SAPTA 3

“Holi Spirit i Pulap Long Olgeta”

Ol samting i kamap bihain long holi spirit i kapsait long Pentikos

1. Stori long ol samting i kamap long Bikpela De Bilong Pentikos.

PLANTI manmeri i go i kam long ol strit bilong Jerusalem na ol i amamas tru.a Smok i lusim alta long tempel na i go antap taim ol Livai i singim ol Song Halel (Buk Song 113 i go 118), ating ol i mekim long pasin we hap lain i singsing na narapela lain i bekim singsing. Ol strit i pulap long ol visita. Ol i kam long ol longwe ples olsem Elam, Mesopotemia, Kapadosia, Pontus, Isip, na Rom.b Ol i kam bilong mekim wanem? Bilong mekim bung bilong Pentikos em ol i kolim tu olsem “long taim ol namba 1 kaikai i redi long gaden.” (Nam. 28:26) Dispela bung i save kamap long olgeta yia bilong makim pinis bilong taim bilong kisim bali long gaden na kirap bilong taim bilong kisim wit. Em de bilong amamas.

Mep i soim ples bilong ol manmeri husat i harim gutnius long Pentikos 33 C.E. 1. Ol rijen: Libia, Isip, Itiopia, Bitinia, Pontus, Kapadosia, Judia, Mesopotemia, Babilonia, Elam, Midia, na Partia. 2. Ol siti: Rom, Aleksandria, Memfis, Antiok (bilong Siria), Jerusalem, na Babilon. 3. Ol solwara: Solwara Mediterenian, Solwara Blaksi, Solwara Retsi, Solwara Kaspian, na Persian Galf.

JERUSALEM—SENTA BILONG LOTU JUDA

Planti samting em ol sapta long kirap bilong Buk Aposel i stori long en, i kamap long Jerusalem. Dispela taun i stap namel long lain maunten bilong Judia, inap olsem 55 kilomita longwe long solwara Mediterenian long hap is. Long 1070 B.C.E., King Devit i pait na winim strongpela taun bilong maunten Saion, em i stap long lain maunten bilong Judia. Dispela taun i go bikpela na i kamap biktaun bilong lain Israel bilong bipo.

Maunten Moria i stap klostu long maunten Saion. Stori bilong ol Juda bilong bipo i tok olsem inap 1,900 yia paslain long ol samting Buk Aposel i stori long en, Abraham i laik kilim Aisak i dai olsem ofa long maunten Moria. Dispela maunten i kamap hap bilong Jerusalem taim Solomon i wokim fes tempel bilong Jehova antap long en. Tempel na eria bilong en i kamap senta we ol Juda i mekim lotu na ol wok bilong ol long wan wan de.

Ol Juda bilong olgeta hap graun husat i givim bel long lotu, ol i save bung long dispela tempel bilong Jehova long wokim ol ofa, mekim lotu, na ol bikpela bung bilong yia. Ol i bihainim dispela tok bilong God: “Tripela taim long wanpela yia, olgeta man bilong yupela i mas go sanap long ai bilong Jehova, God bilong yupela, long ples em i makim.” (Lo 16:16) Jerusalem em ples we Sanhedrin i stap, em suprim kot bilong ol Juda na nesenel gavman kaunsil.

2. Wanem narakain samting i kamap long Pentikos 33 C.E.?

² Long 9 klok long wanpela naispela moning long 33 C.E., wanpela samting i kamap em ol man bai tingim inap planti handret yia bihain. Wantu “wanpela nois i kam long heven na i krai olsem wanpela strongpela win i spit i kam.” (Apo. 2:2) Dispela bikpela nois i pulapim haus we 120 disaipel bilong Jisas i bung i stap. Wanpela narakain samting i kamap. Samting olsem ol liklik hap paia i kamap ples klia antap long het bilong olgeta wan wan disaipel. “Holi spirit i pulap” long ol dispela disaipel na ol i kirap mekim ol narapela tokples! Taim ol disaipel i lusim haus, ol visita ol i bungim long ol strit bilong Jerusalem i kirap nogut, bikos ol disaipel inap toktok long ol! Yes, olgeta wan wan i harim ol disaipel i “mekim tok long tokples bilong ol.”—Apo. 2:1-6.

3. (a) Bilong wanem Pentikos 33 C.E. i wanpela bikpela samting long lotu i tru? (b) Olsem wanem tok bilong Pita i stret wantaim wok bilong yusim “ol ki bilong Kingdom”?

³ Dispela stori i kamapim wanpela bikpela samting long lotu i tru—lain Israel bilong God i kamap, em kongrigesen Kristen God i bin makim long holi spirit. (Gal. 6:16) Tasol i gat sampela samting moa. Taim Pita i mekim tok long ol manmeri long dispela de, em i mekim wok long namba 1 “ol ki bilong Kingdom.” I gat 3-pela ki na wan wan bilong ol i opim rot long ol manmeri bilong narapela narapela lain long kisim ol gutpela blesing. (Mat. 16:18, 19) Namba 1 ki i opim rot long ol Juda na ol man i bin joinim lotu Juda long kisim gutnius, na tu, long God i ken makim ol long holi spirit.c Olsem na ol i kam insait long lain Israel bilong God, na ol inap wet long mekim wok king na pris long Kingdom Bilong Mesaia. (Rev. 5:9, 10) Bihain, rot i op long ol Samaria na ol manmeri bilong ol arapela lain long kisim wankain blesing. Ol Kristen long nau inap kisim wanem skul long ol samting i bin kamap long Pentikos 33 C.E.?

“Ol Disaipel i Stap Wantaim Long Wanpela Haus” (Apo. 2:1-4)

4. Olsem wanem kongrigesen Kristen long nau i hap bilong kongrigesen i bin kamap long 33 C.E.?

⁴ Taim kongrigesen Kristen i kamap, i gat 120 disaipel “i stap wantaim long wanpela haus”—long wanpela rum antap—na God i bin makim ol long holi spirit. (Apo. 2:1) Long pinis bilong dispela de, ol lain bilong dispela kongrigesen husat i baptais pinis, namba bilong ol i go antap inap planti tausen. Dispela em i kirap tasol bilong wanpela oganaisesen i wok long i go bikpela i kam inap long nau! Em nau, kongrigesen Kristen long nau—em ol man na meri i save daun long God—i rot bilong autim “gutnius bilong Kingdom long olgeta hap bilong graun na bai olgeta lain man i ken harim,” paslain long pasin nogut bilong dispela graun i pinis.—Mat. 24:14.

5. Pasin bilong bung wantaim kongrigesen Kristen i kamapim wanem gutpela samting long taim bilong ol aposel na long nau tu?

⁵ Kongrigesen Kristen i stap tu bilong strongim ol memba bilong en, ol lain em God i bin makim ol long holi spirit, na bihain, “ol arapela sipsip.” (Jon 10:16) Taim Pol i raitim pas i go long ol Kristen long Rom, em i kamapim olsem em i pilim tru pasin bilong ol bratasista bilong kongrigesen long sapotim narapela narapela, em i tok: “Mi gat bikpela laik long lukim yupela bai mi ken givim yupela presen i kam long God, na dispela i ken strongim yupela. O i gutpela moa sapos yupela i strongim mi na mi strongim yupela, olsem bilip bilong mi i ken strongim yupela, na bilip bilong yupela i ken strongim mi.”—Rom 1:11, 12.

BIKTAUN ROM

Insait long ol yia em Buk Aposel i stori long en, Rom i bikpela taun tru na nambawan ples bilong wok politik, winim olgeta narapela taun long dispela taim bipo. Rom i biktaun bilong wanpela strongpela gavman i bosim kantri Briten i go inap long Not Afrika na solwara Atlantik i go inap long Persian Galf.

Rom em wanpela taun i gat kain kain kalsa, skin kala, tokples, na ol bilip tumbuna. Rom i gat ol gutpela rot, olsem na ol man bilong raun na ol bisnisman bilong olgeta hap em Rom i bosim, ol i kam long dispela biktaun. Ol sip em ol i save raun long planti hap bilong mekim wok bisnis, i save karim kaikai na ol gutpela samting i kam long haba long Ostia, na bihain ol i salim ol dispela samting i go long Rom.

Long taim bilong ol aposel, winim 1 milion manmeri i stap long Rom. Ating 50 pesen bilong populesen em ol sleiv—ol raskol em kot i tok ol i mas i dai, ol pikinini ol i bin salim long mani o papamama i lusim ol, na ol kalabusman em ami bilong Rom i bin kisim taim ol i pait. Sampela bilong ol lain ol i kisim i kam long Rom olsem ol sleiv, em ol Juda bilong Jerusalem, bihain long Jeneral Pompei bilong Rom i bin daunim Jerusalem long 63 B.C.E.

Planti friman i stap long Rom em ol rabisman i slip long ol bilding i gat planti plua na i pulap long ol man, na ol i kisim mani long gavman bambai ol i ken baim kaikai samting. Tasol ol empera i bin bilasim taun bilong ol long ol naispela bilding tru. Sampela bilding olsem em ol tieta na ol bikpela stediam we ol man inap lukim ol drama, pait bilong ol gladieta, na resis bilong ol karis—ol man inap lukim fri ol dispela samting.

6, 7. Olsem wanem kongrigesen Kristen long nau i inapim wok Jisas i bin givim bilong autim tok long olgeta lain man?

⁶ Long nau, kongrigesen Kristen i laik mekim ol wankain wok olsem kongrigesen i bin mekim long taim bilong ol aposel. Jisas i givim wanpela gutpela wok long ol disaipel, tasol dispela wok i gat sampela hatwok tu. Em i tokim ol: “Kamapim ol disaipel long olgeta lain man, na baptaisim ol long nem bilong Papa na bilong Pikinini na bilong holi spirit. Skulim ol long bihainim olgeta samting mi tokim yupela long mekim.”—Mat. 28:19, 20.

⁷ Jehova i yusim kongrigesen Kristen bilong ol Witnes Bilong Jehova long inapim dispela wok long nau. Maski i hatwok long autim tok long ol man bilong ol narapela tokples, ol Witnes Bilong Jehova i wokim ol buk na nius bilong Baibel long winim 1,000 tokples. Sapos oltaim yu bung wantaim kongrigesen Kristen na insait long wok bilong autim tok bilong Kingdom na kamapim ol disaipel, orait i gat as na yu ken amamas. Yu stap namel long wanpela lain em ol i no planti tumas long dispela graun, na ol i gat gutpela wok bilong autim gut tru nem bilong Jehova!

8. Yumi kisim wanem helpim long rot bilong kongrigesen Kristen?

⁸ Bilong helpim yu long stap amamas taim yu karim ol hevi long dispela taim nogut, God Jehova i givim yu bikpela lain brata i stap long olgeta hap. Pol i raitim pas i go long ol Kristen Hibru, na i tok: “Yumi wan wan i mas tingim narapela narapela, na kirapim ol long mekim pasin laikim na mekim ol gutpela wok. Yumi no ken lusim pasin bilong bung wantaim, olsem sampela i save mekim, nogat. Yumi mas strongim bel bilong narapela narapela na mekim moa yet taim yumi lukim dispela de i kam klostu.” (Hib. 10:24, 25) Jehova i givim kongrigesen Kristen olsem presen bambai yu ken strongim ol narapela na ol i ken strongim yu tu. Stap klostu long ol bratasista Kristen bilong yu. No ken lusim pasin bilong bung wantaim long ol miting Kristen!

‘Olgeta i Harim Tok Long Tokples Bilong Ol’ (Apo. 2:5-13)

Ol disaipel bilong Jisas i autim tok long ol Juda na ol lain i joinim lotu Juda long strit i bisi tru. — “Yumi harim ol i stori long ol strongpela wok bilong God long tokples bilong yumi.”—Aposel 2:11

9, 10. Olsem wanem sampela i redi long givim ol yet bilong autim tok long ol man bilong narapela tokples?

⁹ Tingim bikpela amamas i stap namel long ol Juda na ol man i bin joinim lotu Juda em ol i bin bung long Pentikos 33 C.E. Planti bilong ol i save mekim wanpela bikpela tokples, ating Grik o Hibru. Tasol nau “olgeta wan wan i harim ol disaipel i mekim tok long tokples bilong ol.” (Apo. 2:6) Ol dispela man i mas amamas tru long harim gutnius long tokples bilong ol yet. Tru, long nau ol Kristen i no inap mekim ol narapela tokples long rot bilong mirakel. Tasol planti i redi long givim ol yet bilong autim gutnius bilong Kingdom long ol man bilong olgeta lain. Olsem wanem ol i mekim olsem? Sampela i lainim nupela tokples bambai ol i ken wok wantaim kongrigesen bilong narapela tokples o ol i go sindaun long narapela kantri bilong autim tok. Planti taim ol i luksave olsem ol man i amamas long hatwok bilong ol long lainim tokples.

¹⁰ Tingim Christine, husat i bin lainim tokples Gujarati wantaim 7-pela narapela Witnes. Taim em i bungim wanpela wanwok meri i mekim tokples Gujarati, em i tok gude long em long dispela tokples. Wanwok i kirap nogut na i laik save wai na Christine i lainim tokples we i hatwok, em Gujarati. Nau Christine inap autim gut tok long em. Dispela yangpela meri i tokim Christine: “Ating tok yupela i laik mekim, i bikpela samting tru.”

11. Olsem wanem yumi inap redi long autim tok bilong Kingdom long ol man bilong narapela tokples?

¹¹ Tru, yumi olgeta i no inap lainim narapela tokples, tasol yumi inap redi long autim tok long ol man bilong narapela tokples. Olsem wanem yumi inap mekim? Wanpela rot em yu ken yusim JW Language^® app na lainim sotpela tok bilong gritim man long tokples em planti long hap bilong yu i mekim. Na tu, yu ken lainim sampela hap tok long dispela tokples we bai kirapim laik bilong man i save mekim dispela tokples. Stiaim ol i go long jw.org na soim ol long ol vidio na pablikesen we i stap long tokples bilong ol. Taim yumi yusim ol kain tul olsem long wok autim tok, yumi inap kisim wankain amamas olsem ol Kristen long taim bilong ol aposel i bin kisim taim ol i lukim ol man bilong narapela hap i kirap nogut long harim gutnius long “tokples bilong ol.”

OL JUDA LONG MESOPOTEMIA NA ISIP

Buk The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 B.C.E.–135 C.E.) i tok: “Ol Asiria na ol Babilon i bin rausim ol tumbuna pikinini bilong kingdom bilong Juda na bilong 10-pela lain [bilong Israel] long ples bilong ol, na salim ol i go sindaun long Mesopotemia, Midia na Babilon.” Esra 2:64 i tok, inap 42,360 Israel i go bek long Jerusalem bihain long ol i lusim kalabus long Babilon. Dispela samting i kamap long 537 B.C.E. Flavius Josifas i tok olsem long taim bilong ol aposel, planti tausen Juda i stap “long ol ples klostu long Babilon.” Long yia 201 i go 500 C.E., ol dispela lain i wokim buk ol i kolim Talmut Bilong Babilon.

I gat ol rait i kamapim olsem ol Juda i bin stap long Isip long yia 530 B.C.E. samting. Long dispela taim, Jeremaia i givim tok i go long ol Juda i stap long ol narapela hap bilong Isip, na tu, Memfis. (Jer. 44:1, ftn.) Ating planti i bin go sindaun long Isip taim pasin Grik i bin strong tru. Josifas i tok olsem ol Juda i fes lain bilong i go sindaun long Aleksandria. Bihain, wanpela hap bilong dispela taun i bilong ol Juda tasol. Long taim bilong ol aposel, wanpela man Juda i save raitim ol buk, em Filo, i tok olsem inap 1 milion Juda i stap long Isip, kirap long “ol hap klostu long boda bilong Libia i go inap long boda bilong Itiopia.”

“Pita i Sanap” (Apo 2:14-37)

12. (a) Olsem wanem tok bilong profet Joel i makim samting i kamap long Pentikos 33 C.E.? (b) Bilong wanem ol disaipel i bilip olsem tok profet bilong Joel bai kamap tru long taim bilong ol?

¹² “Pita i sanap” bilong toktok long ol man bilong kain kain ples. (Apo. 2:14) Em i tokim olgeta husat i laik harim, olsem God i wokim mirakel na ol inap mekim tok long narapela tokples bilong truim tok profet bilong Joel: “Bai mi kapsaitim spirit bilong mi long olgeta kain man.” (Jol. 2:28) Paslain long Jisas i go long heven, em i bin tokim ol disaipel olsem: “Mi bai askim Papa na em bai givim narapela helpim long yupela,” Jisas i tok dispela helpim em “holi spirit.”—Jon 14:16, 17.

13, 14. Pita i mekim wanem na ol man i ken pilim tru tok bilong em? Olsem wanem yumi ken bihainim pasin bilong em?

¹³ Bilong pinisim tok, Pita i mekim strongpela tok long ol manmeri, olsem: “Olgeta manmeri bilong Israel i mas save gut olsem, dispela Jisas yupela i bin nilim long pos, God i mekim em i kamap Bikpela na Krais.” (Apo. 2:36) Tru, planti bilong ol dispela man i harim tok bilong Pita, ol i no bin stap taim ol man i kilim Jisas i dai long diwai pos. Tasol olsem wanpela lain, ol i gat asua long dispela samting. Tasol tingim, taim Pita i toktok long ol wanlain Juda em i mekim long pasin rispek na long pasin ol inap pilim long bel. Pita i laik bai tok bilong em i kirapim ol man long tanim bel, em i no laik daunim ol. Olsem wanem? Ol manmeri i kros long tok Pita i mekim? Nogat. Tok bilong em “i sutim tru bel bilong ol.” Ol i askim em: “Bai mipela i mekim wanem?” Pita i toktok long ol long pasin rispek, olsem na planti i pilim tru tok bilong em, na dispela i kirapim ol long tanim bel.—Apo. 2:37.

¹⁴ Yumi ken bihainim pasin bilong Pita long toktok long pasin we ol man inap pilim long bel. Taim yumi autim tok long ol narapela, i no olsem yumi mas toktok long olgeta tingting kranki i no stret wantaim Baibel em man bilong haus i kamapim. Nogat. Yumi mas toktok long ol samting em yumi na man bilong haus i wanbel long en. Sapos yumi mekim olsem, orait yumi inap toktok gut wantaim em long Baibel. Taim yumi kamapim ol tok i tru bilong Baibel long kain rot olsem, planti taim ol man i gat gutpela bel bai amamas moa long harim tok.

LOTU KRISTEN LONG PONTUS

Sampela bilong ol man i bin harim tok bilong Pita long Pentikos 33 C.E., em ol Juda bilong Pontus, wanpela distrik bilong noten Esia Maina. (Apo. 2:9) Yumi save olsem sampela bilong ol i bin kisim gutnius i go bek long asples bilong ol, bikos ol man em Pita i raitim namba 1 pas i go long ol, em ol bilipman i “stap nabaut” long ol kain ples olsem Pontus.f (1 Pita 1:1) Ol tok em i raitim i soim olsem pasin bilong ol dispela Kristen long holimpas bilip i mekim na ol i bin ‘karim kain kain hevi i mekim ol i bel hevi.’ (1 Pita 1:6) Ating ol man i birua na mekim nogut long ol.

Plini, gavana bilong 2-pela provins bilong Rom, em Bitinia na Pontus, na Empera Trejan i bin raitim ol pas long narapela narapela, na ol dispela pas i soim olsem sampela traim moa i bin painim ol Kristen long Pontus. Long 112 C.E. samting, Plini i stap long Pontus na i raitim pas i tok lotu Kristen i “kalap” long olgeta kain man, maski ol i man o meri, ol i gat hamas krismas, o ol i gat wanem namba. Plini i givim sans long ol man em ol narapela i sutim tok long ol olsem ol i Kristen, long tok olsem ol i no Kristen, na ol man husat i no mekim olsem, em i kilim ol i dai. Ol i larim i go fri ol man husat i toknogutim Krais o kolim prea bilong ol god o prea long stetiu bilong Trejan. Plini i save olsem dispela em ol samting “ol i no inap fosim ol trupela Kristen long mekim.”

f Dispela tok ol i tanim olsem “stap nabaut” i kam long wanpela tok i makim ol komiuniti bilong ol Juda i stap ausait long Palestain. Dispela i soim olsem planti bilong ol fes lain i kamap Kristen em ol Juda bilong ol dispela komiuniti.

“Yupela Olgeta Wan Wan i Mas Kisim Baptais” (Apo. 2:38-47)

15. (a) Pita i mekim wanem tok? Wanem samting i kamap? (b) Bilong wanem planti tausen manmeri husat i harim gutnius long Pentikos ol i inap kisim baptais long seim de?

¹⁵ Long dispela de bilong amamas long Pentikos 33 C.E., Pita i tokim ol Juda na ol man i bin joinim lotu Juda, olsem: “Yupela i mas tanim bel na yupela olgeta wan wan i mas kisim baptais.” (Apo. 2:38) Olsem na inap 3,000 manmeri i kisim baptais, ating long ol liklik wara i stap insait o klostu long Jerusalem.d Yu ting ol i kirap nating long kisim baptais? Yu ting dispela stori i makim olsem ol Baibel sumatin na pikinini bilong ol papamama Kristen i mas hariap long kisim baptais maski ol i no redi? Nogat, i no olsem. Tingim, ol dispela Juda na ol man i bin joinim lotu Juda em ol i kisim baptais long de Pentikos 33 C.E., ol i save stadi gut long Tok Bilong God, na ol i insait long wanpela lain i dediket pinis long Jehova. Na tu, ol i kamapim pinis pasin bilong ol long givim bel tru long God—sampela bilong ol i bin kam long ol longwe ples bilong stap long dispela bung. Taim ol i bilip long ol tok i stori long ol wok Jisas i mekim long kamapim ol samting God i tingting pinis long mekim, ol i redi long mekim yet wok bilong God—tasol nau ol i mekim dispela wok olsem ol disaipel bilong Krais i baptais pinis.

OL LAIN I BIN JOINIM LOTU JUDA

“Ol Juda na ol lain i bin joinim lotu Juda” i harim tok Pita i autim long Pentikos 33 C.E.—Apo. 2:10.

Wanpela bilong ol brata ol i makim bilong lukautim “dispela wok” bilong tilim kaikai, em Nikolas, em ‘man Antiok i bin joinim lotu Juda.’ (Apo. 6:3-5) Ol man i bin joinim lotu Juda em ol manmeri bilong ol arapela lain. Ol man i tingim ol olsem ol i Juda, bikos ol i bilip long God bilong ol Israel na bihainim Lo bilong ol, sakim olgeta narapela god, ol i katim skin bilong ol (sapos ol i man), na joinim lain Israel.

Bihain long ol Juda i lusim kalabus bilong Babilon long 537 B.C.E., planti bilong ol i go sindaun longwe long kantri Israel, tasol ol i bihainim yet lotu Juda. Long dispela rot, ol manmeri bilong bipo em ol i bin stap long hap is bilong solwara Mediterenian na i go moa, ol i kisim save long lotu Juda. Ol man bilong raitim ol stori long bipo, olsem Horas na Senika, i tok olsem planti manmeri long ol narapela kantri husat i laikim ol Juda na bilip bilong ol, ol i go sindaun long ol komiuniti bilong ol Juda na joinim lotu bilong ol.

16. Olsem wanem ol Kristen long bipo i bin kamapim pasin bilong daunim laik bilong ol yet?

¹⁶ Jehova i blesim tru dispela lain i bin kisim baptais. Baibel i tok: “Olgeta manmeri i bilip ol i bung wantaim, na olgeta samting bilong ol, ol i serim wantaim. Ol i salim ol hap graun na kago bilong ol, na mani ol i kisim ol i tilim long olgeta, long husat husat man i sot long ol samting.”e (Apo. 2:44, 45) Tru tumas, olgeta Kristen tru i laik bihainim dispela gutpela pasin bilong ol long daunim laik bilong ol yet.

17. Man i mas mekim wanem ol samting bilong winim mak bilong kisim baptais?

¹⁷ Baibel i kolim ol samting man i mas mekim paslain long em i dediket na kisim baptais olsem wanpela Kristen. Man i mas kisim save long Tok Bilong God. (Jon 17:3) Em i mas kamapim olsem em i bilip na em i mas tanim bel long ol pasin em i bin mekim bipo, na soim olsem em i sori tru long ol rong bilong em. (Apo. 3:19) Em i mas baut, na kirap mekim ol samting i stret wantaim laik bilong God. (Rom 12:2; Efe. 4:23, 24) Bihain long em i mekim ol dispela samting, em bai dediket long God long rot bilong beten na kisim baptais.—Mat. 16:24; 1 Pita 3:21.

18. Ol disaipel bilong Krais i baptais pinis, rot i op long ol i ken mekim wanem?

¹⁸ Olsem wanem? Yu wanpela disaipel bilong Jisas Krais i dediket na baptais pinis? Sapos olsem, yu ken amamas olsem rot i op long yu ken mekim gutpela wok tru. Olsem ol disaipel long bipo em holi spirit i bin pulap long ol, Jehova inap yusim yu tu long autim gut tru tok bilong em na mekim laik bilong em!

a Lukim blok “Jerusalem—Senta Bilong Lotu Juda.”

b Lukim ol blok “Biktaun Rom,” “Ol Juda Long Mesopotemia na Isip,” na “Lotu Kristen Long Pontus.”

c Lukim blok “Ol Lain i Bin Joinim Lotu Juda.”

d Long Ogas 7, 1993, long wanpela kibung intenesenel bilong ol Witnes Bilong Jehova long Kiev, Yukren, inap 7,402 manmeri i kisim baptais long 6-pela swimin-pul. Ol i lusim 2 aua na 15 minit bilong baptaisim ol dispela manmeri.

e Ol i mekim dispela samting bilong lukautim ol visita husat i stap liklik taim long Jerusalem bilong ol i ken kisim sampela save moa long nupela bilip bilong ol.—Apo. 5:1-4.