Baibel i Stap Laip Yet Long Wanpela Tok Ples i Dai Pinis
INSAIT long 200 yia i go pinis, inap 50 pesen bilong ol tok ples bilong graun i pinis olgeta. Tok ples i save dai taim i no gat moa ol asples bilong mekim dispela tok ples. Tok ples Latin tu i olsem “wanpela tok ples i dai pinis,” maski planti man i save stadi long en, na em i stap yet olsem tok ples bilong Vatiken Siti.
Na tu, tok Latin em i wanpela bilong ol tok ples em pastaim tru ol i bin tanim tok bilong sampela Baibel long en em ol Baibel i gat nem. Tasol ol dispela Baibel ol i bin tanim long wanpela tok ples i dai pinis, yu ting ol inap stiaim tingting bilong ol manmeri i save ritim Baibel long nau? Stori bilong ol kain Baibel olsem i helpim yumi long bekim dispela askim.
Ol Olpela Baibel Latin
Bipo tok Latin em i namba wan tok ples bilong Rom. Tasol taim aposel Pol i bin raitim pas i go long ol Kristen long Rom, em i raitim long tok Grik.a Dispela i no givim hatwok long ol, long wanem, planti manmeri bilong dispela hap ol i bin mekim tupela tok ples wantaim. Planti lain bilong Rom ol i bin kam long ol hap bilong Esia Maina we ol i mekim tok Grik, olsem na sampela i bin tok, Rom i wok long kamap taun bilong ol Grik. Ol hap em Gavman Rom i bosim i gat ol narapela narapela tok ples, tasol taim Rom i wok long kisim sampela kantri moa, tok Latin i kamap tok ples bilong planti lain. Olsem na ol i tanim Baibel Grik i go long tok Latin. I luk olsem ol i bin kirap mekim dispela wok inap wan handet yia samting bihain long Krais, long Not Afrika.
Ol Baibel ol i bin tanim long tok Latin ol i save kolim Vetus Latina, olsem Olpela Baibel Latin. Long nau i no gat wanpela manuskrip bilong bipo i gat Baibel Latin olgeta long en, nogat. Ol hap rait i stap yet na ol hap em ol man bilong raitim buk long bipo ol i bin kamapim tok bilong en, i makim olsem Baibel Vetus Latina i no stap olsem wanpela buk stret. I luk olsem planti man i bin tanim tok bilong en na ol wan wan yet i mekim dispela wok long ol narapela narapela taim na ples. Olsem na em i no wanpela buk tasol, nogat; em i olsem ol hap bilong Baibel Grik ol i bin tanim i go long tok Latin, na ol i bungim wantaim.
Taim ol wan wan i kirap long laik bilong ol yet long tanim sampela hap bilong Baibel long tok Latin, dispela i paulim tingting bilong ol man. Inap olsem 300 yia bihain long Krais, Augustine i ting olsem “olgeta man em ol i gat wanpela manuskrip Grik na ol i ting ol i gat hap save long tupela tok ples—maski em i liklik save tasol—ol i kirap mekim wok bilong tanim tok bilong Baibel” i go long tok Latin. Augustine na sampela man moa i ting i gat planti tumas ol hap bilong Baibel em narapela narapela man i bin tanim, na ol i no bin tanim stret ol tok bilong en.
Baibel Bilong Jerome
Jerome em man husat i laik pinisim dispela pasin bilong narapela narapela man i tanim na paulim ol tok bilong Baibel. Sampela taim em i mekim wok olsem kuskus bilong Damasus, bisop bilong Rom, long 382 C.E. Bisop i singautim Jerome long stretim ol tok bilong fopela Gutnius i stap long tok Latin, na Jerome i pinisim dispela wok insait long sampela yia tasol. Orait nau em i kirap stretim ol narapela hap bilong Baibel ol i bin tanim long tok Latin.
Taim Jerome i tanim tok bilong Baibel, bihain ol i kolim Vulgate, em i bin lukim tok bilong ol narapela narapela Baibel na em i tanim. Na taim em i tanim tok bilong Buk Song, em i lukim na skelim Baibel Septuagint, em Ol Skripsa Hibru ol i bin tanim i go long tok Grik na ol i pinisim wok bilong en wan handet yia samting paslain long Krais. Em i stretim ol tok bilong fopela Gutnius, na em i tanim tu bikpela hap bilong Ol Skripsa Hibru i bin stap long tok Hibru bilong pastaim. Ating ol narapela man i bin stretim ol narapela hap bilong Baibel. Bihain sampela hap bilong Baibel Vetus Latina tu ol i putim i go insait long Baibel Vulgate bilong Jerome.
Pastaim planti man i no orait long Baibel bilong Jerome. Augustine tu i toktok planti long en. Tasol isi isi ol man i kisim tingting olsem em i nambawan gutpela Baibel i stap long wanpela volium tasol. Inap olsem 700 na 800 yia bihain long Krais, sampela saveman olsem Alcuin na Theodulf, ol i kirap long stretim ol popaia i bin kam insait long Baibel bilong Jerome taim ol man i wok long raitim raitim ol kopi bilong en. Sampela man moa i brukim ol tok bilong Baibel i go long ol sapta na bai i isi long painim ol tok bilong en. Taim ol i wokim masin bilong prinim buk, Baibel bilong Jerome em i namba wan Baibel ol i bin prinim long masin.
Long Kibung Bilong Trent long 1546, em namba wan taim Misin Katolik i bin givim nem Vulgate long Baibel bilong Jerome. Kibung i tokaut olsem dispela em i Baibel “tru tru,” na lotu Katolik i mas mekim wok long dispela Baibel taim ol i laik skelim sampela tok. Tasol kibung i tokaut tu olsem ol i mas stretim ol tok bilong dispela Baibel. Sampela komiti i mas bosim dispela wok, tasol Pop Sixtus Namba 5 i laik dispela wok i mas pinis hariap, na em i tingting olsem em yet i gat gutpela save, olsem na em i kirap na pinisim dispela wok. Pop i dai long 1590, em long taim ol i kirap long prinim dispela Baibel em pop i bin stretim. Kwiktaim ol kadinal i sakim dispela Baibel em ol i ting i gat planti popaia long en, na ol i no larim ol man i baim.
Long 1592, ol i prinim nupela Baibel em Pop Clement Namba 8 i bosim wok bilong tanim, na bihain dispela Baibel i kisim nem olsem Sixtine Clementine. Inap longpela taim em i stap olsem Baibel em Misin Katolik i mekim wok long en. Na dispela Sixtine Clementine Vulgate em Baibel ol man i skelim taim ol i tanim Baibel Katolik i go long ol narapela tok ples, olsem Baibel bilong Antonio Martini, em i bin tanim i go long tok Itali na i pinisim dispela wok long 1781.
Baibel Bilong Nau Long Tok Latin
Long nau sampela saveman i skelim gut ol Baibel na ol i kamapim klia olsem Baibel Vulgate na sampela Baibel moa i gat sampela popaia long en ol i mas stretim. Olsem na long 1965, Misin Katolik i kamapim wanpela lain Komisin Bilong Nupela Baibel Vulgate na i givim wok long en long stretim ol tok bilong dispela Baibel Latin na bai em i stret wantaim ol nupela save ol saveman i kisim. Ol i mas mekim wok long dispela nupela Baibel long taim ol Katolik i mekim lotu long tok Latin.
Namba wan hap bilong nupela Baibel ol i tanim, em i kamap long 1969, na long 1979, Pop John Paul Namba 2 i tok orait long Baibel Nova Vulgata. Namba wan edisen i gat nem bilong God, Iahveh, long sampela ves, olsem Kisim Bek 3:15 na Kisim Bek 6:3. Orait bihain, olsem wanpela man bilong komiti i tok, namba 2 edisen bilong 1986 i stretim popaia bilong namba wan edisen, olsem “ol i rausim nem Iahveh na putim Dominus [‘Bikpela’].”
Ol i bin sutim tok long Baibel Vulgate inap sampela handet yia i go pinis, na olsem tasol, sampela man na ol saveman bilong Misin Katolik tu, ol i sutim tok long Baibel Nova Vulgata. Pastaim ol i bin ting dispela Baibel bai bungim gut ol lain bilong ol narapela lotu ol i kolim Kristen, tasol planti i ting em i pasim rot bilong ol man bilong tanim Baibel long bung na toktok gut long ol samting bilong lotu, long wanem, pop i tok ol i mas mekim wok long dispela Baibel tasol taim ol i tanim Baibel i go long ol narapela tok ples. Long Jemani ol Talatala na Katolik i tok pait long Baibel Vulgate taim ol i toktok long wok bilong tanim wanpela Baibel em ol lotu Talatala na lotu Katolik wantaim i ken orait long en. Ol Talatala i sutim tok long ol Katolik olsem ol Katolik i strong long dispela nupela Baibel ol i laik tanim i mas stret wantaim tok bilong Baibel Nova Vulgata.
Tru, long nau i no gat planti man i save mekim tok Latin, tasol Baibel long tok Latin i bin stiaim planti milion manmeri. Na em i bin stiaim sampela tok bilong lotu long planti tok ples. Tasol maski ol i tanim Baibel long wanem tok ples, em i gat strong yet long senisim pasin bilong planti manmeri husat i wok strong long mekim ol samting i stret wantaim ol tok bilong en.—Hibru 4:12.
[Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long as na ol i bin raitim Ol Skripsa Grik long tok Grik, lukim stori “Yu Save Long Dispela?” long pes 13.
[Rait long pes 23]
Pop John Paul Namba 2 i tok orait long Baibel Nova Vulgata. Namba wan edisen i gat nem bilong God, em Iahveh
[Blok long pes 21]
TOK OL I TANIM I STAP STRONG YET
Baibel Vetus Latina, em ol i kisim long tok Grik na tanim, em i gat planti tok i stap strong yet. Wanpela em tok Grik di·a·theʹke, olsem “kontrak,” ol i bin tanim olsem testamentum, o “testamen.” (2 Korin 3:14) Olsem na planti man i kolim yet Ol Skripsa Hibru na Ol Skripsa Grik olsem Olpela Testamen na Nupela Testamen.
[Blok long pes 23]
WANPELA LO OL I SUTIM TOK LONG EN
Long 2001, bihain long ol i bin wok inap 4-pela yia, wanpela lain long Vatiken (Vatican Congregation for Divine Worship and the Discipline of the Sacraments), i prinim wanpela lo long pasin bilong mekim lotu na beten samting (Liturgiam authenticam). Planti saveman bilong Misin Katolik i sutim tok long dispela lo.
Dispela lo i tok, Nova Vulgata em Baibel misin i save mekim wok long en, olsem na dispela Baibel i mas i stap olsem piksa ol man i mas bihainim long tanim tok bilong Baibel, maski em i senisim sampela tok i stap long Baibel ol i bin raitim long pastaim tru. Misin Katolik bai orait tasol long ol Baibel ol i tanim long pasin dispela lo i makim. Dispela lo i tok, long ol Baibel Katolik, nem bilong dispela God i gat olgeta strong em 4-pela leta Hibru (YHWH) i makim, ol i mas tanim long tok i makim Dominus, olsem “Bikpela,” wankain olsem namba tu edisen bilong Nova Vulgata i mekim—maski namba wan edisen i bin i gat nem “Iahveh.”b
[Futnot]
b Lukim stori “Vatiken i Laik Pinisim Pasin Bilong Kolim Nem Bilong God,” i stap long pes 30.
[Piksa long pes 22]
Baibel Latin bilong Alcuin, 800 C.E.
[Kredit Lain]
From Paléographìe latine, by F. Steffens (www.archivi.beniculturali.it)
[Ol Piksa long pes 22]
Baibel Sixtine-Clementine Vulgate, 1592
[Ol Piksa long pes 23]
Kisim Bek 3:15, Nova Vulgata, 1979
[Kredit Lain]
© 2008 Libreria Editrice Vaticana