Madoroba—Ha Yini Ma Ri eNkitsinkitsini?

“Tanani! A hi tiakeleni muti ni xihondzo lexi nhlohlorhi ya xona yi nga ta fika ematilweni, . . . hikuva hi nga tshuka hi hangalasiwa ehenhla ka vuandlalo bya misava hinkwayo.”—Genesa 11:4.

MARITO lawa ma vuriweke emalembeni lama tlulaka 4 000 lama hundzeke, ma tivise ku akiwa ka muti [doroba] lowukulu wa Babele.

Babele, leri hi ku famba ka nkarhi ri vitaniweke Babilona, a ri kumeka etimbaleni leti a ti nonile ta Xinara le Mesopotamiya. Kambe, ku hambana ni vonelo leri dumeke, a ku nga ri doroba ro sungula erhekhodweni ya Bibele. Entiyisweni, madoroba ma sungule ku va kona ku nga si va na Ndhambi ya siku ra Nowa. Muaki wa doroba ro sungula ku tiviwa, a ku ri mudlayi la vuriwaka Kayini. (Genesa 4:17) Doroba leri, leri vitaniwaka Enoko, a ko va muti lowu tolovelekeke kumbe muganga. Kasi hi hala tlhelo, Babele a ri ri doroba lerikulu—ntsindza lowu dumeke wa vugandzeri bya mavunwa lowu a wu ri ni xihondzo lexikulu xa vukhongeri. Kambe, Babele ni xihondzo xa rona xo nyenyetsa a swi nga amukeleki eka Xikwembu. (Genesa 9:7) Hikwalaho, hi ku ya hi Bibele, Xikwembu xi nghenelerile kutani xi pfilunganya ririmi ra vaaki, xi herisa kungu ra vona ra vukhongeri ra ku rhandza ndhuma. Xikwembu xi “va hangalasele ehenhla ka vuandlalo bya misava hinkwayo,” ku vula Genesa 11:5-9.

Kutani, a swi hlamarisi leswi sweswo swi endleke leswaku madoroba ma sungula ku andza. Phela, madoroba a ma ri xisirhelelo loko nala a hlasela. Madoroba a ma ri tindhawu leti van’wamapurasi a va hlayisa ni ku xavisa ntshovelo wa vona eka tona. Ku sunguriwa ka tindhawu ta vuxaviselo swi tlhele swi pfuna vanhu vo tala lava tshamaka edorobeni leswaku va lava tindlela tin’wana ta ku tihanyisa handle ka ku rima. Buku leyi nge The Rise of Cities yi ri: “Loko va nga ha tirheli enon’wini, vanhu lava tshamaka edorobeni a va sungula mintirho yin’wana yo tala: ku endla mimanci, ku vumba swilo, ku phota, ku luka, ku tlhuvutsa madzovo, ku vatla ni ku kovotla maribye—swin’wana ni swin’wana leswi va nga kotaka ku swi xavisa.”

Madoroba a ku ri tindhawu letinene to xavisela nhundzu yo tano. Ehleketa hi rungula ra Bibele leri vulavulaka hi ndlala leyikulu aEgipta. Yosefa, loyi a a ri holobye-nkulu wa kwalaho, u vone swi fanerile ku tshamisisa vanhu emadorobeni. Ha yini? Handle ko kanakana, sweswo swi olovise ku aviwa kahle ka swakudya leswi a swi sele.—Genesa 47:21.

Madoroba ma tlhele ma antswisa tindlela to vulavurisana ni ku tirhisana ka vanhu hi nkarhi lowu swo famba a swi nonoka naswona swi kala. Kutani, leswi swi hatlisise ku cinca eka ntshamisano ni ndhavuko. Madoroba ma ve ntsindza wa swilo leswintshwa naswona ma endle leswaku ku va ni nhluvuko wa thekinoloji. Loko vanhu va andlala mavonelo lamantshwa, ku sungule ku va ni malangutelo lamantshwa eka sayense, eka vukhongeri ni le ka filosofi.

Milorho Leyi Nga Hetisekangiki

Eminkarhini ya manguva lawa, madoroba ma ya emahlweni ma pfuna hi tindlela to tala leti fanaka. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswaku ma yaka emahlweni ma koka timiliyoni ta vanhu—ngopfu-ngopfu ematikweni lawa vutomi byi nonon’hwaka loko u tshama etindhawini ta le makaya. Kambe, eka vanhu vo tala lava rhurhelaka emadorobeni, milorho ya ku kuma vutomi byo antswa a yi hetiseki. Buku leyi nge Vital Signs 1998 yi ri: “Hi ku ya hi nkambisiso lowu endliweke sweswinyana hi Huvo ya Vaaka-tiko, etindhawini to tala ta le xilungwini, vanhu va hanya ku tika ku tlula lava hanyaka etindhawini ta le makaya.” Ha yini swi ri tano?

Henry G. Cisneros, wa tsala ebukwini yakwe leyi nge The Human Face of the Urban Environment: “Loko swisiwana swi fumbana endhawini yin’we, swiphiqo swa swona swi ya swi nyanya. . . . Ku fumbana ka vanhu loku yaka emahlweni, ngopfu-ngopfu ka vanhu va rixaka leritsongo, leri talaka ku ka ri nga wu kumi ntirho, swi endla leswaku va lava mpfuno wa hulumendhe nkarhi wo leha, va va ni swiphiqo leswikulu swa rihanyo, naswona leswi chavisaka ngopfu, swi engetela vugevenga.” Buku leyi nge Mega-city Growth and the Future na yona yi vona timhaka hi ndlela leyi fanaka: “Ku khitikanela ka vanhu emadorobeni hakanyingi swi vanga ku pfumaleka lokukulu ka mintirho ni ku tirha tiawara letitsongo hikuva mintirho a yi va ringani vanhu lava ngo pfelela kunene.”

Nhlayo leyi engetelekaka ya vana lava tshamaka eswitarateni i vumbhoni bya vusweti lebyikulu lebyi nga kona emadorobeni ya matiko lama hluvukaka. Hi ku ya hi mpimanyeto wun’wana, emisaveni hinkwayo ku ni vana lava tshamaka eswitarateni lava tlulaka 30 wa timiliyoni! Buku leyi nge Mega-city Growth and the Future yi ri: “Vusweti ni swiphiqo swin’wana swi hahlule vuxaka bya mindyangu lerova vana lava tshamaka eswitarateni va boheke ku tihandzela.” Hakanyingi vana volavo va langutana ni nhlomulo lowu nga kona hi ku rholela leswi cukumetiweke, ku kombela kumbe ku tirha mintirho leyi nga nyawuriki evuxaviselweni bya ndhawu leyi va nga eka yona.

Mintiyiso Yin’wana Leyi Vavaka

Vusweti byi nga ha vanga vugevenga. Edorobeni rin’wana ra le Amerika Dzonga leri dumeke hi ku vumba swilo swa manguva lawa, vugevenga byi te be, lerova se ku tele minyangwa ni mafasitere ya nsimbi edorobeni ra kona. Ku sukela eka van’wankumi ku ya eka swisiwana, vaaki va endla marhangu ya tinsimbi leswaku va sirhelela nhundzu ni leswaku va nga voniwi. Entiyisweni, va hanya etihokweni. Van’wana va endla marhangu wolawo ya tinsimbi ni tindlu ta vona ti nga si hela ni ku hela.

Nhlayo leyikulu ya vaaki yi endla leswaku doroba ri nga ha swi koti ku nyikela swilo swa xisekelo swo kota mphakelo wa mati ni nkululo. Ku ringanyetiwa leswaku edorobeni rin’wana ra le Asiya, ku laveka swihambukelo swa mani na mani leswi ringanaka 500 000. Kambe nkambisiso wa sweswinyana wu kombise leswaku ku kumeke swihambukelo leswi tirhaka swa 200 ntsena!

Mhaka yin’wana leyi nga fanelangiki yi honisiwa i ndlela leyi vanhu vo tala va onhaka mbango wa laha va tshamaka kona ha yona. Masimu ya le kusuhi ma hela loko mindzilakana ya madoroba yi ri karhi yi ndlandlamuxiwa. Federico Mayor, khale ka ndhuna ya Nhlengeletano ya Nhlangano wa Matiko ya Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko, u ri: “Madoroba ma dya mphakelo lowukulu wa matimba, ma heta mphakelo wa mati ni ku tirhisa swakudya swo tala. . . . Swilo swa wona swa ntumbuluko swa hela hikuva a ma ha swi koti ku langutana ni swilaveko swa wona.”

Swiphiqo Swa Madoroba Lamakulu eMatikweni Ya Le Vupela-dyambu

Xiyimo xa le matikweni ya le Vupela-dyambu swi nga ha endleka xi nga bihanga ngopfu, kambe minkitsikitsi ya le madorobeni yi kona ni le matikweni wolawo. Hi xikombiso, buku leyi nge The Crisis of America’s Cities, yi ri: “Namuntlha emadorobeni ya le Amerika ku ni madzolonga yo tala hi ndlela leyi tsemaka nhlana. . . . Ku ni madzolonga yo tala emadorobeni ya Amerika lerova timagazini ta vutshunguri ti sungule ku tshaha swo tala ha wona tanihi mhaka leyikulu leyi kavanyetaka rihanyo ra vanhu va tiko esikwini ra hina.” I ntiyiso leswaku madzolonga i khombo leri hlaseleke madoroba lamakulu emisaveni hinkwayo.

Ku hohloka ka vutomi bya le madorobeni hi xin’wana xa swivangelo leswi endleke leswaku madoroba yo tala ma nga va tsakisi vathori. Buku leyi nge The Human Face of the Urban Environment yi ri: “Mabindzu ma rhurhele etindhawini leti nga ekusuhi ni madoroba kumbe ematikweni man’wana, ku pfariwa tifeme, endzhaku ku sala ‘marhumbi’—miako leyi nga riki na munhu etindhawini leti se ti onhiweke, leti eka tona ku celeriweke thyaka leri nga ni chefu, leti nga fanelekiki nikatsongo leswaku ti nga hluvukisiwa.” Hikwalaho ka sweswo, emadorobeni yo tala swisiwana swi fumbana etindhawini “leti eka tona, ku honisiwaka swiphiqo swa mbango hi ku olova—laha fambiselo ra nkululo ri nga ha tirhiki; laha ku nga riki na switirhisiwa leswi ringaneke swo basisa mati; laha switsotswana swi yaka laha ku lahliwaka thyaka kutani swi hlasela vaaki; laha vana va dyaka pende leyi nga ni ntsopfu leyi waka emiakweni leyi hohlokaka . . . laha swi vonakaka ku nga ri na loyi a khathalaka.” Exiyin’weni xo tano, vugevenga, madzolonga ni gome swi tinyika matimba.

Tlhandlakambirhi, madoroba ya le Vupela-dyambu ma tikeriwa hi ku endla mintirho ya xisekelo. Le ndzhaku hi 1981, vatsari Pat Choate na Susan Walter va tsale buku leyi nga ni nhloko-mhaka yo hlamarisa leyi nge America in Ruins—The Decaying Infrastructure. Eka yona va te: “Tindhawu ta mani na mani ta le Amerika ti onhaka hi ku hatlisa swinene ku tlula ndlela leyi ti lunghisiwaka ha yona.” Vatsari va kombise ku karhateka lokukulu hikwalaho ka nhlayo ya mabuloho lama kurhaka, mapato lama onhakaka ni ku onhaka ka fambiselo ra nkululo emadorobeni lamakulu.

Endzhaku ka malembe ya 20, madoroba yo tanihi New York a ma si hleleka kahle ni sweswi. Xihloko lexi a xi ri eka New York Magazine xi hlamusele hi ntirho lowukulu wa Muhocho wa Vunharhu wa Mati. Sweswi se wu ni malembe ya 30 wu sunguriwile naswona ku vuriwe leswaku i ntirho wun’we lowukulu ngopfu eTlhelweni ra Vupela-dyambu. Eka ntirho lowu, ku ta tirhisiwa kwalomu ka 40 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi. Loko muhocho lowu wu herile, wu ta tisa magidi ntlhanu ya timiliyoni ta tilitara ta mati layo tenga eDorobeni ra New York. Mutsari u ri: “Kambe eka ntirho lowu hinkwawo wa ku cela, muhocho lowu wu endleriwe ku pfuna tiphayiphi leti ti nga kona sweswi, leswaku ti ta kota ku lunghisiwa ro sungula hi mpfhuka ti celeriwa eku sunguleni ka lembe-xidzana.” Hi ku ya hi xihloko xin’wana lexi nga eka The New York Times, ku lunghisa swilo swa xisekelo leswi onhakeke edorobeni—tindlela ta rona ta le hansi ka misava, madamu ya rona ya mati, mapato ni mabuloho, swi ta koxa kwalomu ka mali leyi ringaniseriwaka eka 695 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi.

New York a ko va rona ntsena doroba leri swi ri nonon’hwelaka ku endla mintirho leyi lavekaka. Entiyisweni, madoroba yo hlayanyana lamakulu ma onhiwile hi swilo swo hlayanyana. Hi February 1998, doroba ra Auckland, eNew Zealand ri kavanyetekile swinene ku tlula mavhiki mambirhi hikwalaho ko tsemeka ka mphakelo wa gezi. Vaaki va le Melbourne, le Australia, va hete masiku ya 13 va nga ri na mati yo hisa loko mphakelo wa gezi wu tsemiwile hikwalaho ka khombo leri a ri humelele endhawini ya laha gezi ri fetheriwaka kona.

Kutani, ku ni xiphiqo lexi madoroba yo tala ma langutanaka na xona—ntlimbano wa mimovha emagondzweni. Moshe Safdie, mupfapfarhuti wa miako u ri: “Ku ni nyimpi leyikulu—nchumu lowu nga endliwangiki kahle—exikarhi ka madoroba ni le ka mafambiselo ya wona ya vutleketli. . . . Madoroba ya khale ma boheka ku tamela mimovha yo tala etindhawini ta wona letikulu ta mabindzu leti loko ta ha akiwa a ku nga lorhiwi leswaku ti nga tarisa xisweswo.” Hi ku ya hi The New York Times, emadorobeni yo kota Cairo, Bangkok na São Paulo, ntlimbano wa mimovha ko va “tshamelo maxelo.”

Ku nga khathariseki swiphiqo leswi hinkwaswo, vanhu va vonaka va ya emahlweni va rhurhela emadorobeni. Hilaha xihloko xin’wana eka The UNESCO Courier xi swi vekaka hakona, “hi ndlela leyinene kumbe leyi hoxeke, doroba ri vonaka ri nyika vanhu ntshunxeko lowu yaka emahlweni, laha va nga swi kotaka ku endla swo karhi, ku nga ntlhamu lowu nga papalatekiki.” Kambe, kahle-kahle vumundzuku byi ma khomele yini madoroba lamakulu ya misava? Xana yi kona mintlhantlho ya xiviri eka swiphiqo swa wona?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Ku khitikanela ka vanhu emadorobeni hakanyingi swi vanga ku pfumaleka lokukulu ka mintirho ni ku tirha tiawara letitsongo”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mimovha yi tshama yi tlimbanile emadorobeni yo tala

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Timiliyoni ta vana lava tshamaka eswitarateni vo tihandzela

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Eka vanhu vo tala lava tshamaka edorobeni, milorho ya vutomi byo antswa a yi hetiseki