Baibel Royal—Wanpela Bikpela Wok Bilong Ol Saveman
SIP i lusim Spen na i laik i go long hap bilong Itali long yia 1520 samting. Em i karim wanpela kain kago i gat bikpela pe tru—em klostu olgeta Baibel ol i kolim Komplutensian Poliglot ol i bin prinim namel long 1514 na 1517. Orait, wantu bikpela ren na win i kirap. Lain boskru i wok strong tru na bai sip i ken stap gut, tasol ol i no inap. Sip i go daun insait long solwara wantaim dispela gutpela kago tru bilong en.
Dispela i mekim na ol i singaut long kisim wanpela nupela edisen bilong Baibel Poliglot. Orait bihain, saveman bilong prinim buk, em Christophe Plantin, em i orait long mekim dispela bikpela wok. Em i mas i gat wanpela maniman tru bilong helpim em long dispela bikpela wok, olsem na em i askim Philip Namba 2, king bilong Spen, long i stap olsem man bilong helpim dispela wok. King i no pasim tok kwik long mekim olsem—pastaim em i toktok wantaim sampela saveman bilong Spen, wanpela em saveman bilong Baibel i gat nem tru, em Benito Arias Montano. Em i tokim King Philip: “Dispela em i wanpela wok bilong God, na em bai helpim Misin Katolik, na tu, King bai i kisim biknem tru na ol bai litimapim nem bilong yu.”
Sapos ol i wokim narapela edisen bilong Komplutensian Poliglot, dispela bai i wanpela bikpela samting tru bilong kantri, olsem na Philip i tingting long em bai givim bel olgeta long helpim dispela wok Plantin i laik mekim. Em i givim bikpela wok tru long Arias Montano long stretim gut ol tok bilong dispela Baibel, bihain ol i kolim Baibel Royal, o Baibel Antwerp Poliglot.a
Philip i gat bikpela tingting moa long wok bilong ol long wokim dispela Baibel Poliglot, olsem na em i askim ol, taim ol i wokim ol wan wan pes, ol i ken salim kopi bilong en i go long em. Tasol Plantin i les long wetim ol dispela wan wan pes i go kamap long Spen bilong king i ken ritim na stretim na salim i go bek long Antwerp. Olsem na Philip i kisim namba wan pes ol i prinim na ating em i kisim wan wan pes moa na em tasol. Orait insait long dispela taim Montano i wok long ritim na stretim ol tok bilong en na em i gat 3-pela profesa bilong Louvain long helpim em, na yangpela pikinini meri bilong Plantin.
Em i Laikim Tru Tok Bilong God
Arias Montano i amamas long i stap namel long ol saveman bilong Antwerp. Em i no strong tumas long bihainim tingting bilong em yet long dispela wok, na dispela pasin bilong em i mekim na Plantin i laikim em tru, na ol i kamap gutpela pren na wok gut wantaim, na ol i stap olsem i go inap long taim ol i dai. Montano i gat bikpela save tru, na tu, em i laikim tumas Tok Bilong God.b Taim em i yangpela yet em i gat laik long pinisim gut bikpela skul na bai em i ken givim taim bilong em olgeta long stadi long Baibel.
Arias Montano i bilip olsem taim ol i tanim tok bilong Baibel ol i mas bihainim stret olgeta tok bilong en. Em i laik tanim ol tok stret olsem ol i bin raitim long Baibel long pastaim, olsem bai ol man i gat rot long ritim tok tru bilong Baibel. Montano i bihainim wanpela tok bilong Erasmus, em i tokim ol saveman long “autim tok bilong Krais olsem i bin stap long tok ples ol i bin raitim long pastaim.” Mining tru bilong ol tok ples ol i bin raitim Baibel long en long pastaim tru, em i bin stap hait long ol man inap planti handet yia, long wanem, ol i no kliagut long tok bilong Baibel ol i bin tanim long tok Latin.
Stretim Ol Wok Bilong Prinim
Olgeta manuskrip em Alfonso de Zamora i bin redim na stretim bilong prinim Komplutensian Poliglot, Arias Montano i kisim na mekim wok long en bilong wokim Baibel Royal.c
Pastaim ol i ting Baibel Royal bai stap olsem namba 2 edisen bilong Komplutensian Poliglot, tasol taim ol i kirap wokim, ol i stretim sampela tok bilong en na mekim sampela samting moa long en. Ol i kisim tok Hibru na tok Grik bilong Baibel Septuagint bilong Baibel Komplutensian; na ol i putim ol narapela tok long en, na long baksait bilong Baibel ol i skruim sampela tok long en. Taim ol i wokim pinis nupela Baibel Poliglot, em i gat 8-pela volium. Ol i wok inap 5-pela yia long prinim, kirap long 1568 i go inap long 1572—em i sotpela taim tasol taim yumi tingim bikpela wok tru bilong wokim dispela Baibel. Ol i prinim 1,213 olgeta.
Komplutensian Poliglot bilong 1517, ol man i litimapim nem bilong en long “naispela rait tru bilong en,” tasol nupela Baibel Antwerp Poliglot i winim dispela Baibel long ol tok bilong en na long ol narapela samting. Dispela wok i mekim na wok bilong prinim ol buk i kamap gutpela moa—na bikpela samting moa, ol man bilong tanim Baibel ol i ken mekim wok long dispela Baibel ol i bin tanim stret ol tok bilong en.
Ol Birua Bilong Baibel i Kamap
I no longtaim na sampela man i kamap em ol i birua long wok bilong ol man i laik tanim stret ol tok bilong Baibel. Maski pop i bin givim tok orait long wokim Baibel Antwerp Poliglot, na Arias Montano i gat nem tru olsem wanpela saveman i mekim stret wok bilong em, ol birua i kotim em long Kot Bilong Misin na tokaut long kot olsem em i gat rong. Ol birua i tok, wok bilong em i kamapim olsem nupela Baibel Latin bilong Santes Pagninus i tanim stret moa tok Hibru na tok Grik bilong Baibel bilong pastaim, winim Baibel Vulgate ol i bin tanim sampela handet yia paslain long en. Na ol i sutim tok long Montano olsem em i bin lukim ol tok ples ol i bin raitim Baibel long pastaim bambai em i ken kamapim wanpela Baibel ol i bin tanim stret—ol birua i tok dispela kain wok em i bilong ol man bilong lusim bilip.
Kot Bilong Misin i tok tu olsem “taim King i putim nem bilong em olsem man bilong helpim dispela wok, dispela i no givim biknem long em.” Ol i tok ol i no amamas long Montano i bin givim baksait long namba em Baibel Vulgate i holim long Misin. Tasol maski ol i sutim ol dispela tok long Montano, ol i no inap painim rot tru bilong daunim em o Baibel Poliglot bilong em long kot. Bihain ol man i laikim tru dispela Baibel Royal, na sampela yunivesiti i kisim dispela Baibel bilong mekim wok long en.
Gutpela Tul Bilong Tanim Baibel
Tru, ol i no bin wokim dispela Baibel Antwerp Poliglot bilong ol man nabaut i mekim wok long en, nogat. Tasol i no longtaim na em i kamap olsem nambawan tul bilong ol man bilong tanim Baibel. Olsem Baibel ol i bin kamap pastaim, em Komplutensian Poliglot, em tu i helpim gut wok bilong stretim stretim ol tok bilong Baibel ol i tanim, na bai em i stret wantaim Baibel bilong pastaim. Na em i helpim ol man bilong tanim tok long kisimgut mining bilong ol tok ples bilong pastaim. Na dispela Baibel i helpim gut wok bilong tanim Baibel long sampela bikpela tok ples bilong Yurop. Olsem: Buk The Cambridge History of the Bible i tok, ol man bilong tanim King James Version, o Authorized Version, long 1611, ol i bin mekim wok long Antwerp Poliglot bilong helpim ol long skelim gut ol tok ples bilong bipo na tanim gut Baibel. Na Baibel Royal i bin stiaim wok bilong kamapim tupela Baibel Poliglot ol i prinim namel long ol yia 1629 na 1657.—Lukim blok “Ol Baibel Poliglot.”
I gat planti gutpela samting bilong Baibel Antwerp Poliglot, na wanpela i olsem: Em i givim rot long ol saveman bilong Baibel long Yurop na em i namba wan taim ol i gat Ol Skripsa Grik bilong Baibel long tok ples Siria. Ol i putim dispela rait Siria i stap klostu long rait ol i bin tanim long tok Latin. Dispela em i gutpela samting, long wanem, ol i bin tanim ol Skripsa Grik long dispela tok Siria long bipo yet, winim planti ol narapela Baibel. Ol i bin wokim dispela Baibel Siria long 450 C.E. samting, na taim ol i tanim, ol i kisim ol tok bilong en long ol manuskrip bilong yia 150 C.E. samting. The International Standard Bible Encyclopedia i tok, ‘Peshitta [bilong tok ples Siria] em i bikpela samting bilong helpim ol man long skelim ol olpela rait bilong Baibel. Em i olpela tru na em i nambawan bikpela samting bilong givim save long ol man long ol tingting na pasin bilong bipo tru.’
Traipela si na pasin birua bilong Kot Bilong Misin Bilong Spen, dispela i no inap pasim ol man long kamapim gen wanpela Komplutensian Poliglot long 1572 i gutpela moa na i bikpela moa, em ol i kolim Baibel Royal. Stori bilong wok bilong kamapim Baibel Poliglot bilong Antwerp, dispela tu i soim yumi long bikpela wok tru ol man i gat gutpela bel ol i bin mekim bilong sambai long Tok Bilong God.
Maski ol i bin save o nogat, bikpela hatwok ol dispela man i bin mekim na ol i givim bel tru long en, em i kamapim klia olsem tok profet bilong Aisaia i tru. Klostu 3 tausen yia bipo, em i bin tok: “Gras i save drai, na ol plaua i save pundaun. Tasol tok bilong God bilong yumi i save stap oltaim oltaim.”—Aisaia 40:8.
[Ol Futnot]
a Ol i kolim Baibel Royal, long wanem, King Philip i putim mani bilong helpim dispela wok, na ol i kolim Antwerp Poliglot, long wanem, ol i prinim long taun Antwerp, long dispela taim em i stap aninit long Gavman Spen.
b Em i gat save long mekim tok Arap, Grik, Hibru, Latin, na Siria, em 5-pela bikpela tok ples ol i bin raitim Baibel Poliglot long en. Na em i wanpela saveman bilong painim ol samting bilong bipo insait long graun, na em i gat save tu long marasin, ol samting bilong saiens, na ol samting bilong lotu. Em i mekim gutpela wok long ol dispela save bilong em taim em i redim ol tok bilong i stap long baksait bilong Baibel.
c Bilong kisim save long ol samting bilong Komplutensian Poliglot, lukim Wastaua, Epril 15, 2004.
[Rait long pes 13]
“Tok bilong God bilong yumi i save stap oltaim oltaim”
[Blok/Ol Piksa long pes 12]
OL BAIBEL POLIGLOT
Wanpela saveman bilong Spen, em Federico Pérez Castro, i tok: “Baibel Poliglot em i wanpela Baibel ol i raitim long kain kain tok ples. Tasol long bipo, dispela nem i makim ol Baibel i gat ol ves long ol tok ples ol i bin raitim Baibel long pastaim. Sapos yumi tingim dispela mining tasol bilong nem Poliglot, orait yumi ken tok, i no gat planti Baibel Poliglot i stap.”
1. The Complutensian Polyglot (1514-17), em Kadinal Cisneros i putim mani bilong wokim, ol i prinim long Alcalá de Henares, long Spen. Sikspela volium bilong en i gat ol tok bilong Baibel long 4-pela tok ples: tok Hibru, Grik, Aram, na Latin. Dispela Baibel i helpim ol man bilong tanim Baibel long dispela taim bipo na ol inap mekim wok long Ol Skripsa Hibru-Aram bilong en.
2. The Antwerp Polyglot (1568-72), em Benito Arias Montano i bin stretim ol tok bilong en, na i skruim sampela hap moa i go long Baibel Komplutensian, olsem: Peshitta long tok Siria bilong Ol Skripsa Grik, na Targum bilong Jonathan long tok Aram. Hap ol i raitim long tok Hibru i gat sampela leta moa na sampela mak long en bilong makim pasin bilong kolim ol tok, na ol i stretim i kamap olsem Baibel Hibru bilong Jacob ben Hayyim. Olsem na ol man bilong tanim Baibel ol i mekim wok long en bilong tanim Ol Skripsa Hibru bilong Baibel.
3. The Paris Polyglot (1629-45), em Guy Michel le Jay, wanpela loya bilong Frans, i bin putim mani bilong wokim. Antwerp Poliglot i bin kirapim tingting bilong ol long wokim dispela Baibel, tasol em i gat sampela tok ples moa long en, olsem tok Samaria na tok Arap.
4. The London Polyglot (1655-57), em Brian Walton i bin stretim; ol i bin lukim na skelim ol tok bilong Antwerp Poliglot na ol i wokim. Dispela Poliglot i gat ol tok bilong Baibel ol i bin tanim long bipo yet long tok ples Itiopia na Persia, tasol ol dispela tok ples i no kamapim klia moa ol tok bilong Baibel.
[Ol Kredit Lain]
Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657
[Piksa long pes 9]
Philip Namba 2, king bilong Spen
[Kredit Lain]
Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid
[Piksa long pes 10]
Arias Montano
[Kredit Lain]
Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid
[Piksa long pes 10]
Ol masin bilong pastaim tru bilong prinim ol buk long Antwerp, Beljam
[Kredit Lain]
Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen
[Ol Piksa long pes 11]
Han kais: Christophe Plantin na namba wan pes bilong Baibel Antwerp Poliglot
[Kredit Lain]
Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen
[Piksa long pes 11]
Antap: Kisim Bek sapta 15 long 4-pela blok
[Piksa Kredit Lain long pes 9]
Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen
[Piksa Kredit Lain long pes 13]
Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid