Martin Luther—Ol Pasin na Wok Bilong Em
“OL I tok ol man i bin raitim planti buk tru long [Martin Luther], winim olgeta narapela man i bin stap long graun—i gat wanpela man tasol ol i bin raitim planti buk moa long em, em bikman bilong em, Jisas Krais.” Em tok bilong nius Time. Ol tok na ol wok bilong Luther i bin helpim wok bilong kamapim Refomesen—em wanpela wok bilong stretim bek lotu—na i bin ‘kamapim bikpela senis tru.’ Wok bilong Luther i kamapim bikpela senis tru long ol bilip bilong lotu long Yurop. Na wok bilong Luther i bin stretim rot na bai i gat wanpela pasin tasol long raitim tok Jeman. Na Baibel em i tanim i go long tok Jeman, planti man i laikim yet, winim olgeta narapela Baibel long tok Jeman.
Martin Luther i wanem kain man? Wanem samting i mekim na wok bilong em i kamapim bikpela senis long Yurop?
Luther i Kamap Wanpela Saveman
Mama i karim Martin Luther long Eisleben, Jemani, long Novemba 1483. Maski papa bilong em i wanpela wokman long kopa-main, em i bungim mani inap long baim gutpela ediukesen bilong Martin. Long 1501, Martin i go long Yunivesiti Bilong Erfurt. Long laibreri bilong en, Martin i ritim Baibel long namba wan taim. Em i tok: “Mi amamas tru long dispela buk na mi gat bikpela laik long mi inap kisim wanpela buk olsem long bihain.”
Taim Luther i gat 22 krismas, em i go long haus bruder Ogastin long Erfurt. Bihain em i go long Yunivesiti Bilong Wittenberg na skul long ol samting bilong lotu na kisim digri. Luther i ting em i no gutpela inap long God i ken orait long em, na sampela taim bel i kotim em na em i bel hevi nogut tru. Tasol pasin bilong stadi long Baibel, na beten, na tingim tingim ol tok long bel, dispela i helpim em long save gut long tingting bilong God long ol sinman. Luther i luksave olsem pasin bilong God long orait long ol man, dispela i no samting ol man i ken kisim olsem pe long ol wok ol i mekim, nogat. Em samting ol i kisim, long wanem, God i marimari long ol na em i save givim long ol man i kamapim bilip bilong ol.—Rom 1:16; 3:23, 24, 28.
Olsem wanem Luther inap luksave olsem dispela nupela save bilong em i stret? Kurt Aland, profesa bilong stadi long Nupela Testamen na ol samting i bin kamap bipo long Misin, em i tok: “Em i wok long tingim tingim olgeta tok bilong Baibel bambai em i ken save olsem dispela nupela save i stret wantaim olgeta tok bilong Baibel o nogat, na em i luksave olsem em i stret.” Dispela bilip olsem yumi inap kamap stretpela man long ai bilong God long rot bilong bilip tasol na i no long rot bilong ol wok, o wok penans, dispela i stap olsem wanpela bikpela tok Luther i lainim ol man long en.
Kros Long Indulgensia
Save Luther i kisim long tingting bilong God long ol sinman em i pait wantaim Misin Katolik. Planti man long dispela taim i bilip olsem taim wanpela sinman i dai, em i mas kisim strafe i go i go inap long pinis bilong wanpela hap taim. Tasol misin i tok, ol man inap sotim dispela hap taim long rot bilong baim ol pepa bilong indulgensia em pop i wokim. Sampela man, olsem Johann Tetzel, mausman bilong Asbisop Albert bilong Mainz, ol i mekim bikpela wok bisnis long salim ol indulgensia i go long ol man nating. Planti ol i tingim pasin bilong baim indulgensia i kain olsem insurens samting, bilong helpim ol long abrusim strafe ol inap kisim long sin ol i mekim long bihain.
Luther i kros nogut tru long pasin bilong salim indulgensia. Em i save olsem ol man i no inap baim God. Long 1517, em i raitim 95 tokaut i sutim tok long misin olsem misin i save pulim mani na lusim bilip Kristen. Luther i no laik bikhet long misin, em i laik stretim bek lotu, olsem na em i salim sampela kopi bilong ol dispela tokaut i go long Asbisop Albert bilong Mainz na long sampela saveman. Planti saveman i tok, yia 1517 em yia Refomesen i kirap.
I no Luther wanpela tasol i bel hevi long ol rong bilong misin. Inap 100 yia paslain long dispela, wanpela man bilong stretim bek lotu, Jan Hus bilong Sekoslovakia, i bin tokaut long pasin bilong salim indulgensia. Na paslain long Hus, John Wycliffe bilong Inglan i bin tokaut long sampela pasin bilong misin i no stret wantaim Baibel. Erasmus bilong Rotterdam na Tyndale bilong Inglan, ol i stap long taim bilong Luther, ol tu i laik bai sampela senis i mas kamap insait long misin. Tasol long rot bilong wanpela masin bilong prinim ol tok long pepa em Johannes Gutenberg i bin wokim long Jemani, ol tok bilong Luther i go kamap long planti man long planti hap, winim bilong ol narapela i laik stretim bek lotu.
Long 1455, masin bilong Gutenberg long Mainz i mekim wok i stap. Long 1500 samting, i gat ol masin bilong prinim buk long 60 taun long Jemani na long 12-pela kantri moa long Yurop. Em namba wan taim ol man inap kisim kwik ol tok ol i gat laik long harim. Ol man i prinim na tilim ol 95 tokaut bilong Luther, em ating Luther i no bin givim tok orait long ol long mekim. Olsem na dispela tok olsem misin i mas mekim sampela senis, em i no stap moa long wanpela hap tasol. Dispela tok i go kamap long planti hap, na kwiktaim Martin Luther i kamap wanpela man em planti man i save long en, winim olgeta narapela man long Jemani.
“San na Mun” i Bekim Tok
Inap planti handet yia pinis, Yurop i bin stap aninit long tupela bikpela lain: Gavman Holi Bilong Rom na Misin Katolik. Hanns Lilje, bipo em presiden bilong Luteran Wol Federesen, em i tok: “Empera na pop i poroman wantaim olsem san na mun.” Tasol ol man i no klia tumas husat i san na husat i mun, olsem husat i gat bikpela strong moa. Tasol long yia 1500 samting, tupela lain wantaim i no gat strong moa. Wanpela bikpela senis i laik kamap.
Taim Pop Leo Namba 10 i ritim ol dispela 95 tokaut, em i raitim wanpela pas i tok em bai rausim Luther long misin sapos em i no sakim bilip bilong em olsem i stap long ol dispela tokaut. Tasol Luther i strong na em i kukim dispela pas long ples klia, na em i wokim sampela buk moa bilong kirapim ol prins long senisim sampela pasin na lo bilong misin maski pop i no givim tok orait long ol i ken mekim. Long 1521, Pop Leo Namba 10 i rausim Luther long misin. Taim Luther i tokaut ol i no bin mekim stretpela kot, Empera Charles Namba 5 i singautim Luther i kam long wanpela miting long Worms. Luther i lusim Wittenberg na wokabaut olsem wanpela man i winim pait, na 15 de bihain, long Epril 1521, em i kamap long Worms. Klostu olgeta man i sapotim em, na planti man long olgeta hap ol i laik lukim em.
Long Worms, Luther i sanap long ai bilong empera, ol prins, na ol lain bilong pop. Wankain kot i bin painim Jan Hus long Constance long 1415 na ol i bin pasim em long diwai na kukim em long paia. Ol lain bilong misin na gavman i lukluk i go long Luther, tasol em i tok em i no ken sakim bilip bilong em—bilong em i ken sakim bilip bilong em, ol birua i mas kamapim long Baibel olsem bilip bilong em i no stret. I no gat wanpela man inap kamapim ol tok bilong Baibel olsem Luther inap kamapim. Pepa ol i kolim Pepa Bilong Worms i kamapim tok em kot i bin pasim. Pepa i tokaut olsem Luther i no stap moa olsem wanpela man ol lo bilong kantri i lukautim, na i gat tambu long ol buk bilong em. Orait nau bagarap inap painim em, long wanem, pop i bin rausim em long misin na empera i bin putim tok na ol lo i no lukautim em moa.
Orait nau wanpela samting i kamap bilong helpim Luther. Taim em i go bek long Wittenberg, Frederick bilong Saxony i tokim sampela man long giaman long hansapim Luther na kisim em i go long wanpela hap we ol birua i no inap painim em. Long pasin hait, ol i kisim em i go long haus Wartburg, we em i larim mausgras bilong em i kamap na em kisim nupela nem—Junker Jörg.
Planti i Laikim Baibel Septemba
Inap 10-pela mun, Luther i stap long haus Wartburg olsem wanpela ranawe man em empera na pop i laik painim. Buk Welterbe Wartburg i tok, “taim em i stap long Wartburg, em i raitim planti gutpela buk.” Long Wartburg em i mekim wanpela bikpela wok tru. Em i tanim Ol Skripsa Grik bilong Erasmus i go long tok Jeman. Ol i prinim long Septemba 1522. Ol i no kamapim Luther olsem man bilong tanim tok bilong en, olsem na ol i kolim dispela Baibel, Septemba Baibel. Pe bilong en em 1 1/2 gilda—em olsem pe wanpela hausmeri i save kisim insait long wanpela yia olgeta. Tasol planti man tru i laik kisim dispela Baibel Septemba. Insait long 12-pela mun, ol i prinim 6,000 kopi long tupela edisen, na 69 edisen insait long 12-pela yia bihain.
Long 1525, Martin Luther i maritim Katharina von Bora, bipo em wanpela sister. Katharina i lukautim gut haus na ol lain i kam stap wantaim ol. Lain i stap long haus bilong Luther em meri na 6-pela pikinini bilong em, na i gat ol pren na ol saveman na ol refiuji tu. Taim Luther i kamap lapun liklik, em i gat nem olsem wanpela man bilong givim gutpela tingting long narapela, olsem na taim ol saveman i kam stap long haus bilong em, oltaim ol i save holim pen na pepa bilong raitim ol tok em i kamapim. Ol i bungim ol dispela tok na i kamap wanpela buk, nem bilong en Luthers Tischreden (Ol Tok Luther i Mekim Long Tebol). Inap longtaim liklik, planti man i ritim dispela buk i stap long tok Jeman, Baibel tasol i winim dispela buk.
Man Bilong Tanim Gut Tok na Raitim Planti Buk
Long 1534, Luther i pinis long tanim tok bilong Ol Skripsa Hibru. Em i gat save long raitim gut ol tok. Olsem na Baibel em i tanim em wanpela Baibel ol man nating inap kisim gut ol tok bilong en. Luther i stori long pasin bilong em long tanim tok, olsem: “Mipela i save toktok wantaim ol mama long haus bilong ol, na ol pikinini i raun long rot na ol man nating long maket. Mipela i putim gut yau long pasin bilong ol long kolim tok na nau mipela i tanim tok.” Baibel bilong Luther i opim rot na bai i gat wanpela pasin tasol long raitim tok Jeman, em bihain olgeta man long Jemani i bihainim.
Luther i save gut long pasin bilong tanim tok na raitim buk. Ol i tok, em i bin raitim wanpela stori long olgeta tupela tupela wik i go inap long taim em i lapun na lusim wok. Sampela stori i gat ol tok long en i olsem tok pait na i makim stret pasin bilong Luther yet. Ol stori em i raitim pastaim i gat ol strongpela tok long en i sutim stret bel bilong sampela lain, na taim em i lapun, em i bihainim yet dispela pasin bilong raitim tok. Ol stori em i raitim taim em i lapun ol i strongpela moa yet. Buk Lexikon für Theologie und Kirche i tok, ol buk bilong Luther i kamapim em olsem wanpela man i “no gat pasin daun na pasin laikim” na em i “kros planti” na i “pilim olsem em i mekim wanpela wok God i bin givim long em na em i mas mekim gut.”
Taim Pait Bilong Ol Man Nating i kamap na planti manmeri i dai long ol provins ol prins i bosim, ol i askim Luther long kamapim tingting bilong em long dispela pait. Ol i gat askim olsem: ‘I stret ol dispela man nating i ken bikhet long ol bikman bilong ol?’ Taim Luther i bekim, em i no traim long kirapim ol man long laikim em na kamapim ol tok em planti man bai amamas long en, nogat. Em i bilip olsem ol wokman bilong God i mas bihainim tok bilong ol man i gat wok long bosim ol. (Rom 13:1) Luther i tokaut strong, ol i mas daunim dispela bikhetlain. Em i tok: “Husat inap mekim, em i mas sutim, na paitim, na kilim ol i dai.” Hanns Lilje i tok, dispela tok i mekim na “ol man nating i no laikim moa Luther.” Na tu, sampela nius Luther i raitim, olsem nius On the Jews and Their Lies, i stori long ol Juda husat i no laik kamap Kristen, i bin kirapim planti man long tok olsem Luther i no laikim ol Juda.
Wok Bilong Luther i Stap Yet
Luther, Calvin, Zwingli, na sampela moa i bin helpim wok bilong kamapim Refomesen, na dispela wok bilong stretim bek lotu i bin kamapim wanpela lain lotu ol i kolim Talatala. Dispela lain i save bihainim wanpela bikpela tok bilong Luther: Long bilip tasol God bai kolim yumi stretpela man. Olgeta wan wan provins long Jemani i kirap sapotim wanpela sait—lotu Talatala o lotu Katolik. Lotu Talatala i go kamap long planti hap na planti man long Skandinevia, Swiselan, Inglan, na Netelan i bihainim. Long nau, planti handet milion manmeri i save bihainim lotu Talatala.
Planti manmeri, maski ol i no bihainim olgeta wan wan bilip bilong Luther, ol i save litimapim nem bilong em. Long 1983, long kantri bipo ol i kolim Ripablik Demokratik Bilong Jemani, em Eisleben, Erfurt, Wittenberg, na Wartburg i insait long en, ol i mekim bikpela bung bilong tingim de mama i bin karim Luther 500 yia bipo. Dispela kantri i gat gavman Soselis i bin tokaut olsem Luther em i wanpela man bilong Jemani i gat nem. Na long 1983 samting, wanpela tisa bilong lotu Katolik i stori long Luther olsem: “Ol man i kam bihain long Luther ol i no bin winim em.” Profesa Aland i tok: “Long olgeta wan wan yia i gat 500 nupela buk i stori long Martin Luther na Refomesen—long klostu olgeta bikpela tok ples.”
Tingting bilong Martin Luther i sap tru, em inap holim planti tok long tingting, na kolim gut ol tok, na em i save wok strong. Tasol em i save les kwik na tok bilas, na em i save kros nogut tru long ol samting em i ting em pasin bilong tupela maus. Taim em i laik i dai, long Eisleben, long Februeri 1546, ol pren i askim Luther olsem em i holim yet ol bilip em i bin lainim ol narapela long en o nogat. Em i tok, “Yes.” Luther i dai pinis, tasol planti man i holimpas yet ol dispela bilip.
[Piksa long pes 27]
Luther i sakim pasin bilong salim indulgensia
[Kredit Lain]
Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung
[Piksa long pes 28]
Luther i tok em i no ken sakim bilip bilong em—bilong em i ken mekim olsem, ol birua i mas kamapim long Baibel olsem bilip bilong em i no stret
[Kredit Lain]
From the book The Story of Liberty, 1878
[Ol Piksa long pes 29]
Rum bilong Luther long Haus Wartburg, we em i tanim tok bilong Baibel
[Kredit Lain]
Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario
[Piksa Kredit Lain long pes 30]
From the book The History of Protestantism (Vol. I)