Bilip Fandamental—Em Wanem Samting?
BILIP fandamental i bin kamap olsem wanem? Klostu long yia 1900, sampela tisa bilong lotu i wok long senisim bilip bilong ol bambai ol i ken bihainim tingting bilong ol man em ol i sutim tok long Baibel, na bihainim tingting nating bilong ol saientis, olsem dispela tok long evolusen. Long dispela as, ol man i no bilip strong moa long Baibel. Orait dispela samting i kirapim sampela bikman bilong lotu long Amerika long kamapim ol tok ol i kolim ol as bilip bilong lotu.a Bihain liklik long yia 1900, ol i kamapim sampela buk i stori gut long ol dispela as bilip, nem bilong ol dispela buk, The Fundamentals: A Testimony to the Truth. Em nau, dispela nem em i as bilong dispela tok “bilip fandamental.”
Insait long ol yia i kam inap long 1950 samting, wan wan taim ol nius i bin stori long ol lain fandamental. Olsem: Long 1925, sampela lain fandamental i kisim wanpela tisa i go long kot, nem bilong em John Scopes, bilong Tenesi, Yunaitet Stets; bihain ol i kolim dispela kot olsem kot bilong Scopes. Wanem rong bilong em? Em i skulim ol sumatin long evolusen, na lo i no orait long dispela. Long dispela taim, sampela man i bin ting olsem bilip fandamental bai stap liklik taim tasol. Long 1926 wanpela nius bilong lotu Talatala (Christian Century) i tok, dispela bilip em i “no gat as bilong en na i no wanpela bilip tru” na em i “sot tru long ol pasin inap kamapim gutpela samting o mekim em i stap longpela taim.” Tasol dispela tok ol i bin mekim i kranki tru!
Kirap long 1970 samting, planti taim ol nius i bin stori long bilip fandamental. Profesa Miroslav Volf, bilong wanpela skul bilong lotu (Fuller Theological Seminary) long Kalifonia, Yunaitet Stets, i tok: “Bilip fandamental i bin stap longpela taim, na i no dispela tasol—em i go bikpela tu.” Long nau, dispela tok “bilip fandamental” i no makim sampela lain Talatala tasol, em i makim tu sampela lain bilong ol narapela lotu, olsem Katolik, Islam, Juda, na Hindu.
Ol Pasin Bilong Nau i As Bilong En
Olsem wanem na dispela bilip i wok long go bikpela? Ol man i save skelim dispela bilip ol i tok, wanpela as em ol man i no klia moa long ol lo bilong stretpela pasin na long ol bilip bilong lotu. Long bipo klostu olgeta lain i gat ol lo bilong stretpela pasin i bosim sindaun bilong ol, em ol olpela bilip bilong lotu i as bilong en. Tasol long nau ol man i no orait tumas long ol dispela bilip o ol i givim baksait olgeta long ol. Planti saveman i tok, i no gat wanpela God o sampela narapela spirit i stap long antap—em yumi manmeri tasol i stap long graun. Planti saientis i skulim ol man olsem yumi manmeri i kamap long rot bilong evolusen, na i no long rot bilong wanpela Man bilong wokim ol samting em i gat pasin sori. Ol man i ting olgeta pasin i orait tasol long mekim. Long olgeta hap, olgeta man—maski ol i maniman o rabisman—ol i lusim pinis stretpela pasin.—2 Timoti 3:4, 5, 13.
Ol lain fandamental i laikim tru ol bilip na pasin bilong bipo, na sampela bilong ol i wok long kirapim ol lain bilong ol long ples na long kantri long bihainim gen ol pasin na bilip bilong bipo em ol yet i ting i stret. Ol i mekim olgeta samting ol inap mekim bambai ol i ken subim ol narapela long bihainim ol pasin na ol bilip bilong lotu “i stret.” Man i bihainim bilip fandamental, em i bilip strong olsem tingting bilong em i stret, na tingting bilong ol narapela i no stret. Profesa James Barr i raitim wanpela buk (Fundamentalism) na em i tok, planti man i tingim dispela tok ‘bilip fandamental’ i olsem wanpela tok nogut, long wanem, em i makim pasin bilong man i orait tasol long ol tingting bilong em yet na em i no orait liklik long tingting bilong ol narapela, na em i no laik bai ol man i kisim sampela save.
Ating i no gat wanpela man i laik bai ol narapela i ting em i gat kain pasin olsem, olsem na olgeta i no wanbel long husat tru i bihainim dispela bilip fandamental na husat i no bihainim. Tasol i gat sampela samting i makim ol lain fandamental.
Husat Ol i Bilong Lain Fandamental?
Ol man i save bihainim bilip fandamental, long wanem, ol i laik lukautim ol pasin o bilip ol i ting i bin stap pastaim tru long lain bilong ol na sakim pasin ol i ting ol man i wok long kisim, olsem ol i tingim ol samting bilong graun tasol. I no olsem ol i sakim olgeta nupela samting. Sampela i save mekim wok long ol samting bilong nau olsem ol nius na televisen samting, bilong kirapim ol man long bihainim tingting bilong ol. Tasol ol i wok strong long sakim pasin bilong ol man long tingim ol samting bilong graun tasol.b
Sampela bilong lain fandamental ol i strong long holimpas ol olpela bilip o pasin long sindaun bilong ol, na ol i laik subim ol narapela tu long bihainim, na ol i strong long senisim sampela samting long sindaun bilong ol dispela narapela lain na bai i ken stret wantaim bilip bilong ol yet. Olsem na sapos wanpela Katolik i bihainim bilip fandamental, bai em i no sakim tasol pasin bilong rausim bel, nogat. Ating em bai wok long subim ol man bilong wokim ol lo long kantri bilong em long kamapim sampela lo i tambuim pasin bilong rausim bel. Nius La Repubblica i tok, long Polan, taim Misin Katolik i laik bai gavman i mas kamapim wanpela lo bilong tambuim pasin bilong rausim bel, Misin i kirapim “ ‘pait’ na mekim wok long bikpela namba na strong bilong en.” Em nau, ol bikman bilong misin i mekim wankain pasin olsem ol lain fandamental i save mekim. Long Amerika, lain Christian Coalition bilong lotu Talatala i save mekim ol kain “pait” olsem.
Nambawan samting i makim ol lain fandamental, em ol i holim ol strongpela bilip bilong lotu. Olsem: Sapos wanpela Talatala i bilong lain fandamental, maski sampela tok bilong Baibel em i tok piksa tasol, em i bilip strong olsem dispela tok i no tok piksa—olsem dispela bilip long God i bin wokim graun insait long 6-pela de, em ol i gat 24 aua. Ol Katolik bilong dispela lain ol i save bilip strong olsem pop i no inap popaia.
Orait nau yumi ken save i gat wanem as na taim ol man i harim dispela tok “bilip fandamental,” ol i save tingim pasin bilong strong tumas long lotu na i no bihainim gutpela tingting, na ol man i no insait long lain fandamental ol i tingting planti taim ol i lukim dispela bilip i wok long i go bikpela. Ating yumi sampela i no wanbel long tingting bilong ol lain fandamental na yumi kirap nogut long ol i wok long stiaim ol samting long wok politik na sampela taim ol i pait na bagarapim narapela man. Na ating ol lain fandamental bilong wanpela lotu ol tu i save kirap nogut long sampela pasin ol lain fandamental bilong narapela lotu i mekim! Tasol planti man i tingting planti long ol samting i as na bilip fandamental i wok long i go bikpela—ol man i wok long lusim ol stretpela lo, na ol i lusim pinis bilip, na ol man long nau i givim baksait long ol samting bilong spirit.
Olsem wanem? Ating rot bilong winim ol dispela hevi em yumi mas bihainim bilip fandamental? Sapos nogat, i gat wanem narapela rot?
[Ol Futnot]
a Long 1895 ol i kamapim 5-pela bikpela tok (Five Points of Fundamentalism), olsem ol as bilip: “(1) Spirit bilong God i kamapim olgeta tok bilong Baibel na em i no save popaia liklik; (2) Krais Jisas em i God; (3) wanpela nupela meri i no bin slip wantaim man, em i bin karim Krais; (4) Krais i kisim ples bilong ol sinman na em i dai long kruse bilong baim bek ol; (5) Krais i kirap bek wantaim bodi bilong man na em bai kam bek gen long graun olsem wanpela man.”—Buk Studi di teologia (Ol Stadi Bilong Lotu).
b Dispela pasin i olsem: Ol man i litimapim ol tingting bilong graun tasol na sakim ol samting bilong spirit o ol samting i holi. Ol man i mekim olsem ol i no save tingim lotu o ol bilip bilong lotu.
[Rait long pes 5]
Long 1926 wanpela nius bilong lotu Talatala i tok bilip fandamental i “no gat as bilong en na i no wanpela bilip tru” na “em i sot tru long ol pasin inap kamapim gutpela samting o mekim em i stap longpela taim”