‘Ku Rhendzeleka Ni Madoroba Hinkwawo’

LOKO Kreste Yesu a ri emisaveni ‘u rhendzeleke ni madoroba ni swimitana hinkwaswo, a ri karhi a dyondzisa emasinagogeni ya vona, a twarisa evhangeli ya mfumo.’ (Matewu 9:35) Lava a va navela ku landzela mintila yakwe na vona a va fanele ku dyondzisa emadorobeni ya misava. Kwalaho a va ta langutana ni swiphiqo leswi tolovelekeke emadorobeni hinkwawo, naswona va boheka ku hlangavetana na swona.

Ku endzela madoroba ka nkarhi lowu hundzeke ku nyika xikombiso xa swilo leswinene ni leswo biha leswi veke kona hi magidi ya malembe ya ku va kona ka munhu, ku tiphina swin’we ni maxangu ya vanhu lava lwelaka ku kuma ntsako. Ku languta madoroba hi ku kongoma swa hi khorwisa hakunene leswaku rixaka hinkwaro ra vanhu i ndyangu wun’we, lowu langutaneke ni swiphiqo leswi fanaka. Namuntlha a ku nga fanelanga ku va ni xivangelo xo tinyungubyisa hi tiko ra ka hina kumbe ku va ni xihlawuhlawu.

Leswi khomisaka gome, vanhu vo tala a va na vutivi ngopfu hi madoroba, hambi ku ri laha ma kumekaka kona. Loko swichudeni swa le yunivhesiti ya le U.S. hi va-1980 swi komberiwile ku kombisa leswaku madoroba man’wana ma kumeka kwihi, swin’wana swi kombise Dublin (ra le Ireland) ri ri eUnited States naswona Lima (ra le Peru) ri ri eItaly.

Nkambisiso lowu veke kona emalembeni ma nga ri mangani emahlweni ka kwalaho eyunivhesiti yin’wana wu kombise leswaku kwalomu ka hafu ya swichudeni a swi tsandzeka ku komba leswaku London yi kumeka kwihi emepeni wa misava. Van’wana va yi kombe eIceland, van’wana va yi kombise yi ri eTiko-nkulu ra Yuropa. Profesa loyi a a kongomisa nkambisiso lowu u vule hi ku karhateka leswaku 42 wa tiphesente ta swichudeni ti “tsandzekile” hi ku helela ku kombisa laha London yi kumekaka kona. Lexi xumbadzaka ngopfu, 8 wa tiphesenete ti “tsandzekile” ku kombisa leswaku doroba ra Amerika leri nkambisiso lowu a wu endleriwa eka rona ri kumeka kwihi!

Kambe, entiyisweni a hi vaaki va le Amerika ntsena lava nga riki na vutivi ngopfu hi ntivo-misava. Eku heleni ka va-1980, ku kamberiwa ka swichudeni ematikweni ya khume ku kombise leswaku swichudeni swa le Sweden swi endle kahle ngopfu kasi swa le Amerika swi kume xiyimo xa vutsevu. Vandla ra Sayense ra le khale ka tiko ra Soviet Union ri kume leswaku 13 wa tiphesente ta swichudeni swa Soviet leswi nga kamberiwa swi tsandzekile ku kombisa hambi ku ri tiko ra swona emepeni wa misava. Xirho xa Vandla leri, Vladimir Andriyenkov hi ku hela matimba u te: “Vuyelo lebyi bya hlamarisa.”

Xana ku vuriwa yini hi wena? Xana ntivo-misava u wu tiva ku fikela kwihi, ngopfu-ngopfu madoroba? Ha yini u nga tikambeli hi swivutiso leswi nga eka tluka 10? U nga dyondza tinhla tin’wana leti tsakisaka hi “Ku Kambisisa Madoroba.”

[Bokisi leri nga eka tluka 10, 11]

Xana U Nga Vula Mavito Ya Madoroba Lawa?

Twananisa tinhlamuselo leti landzelaka ni doroba ra kona.

1. Ntsindza tlhelo doroba leri nga exivandleni lexi tlakukeke ngopfu emisaveni hinkwayo.

2. Doroba lerikulu ngopfu emisaveni leri kumekaka etikweni ra vaaki vo tala swinene.

3. Vito ra rona ra ximfumo hambi loko ri nga tali ku tirhisiwa ri na 27 wa marito, leri xiphemu xa rona xo sungula xi nga ni nhlamuselo leyi fanaka ni ya Los Angeles; ri kumeka exivindzini xa tiko leri ku byariwaka rhayisi eka rona. Ri na titempele ta Mabudha leti tlulaka 400.

4. Ri na vaaki vo tala lava—handle ka loko ku hlayiwa madoroba man’wana ya mune—nhlayo ya vona yi tlakukeke kambirhi ku tlula doroba rihi na rihi emisaveni.

5. Ri lahlekeriwe hi vaaki va kwalomu ka kotara ya miliyoni emhangwini ya 1976.

6. I xivindzi xa tiko rin’wana leri endlaka swiambalo, doroba leri ri ve ni xiphemu xa nkoka eku hundzukeni ka swa vumaki.

7. Hambi leswi ri tshameke ri langutiwa tanihi rin’wana ra madoroba lama thyakeke swinene ya le Yuropa, namuntlha i doroba leri tivekaka hi swihalaki swa risuna leswi nga ni vito ra rona.

8. Ku lava ku ringana tindzimi ta 60 ta vulavuriwa edorobeni leri ra le hlalukweni ra Asia. A ku ri ntsindza wa tiko ra rona ku sukela hi 1833 ku ya ka 1912.

9. Tanihi doroba-nkulu ra vumaki, leri nga ni vutshila eku kunguhateni, ri sungule ku xiyiwa hi 1960.

10. Ri kumeka emakun’wini ya nsoko-lwangu leri nga leha 100 wa tikhilomitara, hi rin’wana ra madoroba lamakulu emisaveni.

11. Leri ku nga sala katsongo ri lovisiwa hinkwaro hi ku tsekatseka ka misava hi 1755, eka mintsindza hinkwayo leyi kumekaka eka Matiko Lama Tirhisanaka ya Yuropa, hi rona leri xavisaka swilo hi mali ya le hansi.

12. Ri simekiwe ximfumo hi 1873, loko vaaki va matlhelo mambirhi lama fularhelaneke va Nambu wa Danube va hlanganile ehansi ka vito rin’we.

13. Vakamberi va tiko va Maputukezi va endle xihoxo va anakanya leswaku nyangwa wa hlaluko ra rona i masungulo ya nambu, xisweswo va ri thya vito leri ri nga na rona sweswi.

14. Ri ve kona hi 1788 tanihi ndhawu leyi a ku tshama vabohiwa ntsena, hi rin’wana leri ringanaka ni madoroba ya le dzongeni emisaveni.

15. Hikuva ri ri ni xisekelo lexi tiyeke xa vukhongeri, doroba leri ri tiveka swinene hi swiendlakalo leswi nga tolovelekangiki swa politiki.

16. Hi 1850, Hosi Kamehameha III u ri endle ntsindza wa mfumo wakwe; vito ra rona ri vula “Hlaluko Leri Hlayisekeke,” naswona maxelo ya rona yo kufumela ya lembe hinkwaro ma endla leswaku ri rhandziwa hi vavalangi.

17. Nkarhi wun’wana ri vitaniwa doroba ra moya, ri tshame ri lava ku lovisiwa hinkwaro hi ndzilo; namuntlha ri tinyungubyisa hi muako wo tlakuka ku tlula hinkwayo emisaveni.

18. Emahlweni ka 1966, a ri vitaniwa Léopoldville.

19. Tanihi leswi ri nga ra khale ku fana ni un’wana wa vafumi lava tivekaka va le Greece, doroba leri ri tsundzukiwa hi swichudeni swa Bibele tanihi ndhawu leyi ku hundzuluxeriwa loku tivekaka ka Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xigriki ku endleriweke kona.

20. Ku kula ka rona hi ku hatlisa ku vangiwe hi nsuku lowu tshuburiweke ekusuhi na rona, naswona ri hlawulekile hi leswi ku nga rona doroba ro kurisa xisweswo emisaveni leri nga riki eribuweni ra lwandle kumbe tiva kumbe nambu.

Alexandria, Egipta

Bangkok, Thailand

Boston, U.S.A.

Brasília, Brazil

Budapest, Hungary

Calcutta, India

Chicago, U.S.A.

Cologne, Germany

Hong Kong

Honolulu, Hawaii,

U.S.A.

Joni, Afrika Dzonga

Kinshasa, Zaire

La Paz, Bolivia

Lisbon, Portugal

Manchester, Nghilandhi

Oslo, Norway

Rio de Janeiro, Brazil

Shanghai, China

Sydney, Australia

Tangshan, China

[Bokisi leri nga eka tluka 11, 12]

Tinhlamulo:

1. La Paz, leri kumekaka exikarhi ka 3 250 na 4 100 wa timitara ehenhla ka vuandlalo bya lwandle, ri simekiwe hi vaaki va le Spain hi 1548.

2. “Shanghai” ri vula “Elwandle,” naswona leswi nakambe ri nga rin’wana ra mahlaluko lamakulu ya misava, hi rona xivindzi xa tidyondzo ta le ndzhaku ka ntangha khume eChina ni xa vulavisisi bya sayense.

3. Xiphemu xo sungula xa vito ra ximfumo ra Bangkok i Krung Thep, leri vulaka “Doroba Ra Tintsumi”; hi Xipaniya, “Los Angeles” ri vula “tintsumi.” Hambi leswi Bangkok ri akeke mapato ya rona yo pfuleka, migerho ya yona yo tala leyi tivekaka yi pfariwile leswaku ku endliwa tindlela.

4. Hong Kong, laha ku tshamaka 96-000 wa vanhu eka xikwere khilomitara, yi landzeriwa hi Lagos, Nigeria (55 000); Dacca, Bangladesh (53 000); Djakarta, Indonesia (50 000); na Bombay, India (49 000).

5. Hi 1976 China ri hlaseriwe hi ku tsekatseka lokukulu ka misava eka matimu ya manguva lawa, loku pimiweke ku va 7,8 hi xikalo xa Richter. Tangshan ri sele ri ri marhumbi ntsena; kwalomu ka vanhu va 240 000 va file.

6. Manchester, leyi nga kwalomu ka 240 wa tikhilomitara en’walungwini wa London, ri ve xivindzi xa swa vumaki hi ku hatlisa swinene lerova exikarhi ka 1821 na 1831, vaaki va kona va andze hi tiphesente ta 45.

7. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19, Cologne a ri tiviwa tanihi rin’wana ra madoroba manharhu lama thyakeke swinene emisaveni—Calcutta, Constantinople na Cologne—hikwalaho ka sweswo masocha ya Furwa lama rhumeriweke kwalaho “ma pfale swikandza hi swidukwana leswi a swi lovekiwe eMatini ya Cologne leswaku ma nga dzahi risema ra mixixito leri a ri hangalake na doroba.”—Kölner Stadt-Anzeiger.

8. Calcutta i doroba lerikulu ra vunharhu ra le India naswona ri siviwile ku va ntsindza hi New Delhi.

9. Mianakanyo ya leswaku ku va na ntsindza exikarhi ka Brazil yi ringanyetiwe hi 1789 ivi yi nghenisiwa eka Vumbiwa bya 1891, ivi yi hetiseka hi 1960 loko ku hlawuriwa Brasília leswaku ri va ntsindza. Ku akiwa ka rona endhawini leyintshwa swi endle leswaku swi nga olovi ku ri aka hi ndlela leyi “hlelekeke leyi doroba ri faneleke ri akiwa ha yona, malunghana ni xivumbeko, pulani ni ndhawu leyi ku tshamaka vanhu.”—Encyclopædia Britannica.

10. Oslo, ntsindza wa Norway, wu funengete ndhawu leyi ringanaka 453 wa swikwere khilomitara, laha ndhawu ya kona leyikulu yi teleke hi tintshava leti nga ni mirhi ni mativa.

11. Tikereke a ti tele hi vanhu, hi November 1, 1755 ni mixo, ku tlangeriwa Siku Ra Vakwetsimi Hinkwavo, loko Lisbon ri lovisiwile hi kun’wana ka ku tsekatseka lokukulu ka misava loku tshameke ku va kona loku vikiweke, loku dlayeke vanhu va kwalomu ka 30 000.

12. Hi 1873 xidorobana xa Pest, lexi nga le vuxeni bya Nambu wa Danube, na Buda, kun’we na Óbuda na Xihlala xa Margaret, hi tlhelo ra vupela-dyambu, swi hlanganisiwe ximfumo swi vitaniwa Budapest, rin’wana ra madoroba ya le Yuropa lama kokaka mahlo swinene, leri tshameke ri vitaniwa Nkosikazi ya Danube.

13. Marito ya Xiputukezi lama vulaka “nambu” na “January”—vakamberi va fike hi January 1, 1502—ma hlanganisiwe ma vumba vito Rio de Janeiro.

14. Hi January 1788 kwalomu ka vabohiwa va 750 va fikile va huma eBritain tanihi vabohiwa vo sungula va le makhotsweni; namuntlha Sydney i doroba ra khale ni lerikulu swinene eAustralia.

15. Hi nkarhi wa kwalomu ka malembe xidzana manharhu, a hi mangani madoroba lama khumbeke vutomi bya vanhu eUnited States ku tlula Boston, leri sunguriweke hi Vapuritan lava balekeke eYuropa hikwalaho ka ku xanisiwa hi vukhongeri. Hi 1773, vaaki va rona va hoxe xandla eka Nhlunga-vuhosi wa le Amerika loko, hi ku tiendla Maindiya, va cheletele tiya leyi a yi tate swikepe swinharhu ehlalukweni ra Boston, va vilela hi mhaka yo hakerisiwa swibalo eBritain, kasi vona a va nga ri na vona vayimeri emfun’weni wa rona.

16. Honolulu, leri eku sunguleni a ri ri xivindzi xa vaxavisi va sandalwood ni vaphasi va tinkavavangaheti, laha endzhaku ku tshameke Marhaxiya, Manghezi, ni Mafurwa, ri tlheriseriwe eka Hosi Kamehameha III. Hi 1850, u ri endle ntsindza wa mfumo wakwe. Hawaii ri ve ndhawu ya U.S. hi 1900 ivi ri va tiko leri tiyimeleke hi 1959.

17. Van’wana va vula leswaku Chicago i doroba leri fanelekaka kahle ra le U.S., leri nga ni swikombiso leswinene ni leswo biha swa tiko rero. Xiphemu xa le xikarhi ka doroba xi lovisiwile hi ndzilo hi 1871 loko homu ya Manana O’Leary yi rahe rivoni leri a ri ri exitlatini. Vanhu va kwalomu ka 250 va file, naswona va 90 000 va sale va nga ri na makaya. Chicago’s Sears Tower, leyi leheke timitara ta 443, hi wona muako wo leha ku tlula hinkwayo emisaveni.

18. Hi 1960, Léopoldville, leri thyiweke vito ra hosi ya le Belgium Leopold II, ri ve ntsindza wa Riphabliki ra Congo endzhaku ka loko Congo ra Belgium ri wile. Hi 1971, vito ra tiko leri ri cinciwile ri va Zaire; hi 1966 doroba-nkulu leri ri tlhele ri thyiwa Kinshasa.

19. Alexandria ri kume vito leri eka Alexander Lonkulu, loyi a leriseke leswaku ri akiwa hi 332 B.C.E. Ku nga si hela malembe ya dzana endzhakunyana, vaaki va Vayuda—kumbexana hi nkarhi wa ku fuma ka Ptolemy II Philadelphus (285-246 B.C.E.)—va sungule ku hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru hi Xigriki va endla Septuagint.

20. Joni, leri nga riki ekusuhi na ribuwa ra lwandle, tiva kumbe nambu i doroba leri dumeke swinene hi leswi ku tshuburiweke nsuku hi 1886. Ri andze ku suka eka vaaki va 2 000 hi 1887 ku ya eka vaaki va 120 000 hi 1899 naswona ri na vaaki lava tlulaka 1,7 wa timiliyoni namuntlha.

[Mepe lowu nga eka tluka 8, 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Rio de Janeiro, Brazil

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Bangkok, Thailand

[Xihlovo Xa Kona]

Tourism Authority of Thailand

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Eximatsini: Sydney, Australia

Ehansi: La Paz, Bolivia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Shangai, China,

[Swifaniso leswi nga eka tluka 12]

Eximatsini:Honolulu, Hawaii

Exineneni: Hong Kong