As na Yu Ken Bilip Long Ol Gutnius Bilong Baibel
“Planti man i laikim tru ol tok bilong ol. Ol man i kisim ol tok bilong ol bilong kamapim ol muvi em ol i bin tromoi planti milion kina bilong wokim . . . na planti man i baim ol buk i gat ol tok bilong ol . . . ol liklik lotu bilong Kristendom i bihainim ol tok bilong ol. Ol i as bilong planti tok bilong lotu na ol narakain tingting.”—SUPER INTERESSANTE, WANPELA NIUS BILONG BRASIL.
OL MAN i laikim tru wanem samting? Dispela nius i stori long laik bilong ol man long kisim save long ol samting bilong ol giaman gutnius, ol pas, na ol rait i gat tok hait em ol i bin painim long 1950 samting long Nag Hammadi na long sampela narapela hap bilong Isip. Ol i kolim ol dispela na sampela narapela manuskrip olsem ol rait Gnostic o Apocryphal.a
Ol i Bin Senisim Sampela Tok?
Long nau planti man i no bilip tumas long Baibel na long ol lotu i save bihainim ol bilip bilong bipo, tasol i luk olsem planti man i laikim ol rait Gnostic o Apocryphal. Ol dispela rait i bin mekim bikpela samting long tingting bilong ol man long ol bilip em Jisas i bin skulim ol disaipel long en, na long ol samting bilong lotu Kristen. Olsem wanpela magasin i tok: “Gutnius bilong Tomas na sampela narapela [rait] apocryphal i sutim tru bel bilong wanpela lain long nau em ol i wok long kamap planti: em ol man i laik save long tok bilong God, tasol ol i no bilip long ol lotu.” Ol i ting long Brasil “i gat winim 30 grup em ol i bilip long ol rait Apocryphal.”
Ol dispela manuskrip i strongim tingting olsem bihain long yia 300 C.E. samting, Misin Katolik i bin haitim tok i tru long Jisas na sampela stori long laip bilong Jisas i stap long ol rait Apocryphal, na ol i bin senisim sampela tok bilong 4-pela Gutnius bilong Baibel. Elaine Pagels, wanpela profesa bilong lotu, i tok: “Nau yumi luksave olsem samting yumi save kolim lotu Kristen—na samting yumi kolim olsem pasin Kristen—em i kam long sampela rait tasol em ol i bin kisim long planti rait.”
Wankain olsem Pagels, planti saveman i ting olsem Baibel tasol i no as bilong ol bilip Kristen; i gat ol narapela rait tu i stap, olsem ol rait Apocryphal. Olsem: Wanpela program bilong BBC, nem bilong en Bible Mysteries, i kamapim stori long “Husat Tru Em Maria Bilong Makdala” na i tok olsem ol rait Apocryphal i soim olsem Maria bilong Makdala em “wanpela tisa na meri i stiaim ol narapela disaipel long ol samting bilong lotu. Em i no wanpela disaipel tasol; em i het bilong ol aposel.” Long wanpela niuspepa bilong Brasil, em O Estado de S. Paulo, Juan Arias i stori long wok bilong Maria bilong Makdala olsem: “Long nau, olgeta samting i kirapim yumi long ting olsem lain Kristen bilong pastaim, em Jisas i as bilong en, i kirap long ol ‘meri,’ long wanem, ol haus lotu bilong pastaim i stap long haus bilong ol meri, we ol meri i mekim wok olsem pris na bisop.”
Planti man i ting olsem ol rait Apocryphal i gat bikpela strong moa winim ol tok bilong Baibel. Tasol dispela tingting bilong ol i kamapim sampela bikpela askim: Yu ting ol rait Apocryphal i as bilong ol bilip Kristen? Taim tok bilong en i pait wantaim ol bilip bilong Baibel, bai yumi bilip long wanem tok—tok bilong Baibel o ol buk Apocryphal? Olsem wanem? I tru olsem bihain long yia 300 C.E. samting, ol i laik haitim sampela tok bilong ol dispela buk na senisim sampela tok bilong 4-pela Gutnius bilong haitim sampela bikpela tok i stori long Jisas, Maria bilong Makdala, na sampela moa? Bilong bekim ol dispela askim, orait yumi ken skelim wanpela bilong ol Gutnius bilong Baibel, em Gutnius Jon i Raitim.
Samting Em Gutnius Bilong Jon i Kamapim
Long yia 1900 samting, ol i painim wanpela hap rait bilong Gutnius Bilong Jon long Isip. Nau ol i kolim dispela manuskrip Papyrus Rylands 457 (P52). Dispela manuskrip i gat ol tok bilong Jon 18:31-33, 37, 38 bilong Baibel bilong nau, na ol i lukautim dispela manuskrip long John Rylands Library, long Manchester, Inglan. Dispela em i nambawan olpela manuskrip bilong Ol Skripsa Grik i stap long nau. Planti saveman i ting ol i raitim dispela manuskrip long 125 C.E. samting, inap olsem 25 yia bihain long Jon i dai. Wanpela samting yumi kirap nogut long en i olsem, ol tok bilong dispela manuskrip i stret wantaim ol narapela manuskrip ol i bin raitim long bihain. Ol i painim wanpela olpela kopi bilong Gutnius Bilong Jon long Isip, na dispela i kamapim long ples klia olsem Jon yet i bin raitim Gutnius long taim bilong ol aposel, olsem Baibel i kamapim. Olsem na dispela buk bilong Jon, em wok bilong wanpela man husat i bin lukim ol samting long ai bilong em yet.
Tasol olgeta rait Apocryphal i kamap olsem wan handet yia samting bihain long taim bilong ol aposel. Sampela saveman i tok, sampela rait bilong bipo i as bilong ol rait Apocryphal, tasol i no gat wanpela samting i strongim dispela tok. Olsem na dispela askim i stret, Yu bai bilipim wanem samting—tok bilong ol man em ol yet i bin lukim ol samting na raitim o tok bilong ol man husat i stap planti handet yia bihain long ol samting i bin kamap? Bekim bilong dispela askim i stap ples klia.b
Olsem wanem long tok ol man i mekim olsem ol i bin senisim sampela tok bilong ol Gutnius bilong Baibel bilong haitim sampela stori long laip bilong Jisas? I gat sampela samting i kamapim olsem bihain long yia 300 C.E. samting, ol i bin senisim sampela tok bilong Gutnius Jon i Raitim? Bilong bekim dispela askim, yumi mas tingim olsem manuskrip Vatican 1209 i bin kamap bihain long yia 300 C.E. samting, em i as bilong ol tok bilong Baibel long nau. Sapos Baibel bilong yumi long nau i gat sampela senis ol i bin mekim long ol yia bihain long 300 C.E. samting, orait ol dispela senis i mas i stap long dispela manuskrip. Yumi amamas tru olsem narapela manuskrip i gat klostu olgeta tok bilong Luk na Jon, em manuskrip Bodmer 14, 15 (P75), ol i raitim namel long 175 C.E. na 225 C.E. Ol saveman i tok, ol tok bilong en i klostu wankain olsem manuskrip Vatican 1209. Em nau, ol i no bin mekim sampela senis long ol Gutnius bilong Baibel, na manuskrip Vatican 1209 i kamapim ples klia dispela samting.
I no gat wanpela samting i kamapim olsem ol tok bilong Jon—o ol narapela Gutnius—i bin senis bihain long yia 300 C.E. samting. Bihain long ol i skelim sampela hap manuskrip em ol i painim long Oxyrhynchus, Isip, saveman Peter M. Head, bilong Cambridge University, i tok: “Long ol bikpela samting, ol dispela manuskrip i strongim ol tok bilong ol manuskrip i gat nem [ol manuskrip em ol i bin raitim long ol bikpela leta bihain long 300 C.E. samting]. I no gat wanpela samting long ol dispela manuskrip i kamapim nupela save long ol tok bilong NT [Nupela Testamen] bilong pastaim.”
Yumi Kisim Wanem Save?
Long yia 150 C.E. samting, ol Kristen long olgeta hap i bin orait long 4-pela Gutnius bilong Baibel—Matyu, Mak, Luk, na Jon. Planti man i mekim wok long manuskrip Diatessaron (em wanpela tok Grik i makim “long rot bilong 4-pela”), em Tatian i bin bungim ol tok bilong en namel long 160 na 175 C.E. Ol 4-pela Gutnius bilong Baibel i as bilong ol dispela manuskrip na i no ol “gutnius” bilong ol Gnostic. (Lukim blok “Wanpela Man i Bin Strongim Tok Bilong Ol Gutnius.”) Na tu, tingim tok em Irenaeus i bin kamapim, em man husat i bin stap klostu long yia 200 C.E. samting. Em i tok, i mas i gat 4-pela Gutnius, olsem i gat 4-pela hap bilong graun na 4-pela ron bilong win. Tru, ating yumi tingting planti long tok piksa bilong em, tasol tok bilong em i sapotim tingting olsem long taim bilong em i gat 4-pela Gutnius bilong Baibel.
Ol dispela samting i kamapim klia wanem samting? Ol Skripsa Grik—na ol 4-pela Gutnius—yumi holim long nau, ol tok bilong en i no senis bihain long yia 100 C.E. na i kam. I no gat as long ting olsem bihain long yia 300 C.E. samting, ol man i bin senisim o daunim sampela tok bilong Baibel em spirit bilong God yet i bin kamapim. Nogat tru. Saveman bilong Baibel, Bruce Metzger, i tok: “Klostu long yia 200 C.E., . . . ol bilipman bilong ol kongrigesen i stap long ol narapela narapela hap bilong Mediterenian na i go inap long hap bilong Briten na Mesopotemia, ol i bilip long klostu olgeta hap bilong Nupela Testamen.”
Aposel Pol na Pita i bin sambai long tok i tru bilong Baibel. Tupela wantaim i givim strongpela tok lukaut long ol wanbilip Kristen long ol i no ken bilip long ol narapela tok. Aposel Pol i tokim Timoti olsem: “Timoti, yu mas was gut long dispela wok God i bin givim long yu. Givim baksait long olkain toktok nabaut i no bihainim tingting bilong God. Na stap longwe long ol man i ting ol i gat gutpela save na ol i mekim kain kain toktok i pait long tingting bilong God. Sampela man i bihainim dispela kain save na ol i lusim pinis pasin bilong bilip.” Pita i tok: “Mipela i tokim yupela pinis long strong bilong Bikpela bilong yumi Jisas Krais, na long em bai i kam bek gen. Tasol taim mipela i tokim yupela long dispela tok bilong Krais, mipela i no bihainim ol stori nating i bin kamap long tingting bilong ol man. Nogat. Long ai bilong mipela yet, mipela i bin lukim lait na strong bilong God i kamap long em, olsem na mipela i tok.”—1 Timoti 6:20, 21; 2 Pita 1:16.
Inap planti handet yia i go pinis, profet Aisaia i tok: “Gras i save drai, na ol plaua i save pundaun. Tasol tok bilong God bilong yumi i save stap oltaim oltaim.” (Aisaia 40:8) Yumi ken bilip tru olsem Man husat i kamapim ol tok bilong Baibel em i bin lukautim ol dispela tok insait long ol planti handet yia bambai ‘em i ken kisim bek olgeta [kain] manmeri, bai ol i ken save long as bilong tok tru.’—1 Timoti 2:4.
[Ol Futnot]
a Dispela tok “Gnostic” na “Apocryphal” i kam long sampela tok Grik em mining bilong en i olsem “save i stap hait” na “haitim gut tru.” Ol dispela tok i makim sampela rait i no bilong Baibel em ol i laik bihainim ol tok bilong ol Gutnius, Buk Aposel, ol pas bilong Pol, na ol tok hait i stap long ol buk bilong Ol Skripsa Grik.
b Narapela hevi long ol rait Apocryphal em olsem: Long nau i no gat planti kopi bilong ol i stap. Long manuskrip Gospel of Mary Magdalene, em pastaim yumi kamapim sampela tok bilong en, i gat 2-pela liklik hap rait tasol bilong en i stap na i gat narapela hap rait bilong en we planti tok bilong en i lus, olsem 50 pesen. Na tu, ol tok bilong ol manuskrip i no wankain.
[Rait long pes 9]
Papyrus Rylands 457 (P52), wanpela hap rait bilong Gutnius Bilong Jon bilong yia 125 C.E. samting, em ol i bin raitim olsem 25 yia samting bihain long gutnius Jon yet i bin raitim
[Blok/Ol Piksa long pes 11]
Wanpela Man i Bin Strongim Tok Bilong Ol Gutnius
Long taim bilong ol Kristen bilong pastaim, sampela man i ting olsem sampela tok bilong ol Gutnius i pait wantaim, olsem na yumi no inap bilip long ol tok bilong ol Gutnius. Tatian, em wanpela man bilong Siria husat i bin raitim ol buk (long 110-180 C.E. samting), i strongim tok bilong ol Gutnius. Em i ting olsem sapos ol i bungim olgeta tok bilong ol Gutnius wantaim na mekim i kamap wanpela stori na i no 4-pela stori, orait ol dispela tok we i olsem ol i pait wantaim bai i no stap moa.
Tatian i kamapim wanpela manuskrip olsem. Yumi no save em i raitim dispela manuskrip long tok Grik o tok Siria. Tasol maski em i raitim long wanem tokples, long 170 C.E. samting, Tatian i pinisim dispela manuskrip. Nem bilong dispela manuskrip em Diatessaron, em wanpela tok Grik i makim “long rot bilong 4-pela.” Bilong wanem yumi mas i gat laik long save long dispela manuskrip em i no hap bilong Baibel?
Bihain long 1800 samting, sampela man i kamapim tingting olsem i no gat wanpela Gutnius ol i bin raitim paslain long 150 C.E. samting, olsem na ol dispela Gutnius i no inap helpim yumi long kisim save long ol samting i bin kamap bipo. Tasol ol olpela manuskrip bilong Diatessaron em ol i bin painim, ol i kamapim long ples klia olsem long 150 C.E. samting, ol man i bin save pinis long 4-pela Gutnius na ol i bin orait long ol.
Ol tok bilong manuskrip Diatessaron na sampela tok ol i bin mekim long dispela manuskrip long tokples Arabik, Amenia, Grik na Latin, i kirapim saveman bilong Baibel, em Bikman Frederic Kenyon, long tok: “Ol dispela samting ol i bin painim i pinisim tingting kranki ol man i holim long manuskrip Diatessaron, na em i kamapim long ples klia olsem long 170 C.E. samting, ol 4-pela Gutnius bilong Baibel i kamapim stret ol stori bilong Man Bilong Kisim Bek yumi, na ol i winim olgeta narapela tok i stori long em.”
[Ol Piksa]
Tatian
Diatessaron long tokples Arap
[Sat long pes 8, 9]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
“c.” i makim “paslain o bihain liklik.”
33 C.E.
Jisas i dai
c. 41
Matyu i raitim
c. 58
Luk i raitim
c. 65
Mak i raitim
c. 98
Jon i raitim
125
Rylands 457 (P52)
c. 140
ol i kirap raitim ol rait Apocryphal
c. 175
Bodmer 14, 15 (P75)
Bihain long 300 C.E. samting
Vatican 1209
[Piksa long pes 10]
Vatican 1209
Manuskrip Vatican 1209, antap, ol i bin raitim bihain long yia 300 C.E. samting, i soim olsem i gat liklik senis tasol long ol tok bilong ol Gutnius
[Kredit Lain]
From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868
[Piksa Kredit Lain long pes 9]
© The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin