Ples We Lotu i Tru na Lotu Haiden i Bin Pait Wantaim
OL BRUKPELA haus samting bilong taun Efesus bilong bipo, i stap long wes kos bilong Teki, em ples ol saveman bilong painim ol samting bilong bipo ol i bin wok strong inap wan handet yia pinis. Ol i wokim gen sampela haus i bin bagarap, na ol i painim planti samting tru ol saientis i glasim gut na kisim sampela save long en. Olsem na Efesus em i nambawan ples long Teki ol turis i laik raun long en na lukim ol samting.
Orait ol i bin kisim wanem ol save long Efesus? Na yumi inap kisim wanem kain tingting long dispela bikpela taun bilong bipo? Sapos yumi go lukim ol brukpela haus bilong Efesus na Haus Tumbuna Bilong Efesus long taun Vienna long Ostria, bai yumi save olsem wanem lotu i tru na lotu haiden i bin pait wantaim long Efesus. Orait pastaim yumi ken kisim sampela save long dispela ples.
Ol i Mangalim Dispela Ples
Inap olsem wan tausen yia paslain long Krais, i gat hevi long hap bilong Yurop na Esia na ol man i save lusim ples na go long ol narapela kantri. Long dispela taim ol Grik bilong Aionia ol i strong long kisim wes kos bilong Esia Maina na sindaun long en. Ol man i kam sindaun long dispela hap ol i bungim ol lain i save lotuim wanpela god mama, em bihain ol bai kolim em Artemis bilong Efesus.
Inap olsem 600 yia paslain long Krais, wanpela lain i save raun raun, ol i kolim olsem ol Simeria, ol i lusim hap bilong solwara Blaksi long hap not na ol i kam long Esia Maina bilong pait na mumutim ol samting bilong ol lain bilong dispela hap. Bihain, long yia 550 B.C.E. samting, wanpela strongpela king i kamap, em King Krisas bilong Lidia, em i gat nem long planti mani kago tru bilong em. Gavman Persia i wok long kamap strong na kisim planti kantri, na King Sairus i kisim Efesus na ol narapela taun bilong Aionia.
Long 334 B.C.E., Aleksander bilong Masedonia i kirap mekim pait long Persia, na long dispela rot em i kamap nupela king bilong Efesus. Taim Aleksander i dai long 323 B.C.E., Efesus i insait long kros pait namel long ol jeneral bilong Aleksander long husat bai bosim kantri. Atalus Namba 3, em king bilong Pergamum, em i no gat pikinini, olsem na long 133 B.C.E. em i makim ol Rom long kisim Efesus long taim em i dai, olsem na Efesus i kamap olsem hap bilong provins Esia em Rom i bosim.
Lotu i Tru i Pait Wantaim Lotu Haiden
Taim aposel Pol i kamap long Efesus klostu long pinis bilong namba tu raun bilong em, i gat olsem 300,000 manmeri i sindaun long dispela taun. (Aposel 18:19-21) Long namba 3 raun Pol i go bek long Efesus na autim strong tok bilong Kingdom Bilong God insait long haus lotu bilong ol Juda. Tasol 3-pela mun bihain ol Juda i birua moa yet long Pol, olsem na em i go long haus skul bilong Tiranus na i autim tok long ol man long olgeta de. (Aposel 19:1, 8, 9) Em i autim tok inap 2-pela yia na mekim ol strongpela wok, olsem em i wokim mirakel na oraitim sik bilong ol man na rausim ol spirit nogut. (Aposel 19:10-17) Em nau, planti manmeri ol i bilip. Tok bilong Jehova i wok long kamap strong, olsem na planti manmeri em pastaim ol i bin wokim ol kain kain marila samting ol i kisim ol buk bilong ol i gat bikpela pe na kukim long paia.—Aposel 19:19, 20.
Gutpela wok Pol i mekim long autim tok i kirapim planti manmeri long lusim pasin bilong lotuim god meri Artemis, tasol ol man i laik kamapim strong dispela lotu haiden ol i belhat stret. Ol i kisim bikpela mani long wokim ol liklik piksa bilong ol haus lotu bilong Artemis long silva. Ol i lukim olsem bisnis bilong ol i laik bagarap, olsem na wanpela man nem bilong en Demitrius, em i kirapim bel bilong ol man bilong wokim ol samting long silva na ol i belhat na kirapim bikpela pait.—Aposel 19:23-32.
Bikpela lain manmeri ol i singaut bikmaus inap tupela aua, olsem: “Artemis bilong yumi Efesus em i nambawan tru.” (Aposel 19:34) Taim singaut bilong ol i pinis, Pol i wok gen long strongim bel bilong ol wanlain Kristen na em i lusim ol. (Aposel 20:1) Tasol maski em i lusim dispela ples na i go long Masedonia, lotu bilong Artemis i wok long lusim strong bilong en.
Tempel Bilong Artemis i Bagarap
Lotu bilong Artemis i strong moa long Efesus. Paslain long taim bilong King Krisas, ol i strong long lotuim god mama, Sibele. King Krisas i kirapim wanpela stori nating olsem god meri Sibele em i tumbuna bilong ol god bilong ol Grik, olsem ol i wanlain bilong em, na long dispela rot em i laik kamapim wanpela god ol Grik na ol narapela lain tu i orait long en. Long yia olsem 550 B.C.E., ol i kirapim wok bilong sanapim tempel bilong Artemis, em senis bilong Sibele, na king i helpim dispela wok.
Ol i wokim tempel long nambawan stail tru bilong ol Grik. Bipo ol i no bin kisim ol traipela ston mabel olsem dispela bilong wokim wanpela haus i wankain na i bikpela olsem dispela tempel. Long 356 B.C.E. paia i kukim tempel na i bagarap olgeta. Bihain ol i wokim gen narapela tempel i naispela tru, na planti man ol inap kisim wok mani long mekim dispela wok, na tu, planti lain bilong ol narapela hap em ol i save kam long Efesus bilong lotu, ol i kam lukim dispela tempel. Ol i wokim antap long wanpela pletfom, braitpela bilong en inap 73 mita, na longpela bilong en inap 127 mita. Braitpela bilong tempel yet em 50 mita, na em i longpela inap 105 mita. Em i wanpela bilong 7-pela samting bilong bipo i gat biknem tru long graun. Tasol i no olgeta man i amamas long en. Wanpela saveman bilong graun, em Herakleitus bilong Efesus, em i tingim tudak insait long tempel i wankain olsem tudak bilong mekim ol samting nogut tru, na em i tingim ol pasin pamuk samting ol i mekim insait long tempel i samting nogut tru, winim pasin bilong ol animal. Tasol long planti man, i luk olsem tempel bilong Artemis long Efesus bai stap strong na i no ken bagarap. Tasol ol samting i kamap bihain i soim olsem ol i popaia tru. Wanpela buk, Ephesos—Der neue Führer i tok: “Long yia 100 C.E. samting, pasin bilong lotuim Artemis na ol narapela god bilong ol Grik i laik pinis.”
Inap 200 yia samting bihain long Krais, wanpela strongpela guria tru i kamap long Efesus. Na tu, ol lain Got bilong hap bilong solwara Blaksi ol i kam mumutim ol gutpela gutpela samting long tempel bilong Artemis, em ol samting i gat bikpela pe tru, na bihain ol i kukim tempel long paia. Dispela buk yumi stori pinis long en i tok: “Ol i daunim pinis Artemis na em i no inap lukautim haus bilong em yet, na olsem wanem ol inap tingim em moa olsem god meri bilong lukautim dispela taun?”—Song 135:15-18.
Bihain, klostu long yia 400 C.E., Empera Tiodosius Namba 1 i makim “Lotu Kristen” olsem lotu bilong kantri. I no longtaim na ol man i kirap kisim ol gutpela ston bilong tempel bilong Artemis bipo i gat nem tru na ol i wokim ol haus samting long en. Em nau, lotu bilong Artemis i pinis olgeta. Wanpela man i stori long wanpela tok i litimapim nem bilong dispela tempel olsem wanpela samting bilong bipo i nambawan tru, na em i tok: “Nau dispela ples i bagarap olgeta na i stap nogut tru.”
“Mama Bilong God” i Senis Bilong Artemis
Pol i toksave long ol hetman long kongrigesen bilong Efesus olsem taim em i lusim ol bai “ol weldok nogut tru” i kamap, na sampela man namel long ol yet bai kirap “mekim tok giaman nabaut.” (Aposel 20:17, 29, 30) Na tru tumas dispela samting i kamap. Ol samting bilong dispela taim i kamapim klia olsem lotu giaman i kamap strong long Efesus long rot bilong lotu Kristen i lusim pinis bilip.
Long yia 431 C.E. ol i wokim namba 3 kibung bilong lotu na ol i toktok long Krais em i wanem kain tru. Dispela buk Ephesos—Der neue Führer i tok: “Ol Aleksandria i win olgeta, em ol i tok Krais em i wanpela kain tasol, olsem em i wanpela god.” Dispela i kamapim sampela bikpela samting long bihain. “Tok ol i bin pasim long Efesus i litimapim Maria na em i no stap moa olsem meri i bin karim Krais—nau em i kamap meri i bin karim God, na long dispela rot lotu bilong Maria i kamap, na tu, em namba wan taim misin i bruk long dispela. . . . Tok pait bilong en i stap yet i kam inap nau.”
Em nau, ol i senisim pasin bilong lotuim Sibele na Artemis na ol i kirap lotuim Maria em “meri i bin karim God,” o “mama bilong god.” Olsem buk i tok, “pasin bilong lotuim Maria long Efesus . . . i stap yet inap long nau, na as bilong en em pasin bilong lotuim Artemis—yumi no inap painim narapela as bilong en.”
Ol i Lusim Tingting Pinis Long En
Taim lotu bilong Artemis i pinis, Efesus i wok long bagarap. Ol bikpela guria na malaria i kamap, na graun i wok long pulap insait long pasis, na dispela i mekim na i stap bilong ol man long Efesus i gat hatwok tru long en.
Orait long yia 600 C.E. samting, lotu Islam i kirapim wok bilong en long kisim ol kantri. Em i no wok tasol long bungim ol lain Arap i stap aninit long en. Ol sip bilong ol Arap i go long Efesus na ol i pait na kisim ol samting bilong Efesus namel long yia 600 na 800 C.E. Bihain graun i pulap olgeta long pasis bilong Efesus, na dispela i mekim na taun i bagarap olgeta na kamap olsem hip pipia ston tasol. I gat wanpela liklik setelmen tasol i stap, nem bilong en Aya Soluk (nau ol i kolim Selçuk).
Ol Brukpela Haus Bilong Efesus
Bilong kisim save long ol gutpela samting na biknem bilong Efesus, yumi ken raun lukim ol brukpela haus samting bilong en. Sapos yumi kirap long hap bilong go insait long taun, em i stap antap liklik, bai yumi lukim gut Rot Bilong Kuretas na i kam daun long Haus Laibreri Bilong Selsus. Long han sut bilong rot i gat wanpela liklik haus bung ol i kolim Odeum, ol i bin wokim wan handet yia samting bihain long Krais, na bai yu amamas long lukim. Inap 1,500 manmeri ol inap sindaun long en, na ol lain kaunsil bilong gavman i bin bung long en, na tu, ol i save wokim ol pilai na singsing samting na ol man i kam lukim. Long arere arere bilong Rot Bilong Kuretas i gat ol haus i stap, wanpela em ples ol i save bung na toktok long ol samting bilong Gavman, na tempel bilong Hadrian, na sampela ples i gat wara i sut i kam antap, na ol haus ol i wokim long arere bilong maunten, em bilong ol Efesus i gat biknem.
Ol i bin wokim Haus Laibreri Bilong Selsus inap wan handet yia samting bihain long Krais, na bai yu kirap nogut long dispela naispela haus. I gat planti olpela rait ol i bin putim long ol liklik hul ol i wokim insait long banis bilong wanpela bikpela rum bilong ritim buk. I gat 4-pela piksa ol i sapim long ston na i stap long ai bilong haus na i makim 4-pela gutpela pasin em nambawan wokman bilong gavman Rom olsem Selsus i mas bihainim, olsem: Sofia (savetingting), Arete (stretpela pasin), Enoia (stap gut long arapela) Episteme (save). Yumi inap lukim ol dispela piksa bilong bipo long Haus Tumbuna Bilong Efesus long Vienna. Long hap bilong liklik veranda long ai bilong haus laibreri yumi ken go insait long wanpela bikpela dua na go long ples maket. Ol rot bilong wokabaut i raunim dispela traipela ples bung na ol man i go i kam na mekim ol wok bisnis bilong ol.
Orait nau yumi kamap long Rot Mabel, em i go kamap long bikpela haus bung. Long taim bilong ol Rom ol i bin skruim i go bikpela, na 25,000 manmeri ol inap sindaun na lukim ol pilai. Ol i bilasim gut ai bilong haus long ol pos samting i gat kain kain mak na piksa, na i gat ol piksa ol i sapim long ston. Long tingting yumi ken lukim klia bikpela kros pait Demitrius, man bilong wokim ol samting long silva, em i bin kirapim namel long bikpela lain i bung long dispela hap.
Rot i kirap long dispela bikpela haus bung na i go kamap long bris long pasis bilong taun em i naispela rot tru. Em i longpela inap 500 mita, na braitpela bilong en inap 11 mita, na long arere arere i gat ol traipela pos i sanap. Tupela haus spot, wanpela bilong dispela ples bung na wanpela bilong hap bilong pasis, ol tu i stap long dispela rot. I gat traipela dua i go insait long bris bilong pasis long pinis bilong rot, em ples bilong kisim sip i go long olgeta hap. Em nau, liklik raun bilong yumi i pinis long dispela hap, em yumi bin raun na lukim ol brukpela haus samting bilong dispela ples na yumi kirap nogut long ol samting yumi bin lukim. Long Haus Tumbuna bilong Efesus long Vienna i gat piksa bilong dispela taun ol i wokim long diwai, na i gat planti ston bilong tingim biknem bilong ol man.
Taim yumi raun insait long dispela haus tumbuna na lukim piksa bilong Artemis bilong Efesus, yumi tingim pasin bilong ol Kristen bilong pastaim long Efesus long sanap strong na karim hevi. Ol i mas sindaun long dispela taun em marila posin samting i pulap long en na pasin birua bilong lotu i pasim tingting bilong ol man. Ol lain i lotuim Artemis ol i birua nogut tru long tok bilong Kingdom ol Kristen i autim. (Aposel 19:19; Efesus 6:12; KTH 2:1-3) Tasol long dispela ples i gat pasin birua i stap, lotu i tru i kamap strong. Na dispela lotu bilong God tru em bai stap strong yet taim ol lotu giaman bilong nau i pinis olgeta, olsem dispela lotu bilong Artemis long bipo i pinis olgeta.—KTH 18:4-8.
[Mep/Piksa long pes 26]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
MASEDONIA
Solwara Blaksi
ESIA MAINA
Efesus
Solwara Mediterenian
ISIP
[Piksa long pes 27]
Ol brukpela hap bilong tempel bilong Artemis
[Ol Piksa long pes 28, 29]
1. Haus Laibreri Bilong Selsus
2. Arete
3. Rot Mabel, i go kamap long bikpela haus bung