Yumi Kisim Baibel Olsem Wanem—Hap Tu
Ol i wok long tromoi paiawut i go long paia, na paia i sut i go antap tru. Tasol dispela i no wanpela paia nating. Samting i mekim na dispela paia i go bikpela olgeta na i hat nogut tru, em ol man i wok long tromoi ol Baibel i go insait long paia, na ol pris na bisop i sanap na lukluk i stap. Bisop bilong Landon i bin baim ol Baibel na bai em i ken bungim na kukim long paia, tasol dispela samting i helpim wok bilong Wiliam Tindel, em man bilong tanim tok bilong Baibel, na nau em i gat mani bilong wokim sampela Baibel moa!
Wanem samting i mekim na tupela lain wantaim i strong long kamapim laik bilong ol na narapela i sakim narapela? Long wanpela Wastaua i kamap paslain long dispela, yumi bin stori long taim ol i bin kirap raitim gen ol Baibel i kam inap long yia 1300 samting. Orait nau bai yumi stori long wanpela nupela taim i kamap, na long dispela taim strong bilong Baibel olsem Tok Bilong God i laik mekim sampela bikpela samting tru long ol man.
Man Bilong Go Pas Em i Kamap
Jon Wiklif, em wanpela saveman i bin winim bikpela skul Oksfot na em i gat nem, em i bin autim tok na raitim ol buk bilong daunim ol pasin bilong Misin Katolik em Baibel i no as bilong en, na ol tok em i kamapim, em ‘lo bilong God,’ olsem Baibel, i as bilong en. Em i salim ol sumatin bilong em, em ol Lolat, ol i go nabaut long ol hap bilong Inglan bilong autim tok bilong Baibel long tok Inglis long olgeta man i laik harim. Klostu long taim em i dai long yia 1384, em i kirapim wok bilong tanim Baibel Latin i go long tok Inglis ol man i save mekim long taim bilong em.
Misin i painim planti as bilong mekim pasin birua long Wiklif. Namba wan samting, em i kamapim rong bilong ol pris na bisop samting, ol i save kaikai na dring planti na mekim pasin pamuk na ol kain pasin olsem. Na tu, planti man em ol i bin laikim ol tok bilong Wiklif, ol i paulim tok bilong em bilong helpim wok bilong ol yet long bikhet na mekim pait long gavman. Ol pris bisop samting ol i tok em asua bilong Wiklif, na ol i wok long sutim yet dispela tok long em bihain long taim em i dai. Tasol Wiklif i no bin kirapim ol man long mekim pait bilong daunim gavman.
Long wanpela pas Asbisop Arandel i raitim i go long Pop Jon Namba 23 long yia 1412, em i toktok long ‘dispela man nogut Jon Wiklif, em i save givim planti hevi long yumi, em wanpela man nogut tru, em pikinini bilong dispela snek bilong pastaim, em man bilong go pas na redim rot bilong birua bilong Krais na em i pikinini bilong em.’ Na bilong pinisim pas bilong em, Arandel i tok: ‘Bilong inapim tru pasin bilong em long bel nogut tru long yumi, em i wokim rot bilong kamapim wanpela Baibel long tok ples tru bilong ol man.’ Em nau, samting i mekim na ol bikman bilong misin i belhat nogut tru, em Wiklif i laik givim wanpela Baibel long ol man long tok ples bilong ol yet.
Tasol wan wan man na meri i gat namba ol i holim Baibel long tok ples bilong ol man yet. Wanpela em An bilong Bohemia, long 1382 em i maritim King Risat Namba 2 bilong Inglan. Em i bin holim fopela Gutnius bilong Baibel em Wiklif i bin tanim long tok Inglis, na oltaim em i stadi long en. Taim em i kamap kwin, pasin bilong em long amamas long ol Baibel i stap long tok ples bilong ol man, dispela i helpim wok bilong kirapim ol man long kisim save long Baibel—na i no long Inglan tasol. An i wok long kirapim sampela sumatin bilong Yunivesiti Prak long Bohemia long kam long Yunivesiti Oksfot. Long dispela hap ol i wok strong long stadi long ol buk bilong Wiklif, na ol i kisim sampela i go bek long Prak. Ol sumatin long Yunivesiti Prak ol i laikim tru ol tok bilong Wiklif, na bihain dispela i helpim wok bilong Yan Hus, em i bin skul long dispela yunivesiti na bihain em i kamap tisa long dispela skul. Hus i lukim Baibel bipo ol i bin tanim long tok Slavonik na em i tanim long tok ples Sek na ol man inap kaunim. Dispela wok bilong em i kirapim planti man long Bohemia na ol kantri i stap klostu na ol i mekim wok long Baibel.
Misin i Bekim Nogut Long Ol
Ol pris na bisop samting ol i belhat long Wiklif na Hus long narapela samting tu, em tupela i skulim ol man olsem tok bilong Baibel stret, em spirit bilong God i bin kamapim na i no gat wanpela tok ol i skruim long en, em i gat bikpela strong, winim ol tok i stap long arere bilong ol Baibel em misin i orait long en, em tok bilong ol man yet long kamapim insait bilong ol tok bilong Baibel. Dispela tupela man bilong autim tok ol i laik bai ol man inap kisim ol tok bilong Baibel stret, i no gat wanpela tok ol i bin skruim long en.
Ol i giamanim Hus long go long Jemani na ol i tok promis long em inap kamap gut long dispela hap, tasol ol i trikim em na em i kamap long kot long Kaunsil Bilong Konstans, long Jemani, long yia 1414, em wanpela kaunsil bilong Misin Katolik, na em i kot long ol bilip bilong em. Dispela kaunsil i gat 2,933 pris na bisop na kadinal long en. Hus i tok, sapos ol inap kamapim long ples klia olsem ol tok em i skulim ol man long en i no stret wantaim tok bilong Baibel, orait em bai tokaut olsem ol dispela tok bilong em i no stret na em i laik lusim. Tasol kaunsil i no tingim dispela samting. Ol i tingim tok bilong em i laik daunim strong na namba bilong ol, na long dispela as ol i kirap na pasim em long pos na kukim em long paia long yia 1415, na taim ol i mekim olsem, em i wok long beten long maus.
Na dispela kaunsil yet i mekim wanpela samting moa bilong mekim nogut long Jon Wiklif na bagarapim nem bilong em. Kaunsil i putim tok long ol i mas kamautim bun bilong em i stap long matmat long Inglan na kukim long paia. Dispela tok i nogut tru long tingting bilong ol man, olsem na ol i no mekim. Orait long 1428, pop i tok na ol i mekim. Tasol dispela bikpela pasin birua i no daunim strong bilong ol man i laikim tumas tok i tru, nogat. Em i mekim na ol i strong moa yet long wokim ol Baibel.
Wok Bilong Prinim Ol Baibel
I kam inap long yia 1450, inap 35 yia tasol bihain long taim Hus i dai, Yohanes Gutenbek i kirap na prinim ol Baibel long wanpela kain masin long Jemani. Namba wan bikpela wok bilong em, em i prinim Baibel Vulgate long tok Latin, na em i pinisim long yia 1455 samting. I kam inap long 1495, ol i bin prinim Baibel olgeta o sampela hap bilong en long ol tok ples olsem Jeman, Itali, Frans, Sek, Holan, Hibru, Katalan, Grik, Spen, Slavonik, Potugal, na Serbia.
Wanpela saveman bilong Holan, em Desiderius Erasmus, em i prinim namba wan edisen bilong Baibel Grik long yia 1516. Erasmus i laik bai ol i tanim tok bilong Baibel “i go long olgeta tok ples bilong olgeta man.” Tasol em i tingim planti bikman long Inglan ol i save laikim em, olsem na em i pret long tanim tok bilong Baibel. Tasol bihain sampela man i kamap na ol i no pret long mekim dispela wok. Wanpela man namel long ol i gat nem tru long mekim dispela wok, em Wiliam Tindel.
Wiliam Tindel na Baibel Inglis
Tindel i bin skul long Oksfot, na long yia olsem 1521 em i kam long haus bilong Bikman Jon Wols olsem tisa bilong skulim ol pikinini bilong em. Long taim bilong kaikai, planti taim yangpela man Tindel i tok pait wantaim ol pris na bisop samting bilong dispela hap. Taim ol i kamapim ol bilip bilong ol, em i save opim Baibel na soim sampela ves long ol. Bihain Wols na meri bilong em ol i bilip olsem tok bilong Tindel i stret, na ol i no singautim ol pris na bisop i kam planti taim long kaikai olsem bipo ol i save mekim, na tupela i no amamas tumas long ol i kam long haus. Em nau, ol pris na bisop ol i bel nogut moa yet long Tindel na ol bilip bilong em.
Wanpela taim ol i tok pait i go na wanpela pris i birua long Tindel i tok: “Sapos yumi no gat ol lo bilong God, em i no nogut tumas, tasol sapos yumi no gat ol lo bilong Pop, em i nogut tru.” Em nau, Tindel i tokaut strong olsem: “Mi sakim Pop wantaim olgeta lo bilong em. Sapos God i larim mi i stap laip inap planti yia moa, bai mi mekim na manki i gat wok long brukim graun long gaden em bai save long planti tok moa bilong Baibel, winim yu.” Samting Tindel i laik mekim, em i kamap tru. Bihain, long wanpela pas em i raitim, em i tok: “Mi lukim pinis olsem, i gat wanpela rot tasol na bai ol man nating inap kisim save long tok i tru bilong Baibel—ol i mas holim Baibel long tok ples bilong ol yet bambai ol inap kisim gut dispela tok, na ol inap save long samting i kamap bihain stret long narapela samting, na pilim gut insait bilong ol dispela tok.”
Long dispela taim bipo ol i no bin prinim yet wanpela Baibel long tok Inglis. Olsem na long yia 1523, Tindel i go long Landon. Em i laik kisim tok orait long Bisop Tanstal long tanim Baibel long tok Inglis. Tasol Tanstal i givim baksait long Tindel, olsem na em i lusim Inglan bilong kamapim laik bilong em long tanim Baibel long tok Inglis, na em i no go bek moa long Inglan. Long Kolon, Jemani, ol birua i go insait long ofis bilong em bilong prinim Baibel, na em i holim sampela hap pes bilong Baibel em i prinim pinis, na em i ranawe i go. Tasol long Woms em i prinim olsem 3,000 Baibel “Nupela Testamen” em i bin tanim long tok Inglis. Em i salim ol dispela Baibel i go long Inglan na ol i kirap tilim long ol man long yia 1526. Sampela em ol Baibel Bisop Tanstal i bin baim na kukim long paia, na taim em i mekim olsem, dispela i helpim Tindel long mekim yet wok bilong em!
Tok Bilong Baibel i Wok Long Kamap Klia
Tindel i amamas long mekim wok bilong em. Wanpela buk (The Cambridge History of the Bible) i tok long em olsem: ‘Em i bin kisim amamas long Baibel, na kain stail bilong rait bilong em i kamapim klia dispela amamas bilong em.’ Tindel i laik bai ol tok bilong Baibel i stret na i klia tru, inap long ol man nating i ken kaunim na kisim gut. Em i bin stadi gut long Baibel na dispela i helpim em long kisim insait bilong sampela tok bilong Baibel em ol bilip bilong misin i bin haitim inap planti handet yia. Em i no pret long ol man i tok long kilim em i dai, na em i no pret long ol tok em strongpela birua bilong em, Bikman Tomas Moa, i bin raitim bilong toknogutim em. Olgeta save em i bin kisim, em i putim insait long ol tok bilong Baibel em i tanim.
Taim Tindel i tanim tok bilong Baibel, em i kisim stret long Baibel Grik bilong Erasmus, na long tok Latin, nogat. Taim Tindel i tanim tok Grik a·gaʹpe, em i laik kamapim insait tru bilong dispela tok na em i raitim olsem “laikim tru,” na i no “marimari” tasol. Na em i senisim dispela tok “sios” na raitim olsem “kongrigesen,” na dispela tok “mekim penans” em i raitim olsem “tanim bel,” na dispela tok “pris” em i raitim olsem “elda.” (1 Korin 13:1-3; Kolosi 4:15, 16; Luk 13:3, 5; 1 Timoti 5:17, Tyndale) Taim em i stretim ol dispela tok, dispela i daunim tru strong na namba bilong misin na ol pasin bilong lotu em misin i save mekim, olsem kamapim pekato long ol pris.
Na tu, Tindel i holim strong dispela tok “kirap bek long matmat,” na ol tok olsem klinpaia na man i dai pinis tingting bilong em i stap yet, em i sakim ol dispela tok, long wanem, ol i no stap long Baibel. Long wanpela pas em i raitim long Moa, em i stori long ol man i dai pinis na em i tok: “Taim yu tok olsem ol man i dai pinis ol i go long heven, o long bikpaia, o long klinpaia, [yu] daunim ol tok Krais na Pol i bin mekim bilong kamapim klia olsem ol man i dai pinis bai kirap bek.” Tindel i kamapim tok bilong Matyu 22:30-32 na 1 Korin 15:12-19. Em i kisim stretpela bilip olsem ol man i dai pinis, tingting bilong ol i pinis olgeta i go inap long taim ol i kirap bek long bihain. (Song 146:4, NW; Saveman 9:5; Jon 11:11, 24, 25) Olsem na olgeta pasin bilong beten long Maria na ol “santuman” i no gat as bilong en, long wanem, tingting bilong ol i pinis olgeta na ol i no inap harim ol dispela beten o stap olsem namelman bilong helpim ol man.
Tindel i Tanim Tok Bilong Ol Skripsa Hibru
Long yia 1530, Tindel i wokim wanpela edisen bilong Pentatuk, em faipela buk bilong Baibel kirap long Buk Stat i go inap long Buk Lo. Olsem na em i namba wan man bilong tanim Baibel Hibru i go long tok Inglis. Na Tindel em i namba wan man bilong tanim Baibel i go long Inglis na i kamapim nem bilong Jehova. Wanpela saveman bilong Landon, em David Daniell, em i tok: “Ol man i kaunim Baibel em Tindel i bin tanim, ating ol i kirap nogut long nem bilong God i kamap ples klia gen.”
Tindel i laik bai ol tok i klia, olsem na em i mekim wok long ol narapela narapela hap tok Inglis bilong tanim wanpela hap tok Hibru. Tasol taim em i tanim ol tok, em i bihainim gut pasin bilong kolim tok Hibru. Dispela i mekim na pasin wantaim strong bilong tok Hibru i stap yet long ol rait bilong em. Em yet i tok: “Pasin bilong tok Hibru i wankain olsem tok Inglis long planti samting, winim tru tok Latin. Pasin bilong toktok i wankain; olsem na planti taim yu ken tanim olgeta wan wan tok tasol na em inap.”
Dispela pasin bilong bihainim ol wan wan tok na tanim stret olsem, em i mekim na Baibel bilong Tindel i gat ol kain tok ol Hibru i save mekim. Taim ol man i kaunim long namba wan taim, ating ol dispela tok i olsem narapela kain long ol. Tasol bihain planti man i save kaunim Baibel, olsem na nau planti bilong ol dispela tok i insait long tok Inglis. Na tu, ol man i kaunim Baibel Inglis ol i kisim save long tingting bilong ol Hibru, na dispela i helpim ol long kisim gut insait bilong ol tok bilong Baibel.
Ol i Tambuim Baibel na Tindel
Ol man i amamas tru long ting olsem ol inap kaunim Baibel long tok ples bilong ol yet. Olsem na ol lain bilong Inglan ol i kirap na baim olgeta Baibel ol man inap haitim na kisim i kam insait long kantri, em ol i haitim insait long ol bikpela mekpas i olsem mekpas laplap o ol narapela kain kago. Tasol ol bisop samting i tingting planti—ol i save, strong bilong ol bai i pinis sapos ol man i kirap na ting ol i mas bihainim tok bilong Baibel, em i nambawan. Olsem na dispela man bilong tanim tok na ol man i helpim em, ol inap kisim bagarap long dispela wok.
Misin na king i wok strong long painim ol, olsem na Tindel i wok hait yet long Antwep, Beljam. Tasol em i wok tupela de long olgeta wik long wanpela wok em i tok em i samting bilong kisim amamas long en—em i save helpim ol narapela refyuji bilong Inglan, na ol rabisman na sikman. Em i tromoi klostu olgeta mani bilong em long dispela wok. Tindel i laik tanim laspela hap bilong Ol Skripsa Hibru, tasol wanpela man bilong Inglan i giaman na mekim olsem em i pren bilong Tindel na em i kamapim em long ol birua bilong kisim sampela mani. Ol i kilim Tindel i dai long Vilvurda, Beljam, long yia 1536, na laspela tok bilong em i olsem: “Bikpela! opim ai bilong King bilong Inglan.”
King Henri Namba 8 i gat sampela tingting bilong em yet na long yia 1538 em i tok long ol i mas putim Baibel long olgeta haus lotu long Inglan. Tru, em i no kamapim nem bilong Tindel, tasol Baibel em i makim bilong putim long ol haus lotu, em Tindel yet i bin tanim. Long dispela rot planti man ol i save long dispela Baibel em i bin tanim na ol i laikim tumas, olsem na bihain, ol man bilong tanim Baibel long tok Inglis ‘ol i bihainim wankain pasin bilong mekim ol tok’ olsem dispela Baibel bilong Tindel. (Buk The Cambridge History of the Bible) Klostu olgeta tok bilong Baibel bilong Tindel, olsem 90 pesen, ol i putim stret long Baibel King James Version ol i wokim long yia 1611.
Taim rot i op na ol man inap kisim Baibel, bikpela senis i kamap long Inglan. Ol man i go long lotu ol i toktok wantaim long ol tok bilong Baibel i stap insait long haus lotu, na ol i mekim save toktok i go i kam, olsem na sampela taim pris i no inap mekim ol tok bilong lotu! Wanpela buk (A Concise History of the English Bible) i tok: ‘Ol lapun i lain long kaunim tok bambai ol yet inap kaunim Baibel, na ol pikinini i bung wantaim ol manmeri na ol i putim yau long harim ol tok bilong Baibel.’ Long dispela taim, ol i tilim planti Baibel long ol narapela kantri na tok ples long Yurop. Tasol dispela wok i bin kamap long Inglan long tanim tok bilong Baibel, bihain em i mekim sampela samting long ol manmeri bilong olgeta hap. Dispela samting i kamap olsem wanem? Na ol samting ol i painim pinis na ol save ol i kisim, dispela i bin mekim wanem long ol Baibel yumi save holim long nau? Narapela stori bai yumi kamapim bihain, em i laspela stori bilong dispela samting.
[Piksa long pes 26]
Em “Nupela Testamen” bilong Tindel bilong yia 1526—em wanpela Baibel tasol i bin abrusim paia
[Kredit Lain]
© The British Library Board
[Sat/Ol Piksa long pes 26, 27]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
Ol Bikpela Yia Long Taim Bilong Raitim Gen Baibel
Bihain Long Taim Bilong Krais
Wiklif i kirap tanim Baibel (paslain long 1384)
1400
Ol i kilim i dai Hus 1415
Gutenbek—Namba wan Baibel em i bin prinim 1455 samting
1500
Ol Tok Ples Ol i Bin Prinim Pastaim
Baibel Grik bilong Erasmus 1516
“Nupela Testamen” bilong Tindel 1526
Ol i kilim i dai Tindel 1536
Henri Namba 8 i tok ol i mas putim ol Baibel long ol haus lotu 1538
1600
Baibel King James 1611
[Ol Piksa]
Wiklif
Hus
Tindel
Henri Namba 8