Baibel Komplutensian Poliglot—Wanpela Bikpela Tul Long Wok Bilong Tanim Tok
LONG 1455 samting, i gat bikpela senis i kamap long wok bilong wokim Baibel. Johannes Gutenberg i bin prinim Baibel long wanpela masin i gat ol wan wan leta ol inap senisim nabaut long laik bilong ol, na dispela em i namba wan Baibel ol i bin prinim long kain masin olsem. Paslain long dispela, ol man i mas raitim Baibel long han, olsem na i no gat planti i stap—wan wan tasol. Tasol nau dispela hatwok bilong ol i pinis. Ol inap prinim planti Baibel na ol i no tromoi bikpela mani long mekim dispela wok. I no longtaim na ol i tilim planti Baibel moa long olgeta hap, winim ol arapela buk.
Baibel bilong Gutenberg i stap long tok Latin. Tasol ol saveman bilong Baibel long Yurop ol i luksave olsem i mas i gat wanpela Baibel long ol tok ples ol i bin raitim long pastaim tru—em Hibru na Grik. Katolik Sios i orait long wanpela Baibel tasol, em Baibel Latin Vulgate, tasol i gat tupela bikpela samting i mekim na em i no gutpela tumas. Wanpela i olsem: Long dispela taim—olsem 400 yia i go pinis—planti manmeri ol i no save long tok Latin. Na tu, insait long wan tausen yia samting ol i bin raitim raitim ol tok bilong Baibel Vulgate planti taim, olsem na i gat planti popaia long en.
Ol man bilong tanim tok na ol saveman ol i mas i gat wanpela Baibel long ol tok ples ol i bin raitim long pastaim tru, na wanpela Baibel long tok Latin ol i bin stretim gut. Long 1502, kadinal Jiménez de Cisneros, em man bilong givim tok long Kwin Isabella Namba 1 bilong Spen long ol samting bilong politik na lotu, em i tingting long inapim dispela laik bilong ol na kamapim wanpela Baibel i gat ol dispela samting long en. Dispela Baibel em i wanpela bikpela samting tru bilong helpim ol man bilong tanim Baibel long ol kain kain tok ples, na bihain ol i kolim olsem Komplutensian Poliglot. Cisneros i laik kamapim wanpela Baibel i gat 4-pela tok ples samting, olsem tok Hibru, Grik, Latin, na sampela hap long tok Aram. Long dispela taim bipo, masin bilong prinim buk i nupela samting, olsem na wok bilong kamapim dispela kain Baibel i mekim na pasin bilong prinim ol buk i wok long kamap gutpela moa.
Bilong kirapim dispela traipela wok, Cisneros i baim sampela rait, olsem manuskrip, bilong Baibel long tok Hibru bilong bipo yet, em planti ol i stap long Spen. Na em i bungim tu ol kain kain manuskrip long tok Grik na tok Latin. Ol bai skelim ol dispela rait bilong kamapim ol tok bilong Baibel Poliglot. Wok bilong bungim na stretim dispela Baibel, Cisneros i givim long wanpela lain saveman long nupela yunivesiti, em Yunivesiti Alcalá de Henares, long Spen. Ol i singautim wanpela saveman long helpim dispela wok, em Erasmus bilong Rotterdam, tasol dispela saveman bilong kain kain tok ples em i no laik mekim.
Ol saveman i wok inap 10-pela yia long mekim dispela bikpela wok, na bihain ol i wok inap 4-pela yia moa bilong prinim dispela Baibel. I gat planti samting i givim hatwok long ol, long wanem, ol man bilong Spen i gat wok long prinim buk, ol i no gat ol leta long tok Hibru, tok Grik, o tok Aram bilong yusim. Olsem na Cisneros i kisim wanpela man i gat bikpela save long prinim buk, em Arnaldo Guillermo Brocario, na bai em i ken redim ol leta long ol dispela tok ples. Orait long 1514 ol i kirap prinim dispela Baibel. Baibel i gat 6-pela volium bilong en na ol i pinisim wok bilong prinim long Julai 10, 1517, em fopela mun paslain long taim kadinal i dai. Ol i bin prinim olsem 6 handet bilong dispela Baibel, em long taim Kot Bilong Misin Bilong Spen i gat bikpela strong.a
Pasin Bilong Wokim
Ol man inap kisim planti save long olgeta wan wan pes long Baibel Poliglot. Long 4-pela volium i gat Ol Skripsa Hibru long en, ol tok bilong Baibel Vulgate i stap long namel bilong pes, na ol tok Hibru i stap long blok long arere, na tok Grik wantaim tok ol i tanim long tok Latin i stap long narapela blok. Long arere tru, ol i raitim as bilong planti tok Hibru. Na daunbilo long ol wan wan pes i gat Pentatuk long en, ol man bilong raitim ol i putim tu Targum of Onkelos (em sampela tok long tok Aram bilong faipela buk bilong Baibel i stap paslain), na ol i putim tu long tok Latin.
Namba 5 volium bilong Baibel Poliglot em i gat Ol Skripsa Grik long tupela hap bilong pes, olsem tupela longpela blok. Wanpela hap i gat ol ves long tok Grik, na narapela hap i gat ol dispela ves long tok Latin ol i kisim long Baibel Vulgate. Bilong painim wankain tok long tupela tok ples long pes, ol i putim ol liklik leta na man bilong ritim i ken lukim dispela leta long narapela blok bilong pes. Baibel Poliglot long tok Grik em i namba wan buk bilong Ol Skripsa Grik, o “Nupela Testamen,” ol i bin prinim long masin, na bihain liklik i gat narapela em Erasmus i wokim.
Taim ol i raitim pinis namba 5 volium, ol saveman i ritim na glasim gut tru olgeta wan wan tok bilong en, olsem na i gat 50 popaia tasol long en, em i kamap long taim ol i prinim. Pasin bilong ol dispela saveman long glasim gut tru ol rait, dispela i mekim na ol saveman bilong nau i tok em i winim Baibel long tok Grik em Erasmus i bin wokim. Ol leta Grik ol i stailim gut tru na ol i gutpela tru wankain olsem naispela rait bilong ol olpela skripsa ol i bin raitim long han. Long buk bilong em (The Printing of Greek in the Fifteenth Century), R. Proctor i tok: “Namba wan rait bilong tok Grik ol i bin wokim long masin long Spen, dispela i winim tru olgeta narapela rait Grik ol man i bin prinim long masin.”
Namba 6 volium bilong Poliglot i gat sampela gutpela samting bilong helpim ol man long stadi long Baibel: wanpela buk dikseneri long tok Hibru na tok Aram, na ol nem long tok Grik, tok Hibru, na tok Aram em ol i bin tanim, na pasin bilong kolim stret tok Hibru, na wanpela indeks bilong dikseneri long tok Latin. Olsem na ol man i litimapim nem bilong Baibel Komplutensian Poliglot long naispela rait tru bilong en na long ol tok bilong en ol i tanim stret tru.
Cisneros i laik bai dispela wok bilong em i “kirapim gen ol man long stadi long Baibel,” tasol em i no laik mekim na bai olgeta manmeri i ken kisim na ritim Baibel. Em i ting “Tok Bilong God i mas i stap hait na ol manmeri nating i no inap kisim gut tok bilong en.” Na em i bilip tu olsem ol i mas “tanim tok bilong Baibel long 3-pela tok ples bilong pastaim tasol, em God i bin larim ol i raitim long pos antap long het bilong Pikinini bilong em, em ol i bin nilim long kruse.”b Long dispela as, Baibel Komplutensian Poliglot i no gat sampela tok ol i bin tanim long tok Spen.
Baibel Vulgate na Ol Tok Ples Bilong Pastaim
Pasin ol i bin wokim Baibel Poliglot long en, dispela i mekim na ol saveman i insait long dispela wok ol i no wanbel. Wanpela saveman i gat nem, em Antonio de Nebrija bilong Spen,c ol i makim em long bosim wok bilong raitim gen ol tok bilong Vulgate em bai kamap long Baibel Poliglot. Katolik Sios i tingim Baibel Vulgate em Jerome i bin tanim, dispela tasol i stret na Misin i orait long en, tasol Nebrija i lukim olsem em i mas skelim Baibel Vulgate wantaim Baibel long tok Hibru, tok Aram, na tok Grik bilong pastaim. Em i laik stretim sampela popaia i bin kam insait long Baibel Vulgate bilong dispela taim.
Nebrija i tingim sampela tok bilong Baibel Vulgate i no stret wantaim ol tok ples bilong pastaim na em i laik stretim. Olsem na em i tokim Cisneros: “Yu mas kirapim gen lait long tupela lam bilong lotu bilong yumi, em tok Hibru na tok Grik. Givim gutpela prais long ol man i mekim dispela wok.” Na em i tok tu olsem: “Taim yumi lukim wanpela tok long Nupela Testamen ol i raitim long tok Latin, yumi mas skelim ol olpela rait bilong en long tok Grik. Taim i gat sampela tok long ol narapela narapela rait Latin i pait wantaim, o sampela tok bilong Olpela Testamen long tok Latin na tok Grik i pait wantaim, orait yumi mas skelim ol tok i stap long ol rait Hibru.”
Orait Cisneros i mekim wanem? Long tok i go pas long Baibel Poliglot, Cisneros i kamapim klia tingting bilong em. Em i tok: ‘Baibel, em man holi Jerome, i bin tanim long tok Latin, mipela i putim namel long rait Hibru na rait Grik bilong Baibel, wankain olsem tupela stilman i bin hangamap long sait sait bilong Jisas, em i olsem maus bilong Katolik Sios bilong Rom.’ Olsem na Cisneros i no larim Nebrija i stretim Baibel Latin Vulgate na bai em i stret wantaim Baibel i stap long ol tok ples bilong pastaim. Orait bihain Nebrija i lusim dispela wok, nogut nem bilong em i stap long wanpela Baibel ol i no bin stretim gut ol popaia bilong en.
Comma Johanneum
Tru, Baibel Poliglot bilong Alcalá de Henares i gutpela na i helpim tru wok bilong kamapim Baibel em ol tok bilong en i stret na em i stap long ol tok ples bilong pastaim, tasol sampela taim ol man i strong long bihainim pasin bilong bipo na ol i no bihainim save em ol saveman i bin kisim. Ol i litimapim tru Baibel Vulgate, olsem na ol man bilong prinim ol i ting ol i mas stretim ol tok bilong “Nupela Testamen” long tok Grik na bai em i stret wantaim “Nupela Testamen” long tok Latin—ol i no laik stretim Baibel Latin na bai em i stret wantaim Baibel Grik. Ol i bin mekim olsem long wanpela ves i no hap tru bilong Baibel, em ol i kolim comma Johanneum.d Ol rait Grik bilong Baibel bilong pastaim tru i no gat dispela hap tok long en, em yumi ken ting ol i bin putim sampela handet yia bihain long taim Jon i raitim pas bilong em. Na em i no stap tu long ol olpela rait tru bilong Baibel Latin Vulgate. Olsem na Erasmus i rausim dispela tok long “Nupela Testamen” bilong em long tok Grik.
Ol man bilong prinim Baibel Poliglot i no laik rausim wanpela ves i bin stap inap sampela handet yia long Baibel Vulgate. Olsem na maski dispela ves i no hap tru bilong Baibel, ol i larim i stap long Baibel Latin na ol i tanim dispela tok na putim insait long Baibel Grik na bai ol tok bilong tupela blok long pes i stret wantaim.
Helpim Wok Bilong Tanim Baibel
Taim ol i prinim Baibel Komplutensian Poliglot, em namba wan taim ol i bin prinim olgeta hap bilong Ol Skripsa Grik na ol i bungim wantaim Septuagint, tasol i gat narapela samting tu na dispela Baibel i bikpela samting. “Nupela Testamen” bilong Erasmus long tok Grik i bin kamap namba wan samting ol man i bin yusim bilong tanim Ol Skripsa Grik i go long ol arapela tok ples, na olsem tasol Ol Skripsa Hibru long Baibel Poliglot i stap long tok Hibru em i namba wan samting ol i yusim bilong tanim Ol Skripsa Hibru-Aram.e William Tyndale i bin yusim ol rait Hibru bilong dispela Baibel Poliglot taim em i tanim Baibel long tok Inglis.
Olsem na bikpela wok bilong dispela lain i bin kamapim Baibel Komplutensian Poliglot em i bin helpim gut tru wok bilong kisim bikpela save long Baibel. Ol i bin wokim long taim ol manmeri bilong Yurop i wok long kisim laik long ritim Baibel, na dispela i kirapim sampela lain long tanim Baibel long tok ples bilong ol man nating. Em nau, Baibel Poliglot em wanpela samting moa i bin helpim wok bilong stretim stretim na lukautim gut Baibel long tok Grik na tok Hibru. Ol dispela samting i stret wantaim samting God i tingting pinis long mekim, olsem ‘ol gutpela tok bilong God,’ em “tok bilong God bilong yumi i save stap oltaim oltaim.”—Song 18:30; Aisaia 40:8; 1 Pita 1:25.
[Ol Futnot]
a Ol i wokim 600 bilong dispela Baibel long pepa, na 6-pela long skin bilong animal. Long 1984, ol i prinim sampela i luk olsem dispela olpela Baibel.
b Tok Hibru, tok Grik, na tok Latin.—Jon 19:20.
c Ol man i tingim Nebrija olsem namba wan bilong ol saveman bilong Spen i mekim wok long save bilong ol na ol i no pas long ol tingting bilong bipo. Long 1492 em i wokim wanpela kain buk i kamapim pasin bilong kolim stret ol tok long tok ples Castil (Gramática castellana). Inap 3-pela yia bihain em i tingting long mekim stadi long Baibel i go inap long taim em i dai.
d Dispela tok i no hap tru bilong Baibel na i stap long sampela Baibel long 1 Jon 5:7, em i tok, “long heven, Papa, Tok, na Holi Spirit: na tripela i wanpela tasol.”
e Bilong ritim stori bilong wok bilong Erasmus, lukim The Watchtower, Septemba 15, 1982, pes 8-11.
[Piksa long pes 29]
Kadinal Jiménez de Cisneros
[Kredit Lain]
Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid
[Piksa long pes 30]
Antonio de Nebrija
[Kredit Lain]
Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid
[Piksa Kredit Lain long pes 28]
Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid