Gitar—Harcanan Emeğin Ortaya Çıkardığı Eser

ANDRÉS Segovia, Carlos Montoya ve Chet Atkins gibi isimler dünya çapında milyonlarca kişi tarafından bilinmektedir. Acaba onların ortak yönü nedir? Bu kişiler, ağaçtan yapılmış ve telli narin bir çalgıyla—yani gitarla—dinleyicilerinin hoşça vakit geçirmelerini sağlamışlardır.

Gerek profesyoneller, gerekse de amatörler tarafından çalınan gitarın tınısı dünyanın her köşesinde duyulmaktadır. Gitarı tanınmazlıktan kurtarıp bir klasik konser enstrümanı haline getiren müteveffa İspanyol gitarist Andrés Segovia, gitarın saygınlığının artmasına katkısı olanlardan biridir.

Acaba gitar neden bu kadar popüler? Herhalde bunun bir nedeni flamenkoda, klasik veya modern müzikte olsun, gitarın sesinin değişik duygular uyandırmasıdır. Diğer bir etken ise, taşınmasının kolay olmasıdır.

Popülerliğinin nedeni ne olursa olsun, gitarın yapım tarzı sesinde çok farklılıklara yol açar. En iyi gitarlar, usta zanaatçılar tarafından büyük sevgi ve özenle yaratılmaktadırlar. ABD’nin Tenesse eyaletindeki bir imalat atölyesini ziyaret ederek gitarın nasıl yapıldığını görelim.

Kalitenin Katkısı

Usta bizi atölyesinde karşılarken, çok miktardaki ağaç yığınları dikkatimizi çekti. Fakat bunlar alelade odunlar değildi. Her parça, ileride gitar yapımında kullanılmak üzere özenle seçilmişti. Gövdenin üst kısmı için ladin ve sedir ağacı; gövdenin arkası ve yanlar için gülağacıa, maun ve akçaağaç; ve sap için ise, maun ve İspanyol sediri. Flamenko gitarlarının arka ve yanları için genellikle İspanyol servi ağacı ve çınar kullanılır. Bir ağaç parçasını elimize aldığımızda, üzerindeki tarih dikkatimizi çekiyor. Usta dostumuz bunu bize şöyle açıkladı: “Doğal yolla kuruması için yaklaşık beş yıl geçmeden hiçbir ağacı kullanmayı yeğlemiyorum.” Acaba neden? “Çünkü uzun yılların tecrübesi gösteriyor ki, bir gitarın son halini, ağacın kalitesi, yaşı ve yapan ustanın becerisi belirliyor.”

Şimdi usta dostumuz bir klasik gitar imal ederken, biz de onu izleyelim. Gitarlar genellikle ikiye ayrılır: klasik—İspanyol da denir—ve çelik telli gitarlar. Bunların ne farkı var? Kendisi şöyle cevap veriyor: “Aslında ikisi arasında çok fark var, fakat tellerin hangi maddeden yapıldığı, iki tür arasındaki farkı anlamanın en kolay yoludur. Adından da anlaşıldığı gibi, çelik telli gitarların telleri metaldir. Bu gitarlar birçok boy ve şekillerde olabilir. Klasik gitarlarda ise, tellerden üçü naylon veya bağırsak kirişlerinden, diğer üçü ise, metal sarılı ibrişimden yapılır.”

Bu imalatçı, kendileri çalarken dinleyebilmesi için her müşterisinin atölyeye gelmesini istiyor. Böylece kendisi her gitarı, müşterisinin isteğine göre ayarlayabilmektedir. Peki, nasıl? Usta şöyle açıklıyor: “Onların tellere nasıl vurduklarını ve ne tür ses çıkardıklarını izlerim. Ayrıca gitarı nasıl kullanacaklarını da bilmek isterim. Böylece imalat sırasında onlara kişisel olarak uyacak küçük ayarlamalar yapabilirim. Yumuşak mı çalıyorlar? O zaman gitarın belirli kısımlarını daha ince veya küçük yaparak daha kolay ses çıkmasını sağlarım. Sert bir tavırları mı var? O zaman gitar biraz daha ağır yapılmalıdır.”

Sırasıyla İmalat İşlemleri

Gövde üstü veya ses tablası: Kullanılacak ağaçların seçimiyle imalat başlar. Usta dostumuz, bir ladin ağacı yığınından dikkatlice bir parça seçer ve bunu kulağına yaklaştırıp parmağıyla şöyle bir tıklatır. Çıkan sesi dinlemesinin birçok nedeni vardır; acaba ses, temiz, gür, müziksel ve uzun süreli mi? Yoksa sönük bir gümbürtü mü? Hemen hemen tüm gövde üstleri ve arkaları, birbirinin eşi olan iki ağaç malzemeden yapılır. Bunlar, aynı kütükten kesilir ve sonra bir kitap gibi açılır. Böylece her iki parça birbirine benzer ve aynı müziksel özelliğe sahip olurlar.—Aşağıdaki fotoğrafa bakınız.

Rozet: Gövdenin üst kısmı 3 mm’ye kadar inceltilir ve rozet olarak adlandırılan süslü takviye parçası, ses deliği çevresinde onun için açılan oyuğa özenle yerleştirilir. Rozet, çeşitli renklerde birçok ağaç parçasından yapılır ve ustanın zanaat becerisini gösterebileceği yerlerden birisidir. Rozeti yapmak ve yerine yerleştirmek çoğu kez tam bir çalışma günü alır. Rozetin yapışkanı tamamen kuruduğunda, gövde üst kısmından biraz daha alınarak yaklaşık 2.5 mm’ye inceltilir. Bu durumda üst kısım artık gitar şeklinde kesilir ve iç tarafına takviye kirişleri yapıştırılır. Bu kirişler, sesin çıkması ve gitarın sağlamlığı açısından önemlidir. Çoğu imalatçılar, sesin çoğunun üst kısım tarafından çıkarıldığı ve bunun, gitarın en önemli parçası olduğu konusunda birleşiyorlar.

Gövdenin arkası ve yanlar için ustanın ilk tercihi, güzel damar yapısı, renk çeşitleri ve ses üretim özelliklerinden dolayı, genellikle Brezilya’dan gelen gülağacı olmaktadır.

Ağacın Hassas Kullanımı

Gövdenin yanları: Gitar ustası daha sonra, gitar gövdesinin gülağacından yapılan yanlarını yaklaşık 2.4 mm’ye kadar inceltir. Bu aşamada en zor işlemlerden birine gelinir: yanları gitarın şekline göre eğmek. Yan kısımların yapıldığı gülağacı genellikle 24 saat suda bekletilir ve daha sonra sıcak bir borunun üzerine konur, elle bastırılarak ona şekil verilir. Emilen su bu sırada buharlaşır ve böylece yumuşayan ağaç istenilen şekle sokulabilecek hale gelir. Bu arada usta şöyle dedi: “Ha evet, bunu öğrenirken birkaç tane kırdım.” Az sayıda gitar imal eden usta, yanları bu yöntemle eğmeyi tercih etmektedir, çünkü bu, kendisine yanların eğikliğini her gitarda biraz değişik ayarlayabilme imkânı tanımaktadır. Onun yaptığı gitarlardan, birbiriyle tamamen aynı şekle sahip olan iki tanesi nadiren bulunur.

Sap: Şimdi sıra sap kısmının kabaca şekillendirilmesine gelmiştir. Bu iş için en çok kullanılan ağaçlar, maun ve İspanyol sediridir. Dayanıklılıkları ve istikrarlı oluşları ve nispeten daha hafif olmaları, bu ağaçların kullanılma nedenleridir. Bu bir klasik gitar olduğu için, imalatta İspanyol ekolü takip edilecektir. Buna göre, gövdenin yanları, sap üzerine yapılmış olan oyuklara yapıştırılır. Fakat diğer gitarların aksine, sap gitardan ayrılamaz. Son şekli, gitar tamamıyla birbirine yapıştırıldıktan sonra verilir.

Şimdi gövdenin üst kısmı yanlara yapıştırılır. Fakat yanlar çok ince olduğundan astar denilen tahta bir şerit, yanların şekline göre eğilir ve buraya yapıştırılır. Hafif oluşu ve ıslatılınca kolay eğilmesi nedeniyle bu iş için bazen söğüt ağacı kullanılır.

Arka taraf: Usta dostumuz daha sonra, gitarın, Brezilya’dan gelen gülağacından yapılan arka kısmına başlar. Çoğu usta, yanlarda kullanılan ağacın rengine ve damar yapısına uygun şekilde arka kısmı yapar. Ustamızın, arka kısmı biraz inceltip elinde tutarak esnekliğini yoklamasını, eliyle tıklatıp çıkan çınlamayı dinlemesini ve sonra da biraz daha inceltmesini biz de yakından izleyelim. Ağaç yeterince incelince, çınlama sanki metalden geliyormuş gibi olur. Bir sonraki işlem üç çapraz kirişin yapıştırılmasıdır. Bunlar genellikle, dayanıklılık, hafiflik ve nem değişikliğinden etkilenmeme gibi özelliklerinden dolayı, maun ağacı ya da ladinden yapılır. Arka kısım çok ince olduğu için dayanıklılık çok önemlidir. Arka kısım da daha sonra, tıpkı üst kısımda olduğu gibi yapıştırılır.

Gitar, artık yavaş yavaş ortaya çıkıyor. Ebatları normalden biraz büyük bırakılan üst ve arka kısımlar, şimdi kesilerek en son şekillerine getiriliyorlar. Gitarın kenarlarını korumak için, üst ve arka kısımların kenarlarına ince tahta şeritler yapıştırılır. Bu iş için, güzel görünümleri ve dayanıklılıklarından dolayı gülağacından tahtalar seçilir.

Müziğin Başladığı Yer

Klavye ve köprü: Şimdi geriye yalnızca abanoz ağacından olan klavye kısmının ve gül ağacından yapılmış köprünün yapıştırılması kaldı. Klavye 6.3 mm’ye kadar inceltilir ve testereyle son şekli verilir. Sapın üzerinde hassasiyetle ayarlanmış aralıklarda açılan yivlere de metal perdeler yerleştirilir. Aralıklar matematiksel bir formülle saptanır ve tam yerinde olmaları çok önemlidir. Eğer yanlış yerleştirilmişlerse, kulak, yanlışlığı hemen fark eder ve bu gitar kabul edilemez. Klavye, kabaca yapılmış sapın üstüne yapıştırılır ve sonra en son hayati parça olan köprü üzerinde işlemler başlar.

Gülağacından yapılan ve küçük bir parça olan köprüye teller bağlanır. Ses tablasına yapıştırılmış olan köprünün yeri de perdelerinki kadar önemlidir ve aynı matematiksel formülle belirlenir. Fakat hayır, bizim ustamız her gitar için bu hesaplamayı yapmak zorunda değildir. O, tüm gitarları aynı boyda yapıp aynı aralıkları hepsinde kullanmaktadır. Köprünün yapıştırılma yöntemi çok önemlidir. Bazı gitaristler, köprünün gevşemesinden dolayı zor durumda kaldılar! Gergin gitar tellerinin yaklaşık 50 kg’lık bir kuvvet uyguladıkları ve buna bir de tellerin titreşiminden kaynaklanan kuvvetin eklendiği düşünülürse, bu duruma şaşmamalı.

Son İnce Rötuş

Fakat biraz hızlı gittik. Gitarın hani o kabaca yapılmış sapını hatırlıyorsunuz, değil mi? Evet, şimdi sapa son şeklini vermek üzere onun oyulması gerekmektedir. Usta şöyle diyor: “Sapın son şekli için olurunu alabilmek üzere, gitar sahibinin bu aşamada burada olmasını isterim. Çünkü iyi bir gitarist, sapın kalınlığındaki 0,8 mm’lik bir farkı sezebilir.”

Gitar şimdi hemen hemen bitmiş durumdadır. Geriye sadece son temizlik, rötuş ve zımparalama kalıyor. Usta, yapıtının düzgünlüğü ve şeklinden memnun olduğunda, gitarı korumak için bir cilâ çeker.

Gitar için en uygun cila konusunda gitar ustalarının görüşleri değişmektedir. Fakat en modern ustalar çabuk kuruyan ve üzerine püskürtülen sarı vernik kullanmaktadırlar. Vernik kullanıldığı zaman, gitar cilası da uygulanabilir ve çalgı, yaklaşık iki hafta içinde çalınabilecek duruma gelir. Acaba hangi cila tekniği ile en iyi sesli gitar elde edilir? Dostumuz şöyle cevap veriyor: “Bu konuda değişik görüş açıları var, fakat İspanya’daki eski gitarların çoğunda Fransız cilası kullanılmıştır. Ama bu cilanın her beş yılda bir yenilenmesi gerekebilmektedir.”

Ve Sonunda Müzik!

En kritik an yaklaştıkça, heyecanımız daha da artıyor! Teller bir uçtan köprüye, diğer uçtan da gitarın baş tarafındaki akort tuşlarına—ya da mandallara—bağlanır. Sıra, sonunda sesin denenmesine gelmiştir. Teller artık gevşemez ve istenilen akortta kalır. Nihayet uzun ve sabır gerektiren bir süreçten sonra, bir gitar elde ediyoruz.

Fakat gitar, henüz profesyonel kullanıma hazır değildir. Usta şöyle diyor: “Genellikle yeni bir gitar altı ay süreyle çalınmadan ideal durumuna ulaşmaz. Tamamlanmasından hemen sonra bir gitarın gelecekteki performansı hakkında genellikle çok şey söylenebilir. En kalın notalar tok ve gür müdür? İnce notalar, küçük cam ziller gibi çınlıyor mu? Parmak klavyenin neresinde olursa olsun, gitar dengeli bir ses veriyor mu? Müzisyen tarafından üretilen seslerin kalitesi büyük oranda gitar ustasının, en uygun malzemeleri seçip onları kapasitelerinin tümünü gösterebilecekleri bir tasarımla bir araya getirmesine bağlıdır.”

Evet, gelecek defa iyi gitar çalan birini kendinizden geçercesine dinlediğiniz zaman, bir gitarı, harcanan emeğin, yani malzemelerin seçiminin ve ustanın becerisinin ortaya çıkarttığını unutmayın.

[Dipnot]

[Sayfa 23’teki resimler]

Solda: Ses tablasının iki yarısının yapıldığı ağaç kütüğü

Sağda: Rozetin yerleştirilmesi ve yanlara şekil verilmesi

[Sayfa 24’teki resimler]

[Sayfa 25’teki resim]

Perdelerin gitar sapına yerleştirilmesi