting i painim mi, mi bel hevi tru long man bilong mi. Long tingting bilong em i olsem mi no gat bel. Em i no inap pilim dispela bel hevi bilong mi. Em i sori long mi, tasol em i no pilim hevi bilong mi.”
Tru, ol papa i no inap pilim tumas dispela hevi—ol i no bin pas gut wantaim dispela pikinini olsem mama i mekim. Tasol papa tu i pilim dispela hevi. Olsem na man na meri bilong em i mas save, tupela i karim hevi wantaim, na narapela i mas kamapim long narapela. Sapos man i haitim, bai meri bilong em i ting em i no pilim liklik. Olsem na i gutpela sapos man na meri bilong em i ken krai wantaim na kamapim bel bilong ol na narapela i mekim gut long narapela. Yupela ol man marit, kamapim klia olsem yu pilim hevi bilong meri.
[Blok long pes 12]
Taim Liklik Pikinini i Slip na Em i Dai—Bikpela Hevi Bilong Karim
Taim liklik pikinini i dai wantu, dispela em i bikpela hevi tru. I olsem pikinini i no gat sik, na em i slip tasol em i no kirap—em i dai. Yumi no save ting dispela samting bai kamap, a? Long wanem, yumi no ting pikinini bai dai paslain long papamama. Dispela pikinini em mama i laikim em moa yet, wantu em i dai, na nau bel hevi bilong mama i bikpela moa.
Em nau, bel bilong papamama i gat tok. Tupela i ting ol i no bin lukautim gut pikinini na nau em i dai. Ol i tingting, ‘Wanem samting mipela i no bin mekim na em i dai?’b Ating man bai putim nating asua i go long meri bilong em. Taim man i go long wok, pikinini i stap laip na i no gat sik. Tasol taim em i kam bek long haus, pikinini i dai pinis long bet bilong em. Man i tingting: Meri bilong em i bin mekim wanem? Em i stap we taim pikinini i dai? Tupela i mas stretim ol dispela askim, nogut dispela i kamapim hevi insait long marit bilong tupela.
I no gat wanpela man inap save dispela samting bai painim pikinini. Olsem Baibel i tok: “Mi bin lukim wanpela samting moa long dispela graun. Ol man i save ran strong tumas i no save winim resis. Ol strongpela soldia i no save winim pait. . . . Taim nogut i save painim yumi olgeta.”—Saveman 9:11.
Taim wanpela pikinini i lus, ol narapela i ken mekim wanem bilong helpim famili? Wanpela mama em liklik pikinini bilong em i dai, em i tok: “Wanpela pren bilong mi i kam na klinim haus bilong mi, na sampela ol i kukim kaikai bilong mipela. Na sampela ol i holim mi; ol i no mekim wanpela tok—ol i holim mi tasol. Mi no laik toktok long dispela samting. Mi no laik kolim kolim gen ol samting i bin kamap. Mi no laik bai ol i sutim planti askim long mi na i olsem mi no bin lukautim gut pikinini. Mi mama bilong em. Mi laik mekim olgeta samting bilong helpim pikinini bilong mi na bai em i no ken dai.”
[Futnot]
b Dispela samting i save painim sampela pikinini i gat wanpela mun i go inap 6-pela mun, ol i kolim Sudden Infant Death Syndrome (SIDS). Ol i kolim dispela tok long ol liklik pikinini i no gat sik na wantu ol i dai na i olsem i no gat as bilong en. Sampela i ting, long sampela pikinini, sapos mama i slipim ol long baksait o long sait, na i no long bel bilong ol, pikinini inap abrusim bagarap. Tasol maski yumi slipim pikinini olsem wanem, i no olsem dispela hevi i no inap tru long painim wanpela pikinini.
[Piksa long pes 8]
Taim wanpela long famili i dai, em pasin bilong yumi man long krai sori long em
[Piksa long pes 11]
Taim pikinini i dai, dispela i wanpela bikpela hevi tru—taim yumi mekim gutpela tok na pasin sori long papamama, dispela inap helpim ol