Samting Ol Rom i Bin Mekim i Skulim Yumi
“MI TING long kisim wanem samting na mi pait long ol wel animal long Efesus?” Sampela i ting dispela tok bilong 1 Korin 15:32 i makim olsem kot i bin makim aposel Pol long pait insait long wanpela haus stediam bilong ol Rom. Em i mekim o nogat, em yumi no save, tasol long taim bilong Pol, i gat dispela pasin we narapela i save pait wantaim narapela long haus stediam i go inap long wanpela i dai. Ol buk i stori long ol samting i bin kamap bipo, ol i tok wanem long haus stediam na ol samting i bin kamap long en?
Yumi ol Kristen i laik lainim bel bilong yumi na bai i stret wantaim tingting bilong Jehova. Tingting bilong Jehova inap helpim yumi long skelim gut ol amamas bilong nau. Tingting bilong em long pait em i kamap ples klia long dispela tok: “Bel bilong yu i no ken kirap long bihainim pasin bilong ol man bilong pait, na yu no ken wokabaut long rot bilong ol.” (Sindaun 3:31) Ol Kristen bilong pastaim i gat dispela tok bilong stiaim ol, long wanem, planti man i save amamas tru long ol resis ol Rom i putim we ol strongpela man bilong pait ol i kolim gladieta i save pait wantaim. Taim yumi skelim ol dispela kain bung i bin kamap bipo, tingim samting dispela i skulim ol Kristen bilong nau long en.
Tupela gladieta i holim bainat na i sanap insait long wanpela stediam bilong ol Rom. Narapela i givim pes long narapela. Taim tupela i kirap pait, ol man i singaut na sapotim husat gladieta ol i laikim. Tupela i pait strong. I no longtaim na wanpela i kisim bagarap na em i no inap pait moa. Em i tromoi bainat na brukim skru—em i save em i lus long pait na em i laik bai ol man i ken marimari long em. Singaut bilong ol man i kamap bikpela moa yet. Sampela i marimari long em, na sampela i singaut long kilim em i dai. Ai bilong olgeta man i lukluk i go long king. Em i laik inapim laik bilong ol. Em inap larim dispela man i stap laip o putim tok bilong kilim em i dai.
Ol Rom i gat bikpela laik tru long lukim ol pait bilong ol gladieta. Ating bai yu kirap nogut long save olsem pastaim ol i bin mekim kain pait olsem long ol bung bilong planim ol bikman. Ol i ting as bilong ol dispela pait i olsem: Ol lain Oskan o Samnait bilong hap nau ol i kolim sentral Itali, ol i save kilim ol man olsem ofa. Ol dispela ofa i bilong amamasim tewel bilong ol daiman. Ol i kolim dispela kain pait, munus, o “presen.” Ol i ting namba wan resis ol i bin wokim long Rom i bin kamap long yia 264 B.C.E., taim 6-pela gladieta i pait wantaim long ples maket bilong bulmakau. Long bung bilong planim Makus Amilius Lepidus, 44 man i pait. Long bung bilong planim Publius Lisinius, 60 man i sanap lain na givim pes long ol narapela 60 man na narapela i pait wantaim narapela. Long 65 B.C.E., Julius Sisar i salim 640 man i go long hap bilong mekim pait insait long stediam.
Saveman Keith Hopkins i tok: ‘Ol bung bilong planim ol bikman i bin stap olsem samting bilong wok politik. Ol man bilong vot i laikim tumas ol resis i kamap long ol dispela bung, olsem na ol dispela resis tu i samting bilong wok politik. Ol bikman i laik kisim bikpela namba moa ol i wok long pulim planti vot long rot bilong ol dispela resis, olsem na ol i mekim ol dispela pait i kamap olsem samting ol man i ken amamas long lukim.’ Taim Ogastus i kamap king (27 B.C.E. i go 14 C.E.), dispela munus, o presen, i bin kamap olsem samting bilong amamas ol maniman i gat namba i save givim bilong helpim wok politik bilong ol.
Ol Gladieta na Trening
Ating yu laik askim olsem, ‘Ol gladieta i husat?’ Ating ol i wokboi nating, o ol kalabusman em kot i tok ol i mas i dai, o ol man em ol narapela i bin kisim ol long taim bilong pait, o ol man i stap fri na i laik kisim amamas o biknem na planti mani. Olgeta i kisim trening long ol skul i kain olsem haus kalabus. Buk Giochi e spettacoli i tok, taim ol gladieta i trening, ‘olgeta taim ol gat i was long ol—ol i save mekim hatpela pasin bilong stretim ol, na ol i putim ol strongpela lo long ol, na givim bikpela strafe nogut tru long ol. Dispela i mekim na planti ol i kilim i dai ol yet, na ol i bikhet na kirapim pait.’ Nambawan bikpela skul bilong ol gladieta long Rom em i gat ol liklik liklik rum slip inap long 1,000 man. Olgeta wan wan i lain long narapela narapela samting. Sampela i putim klos pait na holim plang na bainat, na sampela i holim umben na wanpela kain spia olsem supsup. Sampela moa i lain long pait wantaim ol wel animal, em samting planti man i amamas long lukim. Yu ting samting Pol i bin toktok long en em dispela samting tasol?
Ol man i putim kain pilai olsem ol inap kisim helpim long sampela bisnisman em ol i save kisim ol mangi i gat 17 o 18 krismas na lainim ol long kamap gladieta. Pasin bilong maketim ol man em i wanpela bikpela wok bisnis. Long bikpela pilai em Trajan i putim bilong tingim wanpela pait em ami i bin winim, i gat 10,000 gladieta na 11,000 animal.
Long Stediam
Long moningtaim ol i save mekim pilai bilong raunim na kilim ol wel animal. Ol i subim kain kain wel animal i go long ples bilong mekim pait. Ol man i amamas tru long lukim bulmakau man na bea i pait wantaim. Ol i save pasim tupela wantaim na ol i mas pait inap long wanpela i dai, na bihain, wanpela man i kam raunim animal i winim pait na i kilim em. Sampela samting moa ol man i laikim i olsem: Ol laion i pait wantaim ol taiga, o ol elefan i pait wantaim ol bea. Ol man bilong raunim ol animal ol i kamapim save bilong ol na bagarapim na kilim kain kain gutpela animal ol i bin kisim long ol longwe ples—lepat, rainoseros, hipopotamus, jiraf, haiena, kamel, wel dok, wel pik, na antelop.
Ples bilong mekim pait ol i save bilasim long kain kain samting. Ol i putim ol traipela ston, na ol liklik raunwara, na ol diwai, na i luk olsem bus tru ol animal i save raun insait long en. Aninit long ples pait i gat hap bilong haitim ol animal, na i gat ol eleveta na ol dua i stap hait na long dispela rot i luk olsem ol animal i kamap nating long ples pait. Ol man i amamas taim ol animal i mekim sampela pasin i narapela kain, tasol ol i amamas moa yet taim ol man bilong raunim ol animal i mekim nogut tru long ol.
Orait nau em taim bilong kilim i dai sampela man. Ol i mekim long pasin bilong amamasim ol man i kam lukim. Na ol i wokim sampela kain pilai bilong ol stori nating we ol man bilong mekim pilai ol i kisim bagarap na i dai tru tru.
Long belo bek, ol gladieta i pait wantaim. Ol i pasim kain kain klos pait na mekim pait long kain kain pasin. Ol lain i gat wok long pulim bodi bilong ol gladieta i dai pinis i go ausait, sampela bilong ol i save pasim klos i kain olsem bilong god i bosim ples bilong ol daiman.
Samting Dispela i Mekim Long Man i Lukim
Ol man i amamas tru long lukim pait, olsem na sapos gladieta i surik long pait, ol i wipim em o kukim em long hatpela ain bilong kirapim em long pait. Ol man i save singaut: “Watpo yu pret long pait? Watpo yu no pait strong? Watpo yu surik long dai? Wipim em bilong kirapim em long pait! Narapela i mas pait na katim bros bilong narapela.” Wanpela bikman bilong gavman bilong Rom, em Seneka, em i tok, long taim bilong malolo long wanpela pait em i go lukim, ol i mekim dispela toksave: “Long taim bilong malolo, bai i gat sampela pait bilong kilim man i dai!”
Seneka i tok, em i go bek long ples olsem wanpela man “i amamas tru long lukim ol narapela i kisim nogut na i no pilim hevi bilong ol.” Dispela tok i mas givim tingting long yumi. Yu ting sampela kain spot bilong nau inap mekim wankain samting long ol man i lukim ol dispela spot na ol i kamap olsem man “i amamas tru long lukim ol narapela i kisim nogut na i no pilim hevi bilong ol”?
Ating sampela i amamas tru long ol inap go bek long ples. Taim wanpela man i sindaun lukim pait na em i mekim wanpela tok bilas long Domisian, dispela king i putim tok na ol i rausim em long sia na tromoi em i go long ol dok. Wanpela taim ol i sot long sampela kalabusman bilong kilim ol i dai, olsem na Kaligula i tok ol i mas kisim sampela i sindaun lukim pait na tromoi ol i go long ol wel animal. Na taim ol eleveta samting i no wok gut inap long laik bilong Klodius, em i putim tok long ol mekenik i gat asua long dispela i mas pait long ples pait.
Bel bilong ol man i kirap tru long lukim pait, na dispela i kamapim sampela pait na bagarap. Wanpela haus stediam long hap not bilong Rom i pundaun, na ol i tok planti tausen manmeri ol i dai. Tasitus i tok, long wanpela pilai ol i mekim long 59 C.E long Pompei, ol lain bilong Pompei i singaut tok bilas long ol lain bilong narapela taun klostu. Dispela i mekim na bihain narapela i tromoi ston long narapela, na bihain moa ol i pait long bainat. Sampela i kisim bagarap na planti ol i dai.
Em Samting Bilong Skulim Yumi
Nau tasol wanpela so (Sangue e arena, “Blut na Wesan”) i bin kamap long haus Kolisium long Rom, na i kamapim sampela samting bilong nau em i wankain long munus. Ol i soim piksa wokabaut bilong ol man i pait wantaim bulmakau, ol man i boksen, ol ka na ol motabaik i resis na bam, ol man insait long pilai spot ol i pait wantaim, na ol man i sindaun lukim ol tu i pait. Long pinis bilong en, ol i soim piksa bilong Kolisium. Yu ting dispela i givim wanem tingting long ol man i kam lukim so? Hamas bai larim dispela samting i skulim ol?
Long sampela kantri long nau, ol i save mekim pilai spot olsem: ol dok i pait wantaim, ol kakaruk man i pait wantaim, ol man i pait wantaim bulmakau, na ol spot we ol man i kisim bagarap. Long resis bilong ol ka, maski draiva inap kisim bagarap, em i save spit nogut tru bilong amamasim bikpela lain i kam lukim. Na tingim ol samting i kamap long televisen long olgeta de. Ol i kisim save olsem long wanpela kantri long hap bilong wes, taim ol pikinini i gat 10-pela krismas, inap 10,000 taim planti i bin lukim man i kilim i dai man na inap 100,000 taim ol i bin lukim man i pait na bagarapim man.
Tetulian, em i bin stap olsem 200 yia bihain long Krais, em i tok: Amamas ol man i kisim long lukim ol pilai na pait samting, “i no stret wantaim trupela lotu na long pasin bilong bihainim stret tok bilong trupela God.” Em i ting ol man i kam lukim ol dispela pilai samting ol i save helpim ol man i kilim narapela i dai. Olsem wanem long nau? Yumi ken askim olsem, ‘Mi kisim amamas long lukim blut i ron, man i dai, o pait na bagarap long televisen o long Intenet?’ I gutpela sapos yumi tingim Song 11:5 (NW ), i tok: “Jehova yet i save skelim ol stretpela man na ol man nogut. Na em i no laikim tru ol man i laikim pasin pait.”
[Blok long pes 28]
Ol Pait Bilong “Amamasim Ol Daiman”
Tetulian i stori long ol pait bilong ol gladieta i bin kamap olsem wanem, na em i tok: ‘Ol man bilong bipo i ting ol dispela kain pait inap mekim kol bel bilong man i dai pinis. Ol i bilip olsem blut bilong man inap amamasim tewel bilong ol daiman, olsem na long bung bilong planim man, ol i save kilim i dai ol kalabusman o ol wokboi nating ol i bin baim. Bihain ol i kisim tingting long mekim dispela pasin i kamap olsem samting bilong kisim amamas long en. Olsem na ol i lainim ol man long pasin bilong yusim bainat samting—trening ol i kisim i bilong lainim ol long i dai—na ol i kilim ol i dai long de ol i makim bilong planim man, long ples matmat. Samting i mekim gut bel bilong man i krai sori long man i dai pinis, em dispela pasin bilong kilim man i dai. Dispela i as bilong munus. Sampela yia bihain, bilong amamasim moa yet ol man, ol i kisim ol wel animal i kam bilong bagarapim skin bilong man. Ol i ting dispela samting ol i givim olsem ofa bilong amamasim ol daiman em i olsem wanpela pasin bilong planim man.’
[Piksa long pes 27]
Hat na samting bilong lukautim lek bilong gladieta
[Ol Piksa long pes 29]
Ol Kristen bilong bipo ol i no orait liklik long pasin bilong bagarapim na kilim man i dai. Yu tu yu olsem?
[Ol Kredit Lain]
Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library