Bikpela Hevi Long Ruanda—Asua Bilong Husat?
“Taim ol i laik brukim het bilong wanpela mekenik i gat 23 krismas, nem bilong em Hitiyise, wanpela bilong ol man i laik kilim em i dai i tok: ‘Yu mas i dai, long wanem, yu wanpela Tutsi.’ ”—Nius U.S.News & World Report.
INAP planti taim samting olsem i bin kamap long mun Epril na Me long liklik kantri Ruanda long Sentral Afrika! Long dispela taim i gat 15 kongrigesen bilong ol Witnes Bilong Jehova long hap bilong Kigali, em biktaun bilong Ruanda. Ntabana Eugène em wasman bilong biktaun, na em i bilong lain Tutsi. Em wantaim meri, na pikinini man, na pikinini meri Shami em i gat 9-pela krismas, ol i bin kilim ol i dai long taim ol man i kirap nupela long kilim i dai planti man tru.
Ol i bin kilim i dai planti tausen Ruanda long olgeta de i go inap planti wik. Namel long mun Me wanpela nius i tok: “Insait long sikspela wik i go pinis inap 250,000 manmeri i bin dai taim ol man i laik pinisim wanpela lain olgeta na wokim bekim kain olsem ol Kamer Ruj i kilim planti manmeri long 1975 samting.”—U.S.News & World Report.
Nius Time i tok: “Olsem ol Natsi i bin mekim bipo long Jemani, ol man i bin kisim ol pikinini i stap namel long wanpela lain i gat 500 manmeri long en, long wanem, ol i luk olsem ol Tutsi. . . . Nambawan kaunsil bilong Butare, em wanpela taun i stap long saut, i marit long wanpela Tutsi, na ol Hutu i makim samting i givim bikpela bel hevi long em, olsem: meri na pikinini bilong em i ken i stap laip sapos em i givim famili bilong meri long ol—em papamama na susa bilong meri—bilong kilim ol i dai. Em i orait long dispela.”
Sikspela manmeri i bin wok long ofis bilong tanim tok bilong ol Witnes Bilong Jehova long Kigali. Fopela i bilong lain Hutu na tupela i bilong lain Tutsi. Tupela Tutsi, em Ananie Mbanda na Mukagisagara Denise. Taim ol soldia na ol raskol i kam long haus bilong ol, ol i kros, long wanem, ol i lukim ol Hutu na Tutsi i stap wantaim. Ol i laik kilim i dai Mbanda na Denise.
Wanpela brata bilong lain Hutu, em Emmanuel Ngirente i stori olsem: “Ol i redi long tromoi ol hanbom bilong ol, na ol i tok long kilim mipela i dai, long wanem, ol birua bilong ol i stap wantaim mipela. . . . Ol i laik kisim bikpela mani. Mipela givim olgeta mani bilong mipela long ol, tasol ol i tok em i no inap. Olsem na ol i kisim olgeta samting long mipela em ol i ken mekim wok long en, olsem liklik kompyuta bilong tanim tok, masin bilong mekim ol kopi, redio, ol su, na ol narapela samting. Wantu ol i lusim mipela na ol i no bagarapim wanpela bilong mipela, tasol ol i tok, bihain bai ol i kam bek.”
Ol raskol i wok long kam bek, na olgeta taim ol Witnes Hutu i wok long helpim ol Witnes bilong lain Tutsi na bai ol man i no ken bagarapim ol. Tasol taim i luk olsem i no gat rot bilong Denise na Mbanda long abrusim bagarap, ol i stretim rot long i go wantaim ol narapela refyuji Tutsi long wanpela skul i stap klostu. Taim ol man i laik bagarapim ol Tutsi i stap long dispela skul Mbanda na Denise inap ranawe. Ol i abrusim sampela rot-blok pinis, tasol long wanpela rot-blok ol man i kisim olgeta Tutsi na ol i kilim i dai Mbanda na Denise.
Taim ol soldia i kam bek long ofis bilong tanim tok na ol i lukim ol Witnes Tutsi i go pinis, ol i paitim nogut tru ol brata bilong lain Hutu. Taim wanpela bom i pairap klostu, ol brata inap ranawe na i stap laip.
Long olgeta hap bilong kantri ol i wok long kilim i dai ol manmeri, na ating inap 500,000 ol i dai. Ruanda i gat 8 milion manmeri na winim 2 o 3 milion i lusim ples na ranawe. Planti i ranawe i go long Saier na Tansania. Ol i kilim i dai sampela handet Witnes Bilong Jehova, na planti ol Witnes i stap namel long ol man i ranawe i go long ol kem long ol narapela kantri.
Wanem samting i kirapim ol man long kilim i dai planti man olsem, na planti i mas ranawe? I gat rot bilong abrusim dispela hevi? Ol i gat wanem kain sindaun paslain long dispela hevi?
Lain Hutu na Lain Tutsi
Ol Hutu na Tutsi i pulap long Ruanda na long kantri Burundi i stap klostu. Ol Hutu i sotpela man na skin i patpela liklik olsem ol lain Bantu. Ol Tutsi i longpela na skin ret, narapela nem bilong ol, em Watusi. Long tupela kantri ol Hutu i planti tru (85 pesen), na ol Tutsi i liklik lain (14 pesen). Ol buk i tokaut olsem ol kros pait namel long tupela lain i no nupela samting—em i stap pinis inap 500 yia samting. Tasol planti yia ol i bin i stap isi wantaim.
Wanpela meri i gat 29 krismas i stori long wanpela ples i stap long hap is bilong Saier inap sampela kilomita. Em ples Ruganda na 3,000 Hutu na Tutsi i bin stap long en. Meri i tok: “Bipo mipela i save stap gut wantaim.” Tasol long mun Epril sampela lain Hutu i kilim i dai klostu olgeta Tutsi bilong dispela ples. Wanpela nius i tok:
“Stori bilong dispela ples i wankain olsem samting i painim olgeta hap bilong Ruanda: Ol Hutu na Tutsi i stap wantaim na ol i marit wantaim; ol i no tingim na ol i no save husat i Hutu na husat i Tutsi.
“Na wantu senis i kamap. Long Epril long olgeta hap bilong Ruanda sampela lain Hutu i kirap na bagarapim ol samting na ol i raun painim ol Tutsi na kilim ol i dai. Taim dispela hevi i kirap ol Tutsi i ranawe i go long ol haus lotu bilong hait long en. Ol lain i pait i bihainim ol na ol haus lotu i kamap ples matmat na ol mak bilong blut i stap yet.”—The New York Times.
Wanem samting i kirapim ol long kilim i dai ol man? Dispela samting i kirap taim tupela presiden bilong Ruanda na Burundi i dai long taim balus i bagarap na i pundaun long Kigali long Epril 6. Tupela i bilong lain Hutu. Dispela i mekim na ol i kirap kilim i dai ol Tutsi na olgeta Hutu ol man i ting ol i helpim ol Tutsi.
Long wankain taim, pait i kamap strong namel long ol lain i bikhet long gavman—em lain ol Tutsi i bosim na ol i kolim R.P.F. (Rwandan Patriotic Front)—na ami bilong gavman em ol Hutu i bosim. Inap long mun Julai ol R.P.F. i daunim pinis ol ami bilong Gavman na ol i bosim Kigali na planti narapela hap bilong Ruanda. Ol Hutu i pret long bekim, olsem na kirap long mun Julai inap sampela handet tausen Hutu i ranawe lusim Ruanda.
Asua Bilong Husat?
Taim ol i askim wanpela fama bilong lain Tutsi, bilong wanem dispela pait i kirap long mun Epril, em i tok: “As bilong en em ol hetman nogut.”
Tru tumas, long bipo i kam inap long nau, ol hetman politik i kamapim ol stori giaman bilong nogutim ol birua bilong ol. Satan, em “hetman i save bosim dispela graun,” em i stiaim ol man politik bilong graun long kirapim lain bilong ol long paitim na kilim i dai ol manmeri bilong narapela lain, o skin, o kantri. (Jon 12:31; 2 Korin 4:4; 1 Jon 5:19) Samting i bin kamap long Ruanda i olsem tasol. Wanpela nius i tok: “Planti taim ol bikman bilong politik i kirapim ol man long givim bel tru long lain bilong ol, na pret tru long narapela lain—ol Hutu i mekim olsem bilong bosim Gavman; ol Tutsi i mekim olsem bilong kirapim ol man long bikhet long Gavman.”—The New York Times.
Long planti samting ol manmeri i stap long Ruanda i wankain, olsem na i no gat as na narapela i birua long narapela na kilim em i dai. Niusman Raymond Bonner i tok: “Ol Hutu na Tutsi i gat wanpela tok ples, na pasin tumbuna i wankain tu. Inap planti yia ol i save marit wantaim, olsem na skin bilong ol i no narapela narapela kain moa—olsem ol Tutsi i longpela na bun nating, na ol Hutu i sotpela na patpela liklik—nau ol Ruanda yet i hatwok long save husat i Hutu o Tutsi.”
Tasol ol kain kain stori giaman i bin kamapim samting i narakain. Bos bilong lain African Rights, em Alex de Waal i stori long dispela olsem: “Taim ol R.P.F. i kam pait, ol man nating i kirap nogut, long wanem, ol soldia Tutsi i no gat kom na tel, na ai bilong ol i no lait olsem paia long nait—long redio ol i bin harim tok olsem.”
I no ol bikman bilong politik tasol i stiaim tingting bilong ol manmeri, nogat; ol lotu i save mekim tu. Ruanda i gat wanem ol bikpela lotu? Ol tu i gat asua long dispela bikpela hevi?
Wok Bilong Ol Lotu
Wanpela buk i stori long Ruanda olsem: “Planti manmeri tru i bilong Lotu Katolik. . . . Lotu Katolik na ol narapela lotu Kristen i lukautim klostu olgeta komyuniti skul na ol haiskul.” (The World Book Encyclopedia, 1994) Wanpela nius i tok, 70 pesen bilong Ruanda i Katolik.—National Catholic Reporter.
Wanpela nius bilong Briten i stori long ol lotu long Ruanda olsem: “Long 1930-1939, taim ol lotu i resis long husat bai bosim ol skul, ol Katolik i laikim ol Tutsi, na ol Talatala i bung wantaim bikpela lain Hutu em ol Tutsi i bosim ol. Long 1959 ol Hutu i win long bosim kantri na wantu ol Katolik na Talatala i amamas long helpim wok bilong ol. Ol Talatala i wok strong yet long helpim wok bilong bikpela lain Hutu.”—The Observer.
Olsem wanem? Ol hetman bilong lotu Talatala i kamapim klia olsem ol i no orait long ol man i kilim i dai ol man? Dispela nius i tok: “Ol i askim tupela pasto [Angliken], ol i bin tokaut strong long pasin nogut ol man i bin mekim bilong kilim i dai ol narapela na skin bilong ol pikinini em het bilong ol i raus pinis i bin pulapim ol haus lotu long Ruanda.
“Ol i no laik bekim tok. Ol i abrusim ol askim, na ol i no amamas na nek bilong ol i go antap moa. Em nau, as bilong hevi bilong Ruanda i kamap ples klia—ol nambawan bikman bilong lotu Angliken i mekim wok bilong ol bikman bilong politik, em ol i bin kirapim ol man long kilim i dai ol narapela lain na blut i pulap long ol wara.”—The Observer.
Tru tumas, ol misin long Ruanda i wankain olsem ol misin long ol narapela hap. Olsem: Jeneral Frank P. Crozier bilong Briten i bin stori long ol misin i helpim ol bikman bilong politik long Namba Wan Pait Bilong Olgeta Hap, em i tok: “Ol Lotu ol i holim nem Kristen i save tru long kirapim ol man long kilim i dai ol narapela, na mipela i kisim ol bilong helpim mipela.”
Yes, ol hetman bilong lotu i gat bikpela asua long ol samting i bin kamap! Nius National Catholic Reporter bilong Jun 3, 1994, i stori olsem: “Pop i bin tok: ‘Pait i bin kamap long dispela kantri bilong Afrika i “wok tru bilong bagarapim na pinisim wanpela lain, na sori tumas, ol Katolik tu i gat asua long dispela.” ’ ”
Ol lotu i no bin skulim ol man long pasin Kristen tru, olsem Baibel i kamapim long Aisaia 2:4 na Matyu 26:52. Wanpela pris i tokim nius Le Monde bilong Frans olsem: “Narapela i kilim i dai narapela, na ol i lusim tingting olsem ol i brata brata.” Wanpela pris bilong Ruanda i tok: “Kristen i bin kilim i dai Kristen, maski inap 100 yia mipela i autim tok long mekim pasin sori na lusim rong bilong narapela. Mipela i lus tru.” Nius Le Monde i kamapim dispela tok: “Mipela i no ken lusim tingting olsem ol Tutsi na Hutu nau ol i pait long Burundi na Ruanda ol i bin kisim skul long wanpela lain misineri Kristen na ol i bin i go long wankain lotu.”
Ol Trupela Kristen i Narapela Kain
Ol man i bihainim tru Krais Jisas ol i bihainim lo bilong em long “laikim tru ol arapela.” (Jon 13:34) Yu ting Jisas o wanpela aposel inap kisim bus naip na kilim wanpela man i dai? Pasin olsem i sakim lo, na i makim ol dispela man i “pikinini bilong Satan.”—1 Jon 3:10-12.
Ol Witnes Bilong Jehova i no insait long ol kain kain pait o ol narapela hevi ol man politik bilong dispela graun i kirapim ol man long insait long en, na Satan i bosim ol long mekim olsem. (Jon 17:14, 16; 18:36; KTH 12:9) Nogat tru. Ol Witnes i kamapim klia ol i laikim tru narapela. Olsem na taim ol man i kilim i dai planti lain, ol Witnes Hutu i redi long i dai bilong helpim ol brata Tutsi bilong ol.
Tasol yumi no ken kirap nogut long kain hevi olsem. Long tok profet bilong Jisas long taim ‘pasin bilong dispela graun i laik pinis’ em i tok olsem: “Long dispela taim . . . bai ol i kilim yupela i dai.” (Matyu 24:3, 9) Yumi ken amamas, long wanem, Jisas i tok ol man i holimpas bilip bai ol i kirap bek.—Jon 5:28, 29.
Inap long dispela taim, ol Witnes Bilong Jehova long Ruanda na long ol narapela hap i laik wok strong yet long i stap disaipel bilong Krais na laikim tru ol narapela. (Jon 13:35) Maski ol i stap namel long ol dispela hevi bilong nau, pasin sori bilong ol i kamapim klia olsem ol i lain bilong God olsem ripot i stap daunbilo i soim yumi. Yumi olgeta i mas tingim tok Jisas i mekim long tok profet bilong em: “Tasol ol manmeri i stap strong inap long las de, God bai i kisim bek ol.”—Matyu 24:13.
[Blok long pes 29]
OL WITNES LONG OL KEM REFYUJI
Kirap long mun Julai bilong dispela yia, winim 4,700 Witnes wantaim ol pren bilong ol i stap long ol kem bilong ol refyuji. Long Saier, 2,376 i stap long Goma, 454 long Bukavu, na 1,592 long Uvira. Na long Tansania 230 i stap long Benako.
I hatwok tru long i go long ol kem bilong ol refyuji. Wanpela kongrigesen i gat 60 Witnes long en i bin traim long brukim wanpela bris ol i kolim Rusumo, planti man i brukim bilong i go long ol kem long Tansania. Taim ol man i pasim ol, ol i bihainim nambis bilong bikpela wara inap wanpela wik. Ol i pasim tok long traim brukim wara long ol kanu. Ol i kamap long hapsait, na sampela de bihain ol i kamap long kem i stap long Tansania na no gat bagarap i bin painim ol.
Ol Witnes Bilong Jehova long ol narapela kantri i stretim rot bilong helpim ol. Ol Witnes long kantri Frans i bungim ol klos inap 100 ton na ol su inap 9 ton, na ol i salim ol dispela samting wantaim kaikai na marasin i go long dispela hap ol i sot long ol dispela samting. Tasol planti taim namba wan samting ol brata i stap long ol kem refyuji i askim ol long en, em Baibel o wanpela Wastaua o Kirap!
Planti man i kirap nogut long pasin sori ol Witnes long Saier na Tansania i mekim taim ol i go lukim ol brata bilong ol, em ol i bin lusim ol hap bilong ol. Sampela refyuji i tok: “Ol wanlotu bilong yupela i kam lukim yupela, tasol no gat wanpela pris bilong mipela i kam lukim mipela.”
Kwiktaim ol man i stap long ol kem i save long ol Witnes, long wanem, ol i stap wanbel na stretim gut ol samting, na ol i gat pasin sori. (Jon 13:35) Samting i kamap long Benako long Tansania i narakain—taim ol Witnes i kamap long dispela kem i gat 250,000 manmeri long en na insait long 15 minit tasol ol i painim pinis ol narapela Witnes.