Pasin Birua i Go Bikpela Tru
“Ol man i birua long ol narapela, ol i no save gut tru long ol dispela man ol i birua long ol.”—JAMES RUSSELL LOWELL, WANPELA MAN BILONG RAITIM OL STORI NA MAN BILONG GAVMAN.
LONG nau pasin birua i stap long olgeta hap. Taim yumi harim ol nem olsem Is Timor, Kosovo, Laibiria, Litelton, Sarayevo, nio-Natsi, skinhet, ol waitskin i nambawan, long tingting yumi inap lukim na tingim ol haus i paia pinis, ol bikpela matmat ol man i digim bilong planim planti manmeri wantaim, na skin bilong ol daiman i slip nabaut.
Ol man i gat tingting olsem bihain bai i no gat pasin birua, na pait, na bagarapim man, tasol nau dispela tingting bilong ol i bagarap. Meri bilong presiden bilong Frans, Danielle Mitterand, i tingim taim em i yangpela yet na em i tok: “Ol manmeri i ting olsem long wanpela taim bihain ol man bai stap olsem brata brata; ol bai stap bel isi na wanbel; ol i tingting long i stap gut long skin, no gat sik, na stap bel isi, na ol man bai stap strong na amamas long givim samting bilong helpim na lukautim narapela.” Wanem samting i kamap long dispela tingting? Em i tok: “Fifti yia bihain, ol samting i wok long bagarapim dispela tingting bilong yumi.”
Pasin birua i go bikpela moa na yumi no inap lusim tingting long en. Dispela pasin i kamap long planti hap moa, winim long bipo, na ol man i no sem long mekim dispela pasin long ai bilong ol man. Bipo planti milion manmeri ol i no tingting planti na ting wanpela samting nogut bai kamap long ol. Tasol nau planti manmeri i bin bel nogut tru long sampela lain na ol i mekim pasin nogut long ol, i no gat as bilong en, na pasin nogut ol i mekim i go nogut moa yet. Tru, yumi inap abrusim pasin birua insait long famili na kantri bilong yumi, tasol dispela pasin i stap na wetim yumi long ol narapela hap. Yumi inap luksave long dispela pasin taim yumi lukim televisen i stori long ol samting i wok long kamap. Na tu, yumi inap lukim long intenet. Nau yumi ken skelim sampela pasin olsem.
Insait long dispela 10-pela yia i go pinis, pasin bilong hambak long kantri i go bikpela tru, winim ol narapela taim. Joseph S. Nye, Jr., dairekta bilong wanpela senta (Harvard Center for International Affairs) i tok: “Pasin bilong hambak long kantri em i wok long kamap strong moa long klostu olgeta hap. Olgeta man bilong graun i no stap olsem ol man bilong wanpela ples, nogat, ol i stap olsem ol man bilong narapela narapela ples na ol i save moa long ol samting ol wan wan lain i save mekim. Na dispela i mekim na planti pait moa inap kamap.”
Sampela pasin moa bilong bel nogut i save kamap na i hatwok long luksave long en, long wanem, dispela pasin i stap hait insait long wanpela kantri o insait long wanpela ples. Long Kanada, 5-pela man bilong lain skinhet i kilim i dai wanpela lapun man bilong lotu Sik, na dispela i kirapim sampela long kisim tingting olsem “pasin bilong bel nogut long narapela lain na birua long ol em i kamap strong gen insait long wanpela kantri i gat nem long i stap gut wantaim ol narapela lain.” Inap sampela yia namba bilong ol man i birua long ol man bilong narapela ples i wok long go liklik long Jemani, tasol long 1997 namba i go antap olsem 27 pesen. Wanpela man bilong gavman, em Manfred Kanther i tok: “Mipela i bel hevi long dispela samting i kamap.”
Long Albenia, winim 6,000 pikinini ol i stap olsem kalabus long haus, nogut ol birua bilong famili bai sutim ol sapos ol i go ausait. Dispela pasin tumbuna long birua wantaim narapela lain i no wanfamili bilong ol, em i “bagarapim sindaun bilong planti tausen famili.” Long Amerika, ol polis i tok, “long 1998 ol man i mekim pasin raskol long 7,755 manmeri, as bilong en, ol i bel nogut long ol narapela lain.” Na planti bilong ol em, pasin bilong bel nogut long man bilong narapela kain skin i bin kirapim ol long mekim pasin raskol long ol. Samting i kirapim ol narapela pasin nogut ol i bin mekim, em ol i no laikim ol man bilong narapela lotu, na ples o kantri, na skin bilong ol i gat sampela bagarap samting.
Na tu, long olgeta de ol niuspepa i kamapim olsem pasin bilong pret na bel nogut long ol man bilong narapela hap o kantri i go bikpela tru, na ol i kamapim dispela pasin long ol refyuji, na namba bilong ol i winim 21 milion. Sori tru, klostu olgeta manmeri i mekim dispela pasin em ol yangpela. Samting i save kirapim ol yangpela long mekim olsem em ol man bilong politik na ol narapela bikman, em ol i no bihainim gutpela tingting na ol i sutim nating asua bilong sampela hevi i go long ol man bilong narapela kantri. Sampela samting moa dispela pasin i mekim tasol yumi no inap luksave gut long en, em ol man i no bilip long narapela, na ol i no orait long ol narapela lain, na ol i ting olgeta manmeri bilong wanpela kantri o wankain skin ol i wankain tasol.
Wanem sampela as bilong dispela pasin bilong birua long ol narapela? Wanem samting inap pinisim dispela pasin? Stori i kamap bihain long dispela bai bekim ol dispela askim.
[Piksa Kredit Lain long pes 2]
Cover, top: UN PHOTO 186705/J. Isaac
[Piksa Kredit Lain long pes 3]
Daud/Sipa Press