I Gat Laip Bihain Long Taim Yumi Dai—Ol Man i Bilip Olsem Wanem Long En?
“Sapos wanpela man i dai, em inap kisim laip gen?”—JOP 14:14, NW.
1, 2. Planti manmeri, taim wanpela long famili i dai, ol i save mekim wanem bilong mekim gut bel bilong ol yet?
LONG wanpela haus long Nu Yok em ol i save redim skin bilong man bilong planim, ol pren na famili i wokabaut isi tasol klostu long bokis bilong wanpela man i dai pinis. Ai bilong bokis i op na ol i lukluk long bodi bilong wanpela manki i gat 17 krismas, na sik kensa i bin bagarapim tru skin bilong em. Mama bilong manki hia, bel bilong em i bagarap stret, na planti taim em i mekim wanpela tok olsem: “Nau Tommy i stap amamas moa. God i laik bai Tommy i stap long heven wantaim em.” Lotu i bin lainim em long bilip olsem.
2 Longwe tru long dispela hap, inap olsem 11,000 kilomita, long Jamnaga, India, namba wan bilong 3-pela pikinini man i kirapim paia bilong kukim skin bilong papa i dai pinis. Paia i lait i stap na wanpela pris Hindu i kolim kolim sampela kain beten long tok ples Sanskrit, olsem: ‘Mipela laik bai tewel i no save dai em i ken wok strong yet long pas wantaim samting tru.’
3. Long bipo yet na i kam inap nau, ol manmeri ol i bin tingim tingim wanem ol askim?
3 Olgeta man i save dai. (Rom 5:12) Em pasin bilong yumi man olsem yumi laik save, taim man i dai i stap bilong em i pinis o nogat. Jop, em wanpela gutpela wokman bilong God Jehova long bipo, em i tingim ol samting bilong ol diwai samting na em i tok: “Mi save, sapos man i katim diwai, i gat rot long nupela kru inap kamap gen long en.” Orait olsem wanem long ol man? Jop i askim God olsem: “Sapos wanpela man i dai, em inap kisim laip gen?” (Jop 14:7, 14, NW ) Inap planti tausen yia, ol manmeri bilong olgeta lain ol i bin tingim tingim ol askim olsem: I gat laip bihain long taim yumi dai? Sapos olsem, em i wanem kain laip? Olsem na ol man i bilip olsem wanem long dispela samting? Bilong wanem ol i bilip olsem?
Planti Bekim, Ol Tok i Gat Wankain As
4. Ol manmeri bilong ol narapela narapela lotu ol i bilip olsem wanem long laip bihain long taim yumi dai?
4 Planti man i gat nem Kristen ol i bilip olsem taim ol man i dai pinis ol i save go long heven o long bikpaia. Tasol ol Hindu i bilip olsem taim man i dai pinis em i save kamap nupela gen long narapela bodi. Ol Islam i bilip olsem i gat wanpela de bilong kot bai kamap bihain long taim man i dai, na long dispela taim em bai go sanap long ai bilong Ala na Ala bai skelim i stap na wokabaut bilong em taim em i no i dai yet, na em bai makim dispela man bilong i go long paradais o long bikpaia. Long sampela kantri, bilip bilong ol long ol man i dai pinis, em hap bilip bilong ol tumbuna na hap bilip bilong ol lotu i gat nem Kristen. Long Sri Lanka, ol manmeri bilong lotu Buda na Katolik wantaim ol i save opim ol dua na windo taim wanpela long haus i dai, na taim ol i putim bokis long bet, ol i putim bambai lek bilong man i dai pinis i stap klostu long hap bilong dua. Ol i ting dispela bai mekim na tewel bilong em i no gat hatwok long lusim haus. Long hap bilong Wes Afrika, taim wanpela man i dai, planti Katolik na Talatala i save karamapim laplap long ol glas bilong lukluk na bai ol man i no ken lukluk long glas na lukim tewel bilong dispela man i dai pinis. Orait 40 de bihain long taim em i dai, famili na ol pren bilong em ol i wokim bung bilong amamas long tewel bilong em i go antap long heven.
5. Wanem wanpela as bilip em klostu olgeta lotu i wanbel long en?
5 Tru, i gat kain kain bilip long dispela samting, tasol i olsem planti lotu i wanbel long wanpela as tingting. Ol i bilip olsem i gat wanpela samting i stap insait long skin bilong man, olsem wanpela tewel, na taim man i dai dispela tewel i stap laip yet—em i no save dai. Klostu olgeta bilong ol planti handet bikpela na liklik lotu i gat nem Kristen ol i bilip olsem i gat wanpela samting i stap insait long skin bilong yumi na em i no save dai. Na em i wanpela bilip bilong lotu Juda tu. Long lotu Hindu, dispela bilip i as bilong tok bilong ol olsem taim man i dai em i save kamap nupela gen long narapela bodi. Ol Muslim i bilip olsem yumi gat wanpela tewel, na taim yumi dai, tewel i save stap laip yet. Na ol Aborijini bilong Ostrelia, na lotu animis bilong Afrika, na Sinto, na Buda, ol i holim dispela bilip, tasol ol i save tanim stori bilong en liklik.
6. Sampela saveman i ting olsem wanem long dispela tingting olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai?
6 Tasol sampela man i bilip olsem taim yumi dai, laip bilong yumi i pinis olgeta. Long tingting bilong ol, i olsem i kranki tru long bilip olsem taim man i dai, wanpela samting olsem tewel i save lusim em na i stap laip yet na i gat tingting na save. Wanpela saveman bilong taim bilong yumi, nem bilong em Miguel de Unamuno, em i tok: “Sapos yumi bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, i olsem yumi laik bai tewel i no ken dai, na yumi strong tru long laikim olsem, na dispela tingting i mekim na yumi sakim olgeta gutpela na stretpela tingting, na tingting bilong yumi i paul.” Sampela man moa i bilip olsem, em ol saveman i gat nem long bipo, olsem Aristotal na Epikurus, Hipokrates, em wanpela dokta, saveman Devit Hum bilong Skotlan, saveman Averos bilong Arebia, na namba wan praim-minista bilong India bihain long taim ol i bin kisim independens, em Jawaharlal Nehru.
7. Nau yumi mas skelim wanem ol bikpela askim i kamap long dispela tok olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai?
7 Taim yumi tingim ol dispela kain kain tingting na bilip, yumi mas askim olsem: Tru yumi gat wanpela tewel i no save dai? Sapos yumi no gat wanpela tewel i stap laip yet taim yumi dai, orait olsem wanem wanpela bilip giaman olsem inap kamap wanpela strongpela bilip insait long planti lotu long nau? Dispela bilip i bin kirap we? Em i bikpela samting long yumi ken painim bekim tru long ol dispela askim na i stret long tingting bilong yumi, long wanem, em bai mekim sampela samting long i stap bilong yumi long bihain. (1 Korin 15:19) Tasol pastaim yumi mas skelim dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i bin kamap olsem wanem.
Dispela Bilip i Kamap Olsem Wanem?
8. Olsem wanem Sokratis na Pleto i kirapim ol man long bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai?
8 Tupela saveman bilong lain Grik i bin i stap olsem 400 yia paslain long Krais, em Sokratis na Pleto, ol man i tok tupela i paslain long kirapim ol man long bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai. Tasol tupela yet i no bin kamapim dispela bilip, nogat. Ol i bin stretim gut ol tok bilong en na mekim i kamap olsem wanpela tok bilong ol saveman, na nau dispela tok i swit long yau bilong ol lain i stap long taim bilong ol na bihain long ol, em ol i bin kisim bikpela skul na ol i olsem lain i gat nem. Tasol paslain long tupela, ol Soroastrian bilong Persia bilong bipo na ol Isip ol i bin bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai. Olsem na yumi ken askim olsem: Wanem as bilong dispela bilip?
9. Wanem samting i bin stiaim ol Isip na Persia na Grik bilong bipo?
9 Wanpela buk (The Religion of Babylonia and Assyria) i tok: “Long bipo, lotu bilong Babilon i go kamap long Isip na Persia na Grik.” Dispela buk i tok moa long ol bilip bilong lotu bilong ol Isip, olsem: ‘Long bipo yet ol lain bilong Isip na Babilonia i save go i kam na mekim sampela wok wantaim, olsem sampela plet ston i gat rait long en, ol i kolim El-Amana, i kamapim.’a Ol Persia na Grik bilong bipo ol tu i bin mekim wankain pasin.
10. Ol Babilon i gat wanem tingting long laip bihain long taim yumi dai?
10 Tasol olsem wanem? Ol Babilon long bipo ol i bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai? Profesa Morris Jastrow, Jr., bilong Yunivesiti Bilong Pensilvenia, Amerika, em i tok long dispela samting olsem: “[Long Babilon] tingting bilong ol man yet na ol hetman bilong lotu i olsem: Taim samting i dai em i no i dai tru na pinis olgeta. Nogat. [Long tingting bilong ol] dai em i rot bilong kisim narapela kain laip, na taim ol i sakim tingting olsem man inap i stap oltaim na i no inap i dai [long dispela laip nau em i stap long en], dispela i bilong makim olsem ol i no inap abrusim senis i kamap long i stap bilong ol taim ol i dai.” Tru tumas, ol Babilon i bilip olsem taim man i dai, em i stap yet long wanpela kain laip na long wanpela kain bodi. Olsem na taim ol i planim wanpela man i dai pinis, ol i save putim sampela samting wantaim em na bai em i ken mekim wok long en bihain.
11, 12. Bihain long Tait, dispela tok olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i bin kirap we?
11 Em nau, dispela tok olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i bin kamap pastaim long Babilon bilong bipo. Dispela em i bikpela samting? Tru tumas, em i bikpela samting, long wanem, Baibel i tok, Nimrot, em wanpela tumbuna pikinini bilong Noa, em i bin kamapim taun Babel, olsem Babilon. Bihain long bikpela Tait Wara long taim bilong Noa, i gat wanpela tok ples na wanpela lotu tasol i stap. Nimrot i bikhet long Jehova na em yet na lain bilong em ol i laik bai ol man i “litimapim nem bilong [ol].” Olsem na taim Nimrot i kamapim dispela taun na wokim wanpela taua long dispela hap, em i kirapim narapela lotu.—Stat 10:1, 6, 8-10; 11:1-4.
12 Stori bilong ol tumbuna i tok, birua i bin painim Nimrot na em i dai. Taim em i dai pinis, ating ol Babilon i givim biknem tru long em olsem man bilong kamapim taun bilong ol na namba wan king bilong ol. Ol i tingim god Maduk (Merodak) em i bin kamapim Babilon na sampela king bilong Babilon i kisim nem long em, olsem na sampela saveman i ting Maduk i makim Nimrot taim em i kamap olsem wanpela god. (2 King 25:27; Aisaia 39:1; Jeremaia 50:2) Sapos olsem, orait dispela tingting olsem yumi gat wanpela tewel i save stap laip yet taim yumi dai, ating ol i bin holim dispela tingting long taim bilong Nimrot o long taim em i dai. Tasol maski ol i holim dispela bilip long dispela taim o nogat, stori bilong ol samting i bin kamap bipo i kamapim klia olsem bihain long Tait, dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i bin kirap long Babel, olsem Babilon.
13. Olsem wanem dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i go kamap long olgeta hap bilong graun? Wanem samting i kamap long dispela?
13 Na ol tok bilong Baibel i soim yumi olsem taim God i paulim pinis tok ples bilong Babel, ol man bilong wokim taua i no inap mekim moa dispela wok. Narapela i no inap toktok moa long narapela, olsem na ol i lusim wok bilong ol na “ol i go i stap nabaut long olgeta hap bilong graun.” (Stat 11:5-9) Yumi no ken lusim tingting olsem, tru God i paulim tok ples bilong ol dispela man i laik wokim taua, tasol tingting na bilip bilong ol i no senis. Olsem na long olgeta hap ol i go long en, tingting bilong lotu bilong ol i go wantaim ol. Long dispela rot ol bilip bilong lotu bilong ol Babilon, na bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, i go long olgeta hap bilong graun na i kamap olsem as bilong ol bikpela lotu bilong dispela graun. Olsem na olgeta lotu giaman bilong dispela graun i kamap, em Baibel i kolim stret olsem ‘Bikpela Babilon, em mama tru bilong olgeta pamukmeri na bilong olgeta pasin nogut tru i stap long graun.’—KTH 17:5.
Lotu Giaman i Go Long Hap Bilong Is
14. Olsem wanem bilip bilong lotu bilong ol Babilon i go kamap long India?
14 Sampela man bilong raitim stori bilong ol samting i bin kamap bipo, ol i tok inap 3,500 yia i go pinis, planti Arian em ol i gat waitpela skin, ol i lusim hap bilong not-wes na i kam long ples daun bilong Indus, nau bikpela hap bilong en i stap long Pakistan na India. Kirap long dispela hap, ol i go kamap long ples stret bilong wara Genjis na long ol hap bilong India. Sampela saveman i tok, bilip bilong ol Iran na Babilon bilong bipo i as bilong ol bilip bilong ol dispela man. Bihain, ol dispela bilip bilong lotu i kamap olsem as bilong lotu Hindu.
15. Dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, olsem wanem em i kam insait long lotu Hindu bilong nau?
15 Long India, dispela tingting olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i kamapim dispela bilip olsem man i save kamap nupela gen long narapela bodi. Ol saveman Hindu ol i wok long skelim as bilong ol pasin nogut na pen na hevi i save painim ol man, na ol i kirap long bungim dispela bilip wantaim samting ol i kolim lo bilong Kama, olsem i gat as bilong ol samting i kamap, na man i save kisim pe long ol samting em i mekim. Orait ol i bungim dispela lo bilong Kama wantaim dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, na nau ol i kamapim dispela tok olsem taim man i dai, em i save kamap nupela gen long narapela bodi—gutpela pasin o pasin nogut man i mekim long dispela laip nau em i stap long en, em bai kisim gutpela pe o kisim strafe long en long narapela laip bihain. Ol i tok, bikpela mak ol gutpela man i laik winim em moksa, olsem ol bai lusim pasin bilong kamap nupela gen na ol bai pas wantaim samting tru, olsem Nevana. Orait insait long planti handet yia bihain, lotu Hindu i wok long go nabaut long ol narapela narapela lain, na dispela bilip olsem man i save kamap nupela gen long narapela bodi, em tu i go nabaut. Na dispela bilip i kamap wanpela strongpela bilip bilong lotu Hindu bilong nau.
16. Wanem bilip long laip bihain long taim yumi dai i bosim ol tingting na pasin bilong lotu bilong planti manmeri long Is Esia?
16 Lotu Hindu i as bilong sampela lotu moa i bin kamap, olsem lotu Buda, lotu Jain, na lotu Sik. Ol dispela lotu tu i holim dispela bilip olsem taim man i dai em i save kamap nupela gen long narapela bodi. Na tu, taim lotu Buda i wok long go insait long planti hap bilong Is Esia—olsem Saina, Korea, Japan, na sampela narapela hap—dispela i mekim bikpela samting tru long pasin na lotu bilong ol lain long ol dispela hap. Dispela i mekim na sampela lotu i kamap, em ol i bungim sampela bilip bilong lotu Buda, na wok bilong ol spirit nogut, na pasin bilong lotuim ol tumbuna. Sampela bilong ol dispela lotu i kisim bikpela strong, olsem lotu Tau, lotu Konfusas, na lotu Sinto. Olsem na dispela bilip olsem taim bodi i dai laip i stap yet, em i bosim bilip na pasin bilong lotu bilong planti manmeri long ol dispela hap bilong graun.
Olsem Wanem Long Lotu Juda, Lotu Kristen, na Lotu Islam?
17. Ol Juda bilong bipo ol i bilip olsem wanem long laip bihain long taim man i dai?
17 Orait, ol man i bihainim lotu Juda, na ol lotu i gat nem Kristen, na lotu Islam, ol i gat wanem bilip long laip bihain long taim yumi dai? Long ol dispela lotu, lotu Juda em olpela tru. As bilong lotu Juda em Abraham, em i bin i stap olsem 4,000 yia i go pinis—em paslain tru long taim Sokratis na Pleto i kamapim dispela tok olsem man i gat wanpela tewel i no save dai. Ol Juda bilong bipo ol i bilip olsem ol man i dai pinis ol bai kirap bek, na ol i no bilip olsem i gat wanpela hap bilong man i save stap oltaim oltaim na i no save dai. (Matyu 22:31, 32; Hibru 11:19) Orait, olsem wanem dispela bilip i kam insait long lotu Juda? Ol samting i bin kamap bipo i bekim dispela askim.
18, 19. Dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, olsem wanem em i kam insait long lotu Juda?
18 Long yia 332 B.C.E., Bikpela King Aleksander i mekim pait na i kisim ol hap bilong Midel-Is, na Jerusalem wantaim. Ol senis bilong Aleksander i wok long kamapim tok ples na pasin na tingting bilong ol Grik long ol dispela hap em kantri Grik i bosim, olsem bipo Aleksander i laik mekim. Olsem na pasin bilong ol Grik i kam insait long lain Juda na ol i bungim wantaim ol pasin bilong ol yet. Bihain ol Juda i kisim save long tingting bilong ol Grik, na sampela ol i kamap saveman bilong ol samting bilong graun.
19 Filo bilong Aleksandria, em i bin stap long taim bilong ol aposel, em i wanpela saveman bilong lain Juda. Em i givim bel tru long Pleto, na taim em i laik kamapim bilip bilong lotu Juda em i bungim wantaim tok bilong ol saveman bilong lain Grik, na long dispela rot em i stiaim tingting bilong ol Juda i kamap bihain. Na tingting bilong ol Grik i stiaim ol tok bilong Talmut tu—em buk i kamapim ol lo ol i bin kisim long maus bilong ol man, na bihain ol rabai i raitim sampela tok i stori long ol dispela lo. Wanpela buk (Encyclopaedia Judaica) i tok: “Ol rabai bilong Talmut i bilip olsem taim man i dai, tewel i save stap laip yet.” Bihain, sampela buk bilong ol Juda ol i kolim Kabala, i skulim ol man olsem taim man i dai em i save kamap nupela gen long narapela bodi. Olsem na long rot bilong ol tok bilong ol saveman Grik, dispela tingting olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i bin go insait long lotu Juda. Tasol olsem wanem dispela bilip i kam insait long ol lotu i gat nem Kristen?
20, 21. (a) Ol Kristen bilong bipo ol i ting olsem wanem long tok bilong Pleto bilong lain Grik? (b) Wanem samting i mekim na ol i bungim tok bilong Pleto wantaim ol tok bilong lotu Kristen?
20 Krais Jisas yet i bin kamapim lotu Kristen tru. Miguel de Unamuno, em pastaim yumi stori long em, em i tok long Jisas olsem: “Em i bilip olsem man i dai pinis em bai kirap bek, olsem ol Juda i bilip long en, na em i no bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, olsem Pleto [bilong lain Grik] i bilip long en.” Bilong pinisim tok bilong em, em i tok olsem: ‘Dispela tok olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, em i wanpela bilip haiden.’ Olsem na yumi inap save, i gat wanem as na aposel Pol i givim strongpela tok lukaut long ol Kristen long taim bilong ol aposel olsem, ol i no ken bihainim ‘olkain giaman save na toktok nating na tingting bilong ol tumbuna na bilong ol spirit i save bosim ol samting bilong skai na graun, na ol i no save bihainim tingting bilong Krais.’—Kolosi 2:8.
21 Wanem taim na olsem wanem dispela ‘bilip haiden’ i kam insait long ol lotu i gat nem Kristen? Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok: ‘Kirap long yia 150 AD samting, ol Kristen em ol i bin skul long tok bilong ol saveman bilong lain Grik, ol i kirap pilim olsem bilong kamapim bilip bilong ol, ol i mas mekim long tok bilong ol dispela saveman Grik, bilong amamasim ol yet olsem man i gat save, na bilong pulim ol haiden i bin skul gut na bai ol i ken kam insait long lotu Kristen. Tok i stret tru long ol em tok bilong Pleto.’ Tupela man olsem em ol i bin stap bipo, em Origen bilong Aleksandria na Ogastin bilong Hipo, ol i gat bikpela strong long pulim sampela bilip i kam insait long lotu Kristen. Tok bilong Pleto i bin pulim tru tingting bilong tupela wantaim, na tupela i olsem rot bilong bungim ol dispela bilip wantaim ol tok bilong lotu Kristen.
22. Olsem wanem ol Muslim i holim yet dispela bilip olsem ol man i gat wanpela tewel i no save dai?
22 Tru, tok bilong Pleto i wok long pulim tingting bilong ol man, na long dispela rot dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai em i kam insait long lotu Juda na ol lotu i gat nem Kristen. Tasol dispela bilip i kam insait long lotu Islam taim dispela lotu i kamap nupela yet. Buk Koran, em buk holi bilong ol Islam, em i tok man i gat wanpela tewel, na taim em i dai dispela tewel i save stap laip yet. Em i tok, bihain God bai makim tewel bilong kisim laip long wanpela gaden paradais long heven o kisim strafe long bikpaia. Tasol ol saveman Arap tu i bin wok strong long bungim ol bilip bilong lotu Islam wantaim tok bilong ol saveman Grik. Tru tumas, ol tok i stap long ol rait bilong Aristotal i bin pulim tingting bilong ol Arap. Tasol ol Muslim i holim yet dispela bilip olsem ol man i gat wanpela tewel i no save dai.
23. Wanem ol askim long bilip olsem man i stap laip bihain long taim em i dai bai yumi skelim long stori i kamap bihain long dispela?
23 Em nau, ol lotu long olgeta hap bilong graun ol i bin kamapim kain kain bilip long laip bihain long taim yumi dai, na as bilong en em dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai. Na ol dispela bilip i kamap olsem as bilong planti samting ol man i bin mekim, na em i bin bosim na kalabusim planti milion manmeri. Taim yumi tingim dispela samting, yumi laik askim olsem: Yumi inap save long samting tru i painim yumi taim yumi dai? I gat laip bihain long taim yumi dai? Baibel i tok wanem long dispela samting? Long stori i kamap bihain long dispela, bai yumi skelim dispela samting.
[Futnot]
a El-Amana em ples i gat ol pipia ston samting bilong taun Akatatan long Isip, ol man i tok ol i bin wokim olsem 1,300 yia paslain long Krais.
Yu Inap Stori Long Dispela?
◻ Wanem as tok i stap long klostu olgeta bilip bilong lotu long laip bihain long taim yumi dai?
◻ Olsem wanem ol stori long ol samting i bin kamap bipo na ol tok bilong Baibel i kamapim olsem Babilon bilong bipo em i as bilong dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai?
◻ Bilip bilong ol Babilon long ol man i gat wanpela tewel i no save dai i mekim wanem long ol lotu long hap bilong Is?
◻ Dispela bilip olsem yumi gat wanpela tewel i no save dai, olsem wanem em i kam insait long lotu Juda, lotu Kristen, na lotu Islam?
[Piksa long pes 12, 13]
Taim Bikpela King Aleksander i pait na kisim ol kantri, dispela i mekim na pasin bilong ol Grik i kam insait long lain Juda
Ogastin i laik bungim tok bilong Pleto wantaim bilip bilong lotu Kristen
[Ol Kredit Lain]
Aleksander: Musei Capitolini, Rom; Ogastin: Mipela i kisim long buk Great Men and Famous Women