Ntlhontlho Wo Yisa Swakudya eMadorobeni

“Ntirho wa ku yisa swakudya emadorobeni ya misava i ntlhontlho lowukulu ngopfu, leswi lavaka ntirhisano lowunene exikarhi ka lava endlaka swakudya, lava swi tleketlaka, vini va makete ni vo tala lava nga ni switolo leswikulu leswi xaviselaka switolo leswitsongo.”—JACQUES DIOUF, MUFAMBISI-NKULU WA NDZAWULO YA SWAKUDYA NI RIHANYO YA NHLANGANO WA MATIKO (FAO).

VATIVI va ta swakudya va vula nileswaku ku kumeka ka swakudya leswi ringaneke ku nga ha va “xiphiqo lexikulu ngopfu xa vanhu” eka lembe-xidzana leri ra vu-21.

Xiga lexi nge ku kumeka ka swakudya, xi vula “mfanelo leyi vanhu hinkwavo va nga na yona yo kota ku kuma swakudya leswi eneleke nkarhi hinkwawo, leswaku va hambeta va hanya kahle.” Sweswi, swakudya leswi nga kona emisaveni hinkwayo swi nga swi kota ku enela vaaki hinkwavo va misava—ntsena loko a swo aviwa hi mfanelo. Kambe hilaha swi nga hakona, vanhu va kwalomu ka 840 wa timiliyoni va etlela va nga xurhanga siku ni siku. Vo tala va vona va tshama emadorobeni. Xiya swiphiqo swin’wana swa kona.

Madoroba Lamakulu Ma Lava Swakudya Swo Tala

Loko madoroba ma kula, tindhawu leti nga ekusuhi na wona leti eku sunguleni a ti ri masimu ta tekiwa ti tirhiseriwa ku aka tindlu letintshwa, tifeme ni mapato. Hikwalaho, masimu ma va ekule swinene ni madoroba lawa ma ma wundlaka. Hakanyingi, ku byariwa swakudya leswitsongo kumbe ku nga byariwi nchumu hi ku helela emadorobeni, naswona nyama yi landziwa etindhawini ta le makaya leti nga ekule swinene. Ematikweni yo tala lama hluvukaka, magondzo lawa ma tirhisiwaka ku tleketla swakudya leswi a hi manene. Leswi swi vula leswaku swi teka nkarhi wo leha ku tleketla swakudya, swo tala swa onhaka endleleni, naswona eku heteleleni, vaxavi va boheka ku hakela mali ya le henhla, vo tala va vona i swisiwana.

Madoroba man’wana ya le matikweni lama ha hluvukaka ana se i makulu naswona ma ha ndlandlamuka. Hi lembe ra 2015, Mumbai (eku sunguleni a ri vitaniwa Bombay) ri languteriwe ku va ni vaaki va 22,6 wa timiliyoni, Delhi va 20,9 wa timiliyoni, Doroba ra Mexico va 20,6 wa timiliyoni na São Paulo va 20 wa timiliyoni. Ku ringanyetiwa leswaku doroba leri nga ni vanhu va khume ra timiliyoni—ro kota Manila kumbe Rio de Janeiro—ri tiseriwa swakudya leswi endlaka tithani ta 6 000 hi siku.

Leswi a hi matlangwana, naswona swi ya swi tika ngopfu-ngopfu etindhawini leti vanhu va yaka va engeteleka eka tona. Hi xikombiso, le Lahore, ePakistan, a hi mhaka ntsena ya leswaku vanhu va kona va bebula ngopfu (2,8 wa tiphesente) kambe ri na leswi va swi vitanaka ku engeteleka loku “tsemaka nhlana” ka vanhu lava sukaka etindhawini ta le makaya. Ematikweni yo tala lama ha hluvukaka, vanhu lavantshwa va khitikanela emadorobeni lawa na wona se ma nga lo mphaa, va ri karhi va lava vutomi byo antswa, va lava mintirho, nhundzu ni ku endleriwa mintirho yo karhi. Hikwalaho ka leswi vanhu vo tala va yaka emadorobeni, doroba ra Dhaka, eBangladesh, ri languteriwe ku engeteleka hi miliyoni ya vanhu kumbe ku tlula hi lembe emalembeni yo tala lama taka. Hi ku ya hi swipimanyeto, hi lembe ra 2025 vanhu va le Chayina, lava sweswi vambirhi eka vanharhu va tshamaka etindhawini ta le makaya, va ta va va tshama emadorobeni. Hi nkarhi lowu fanaka, ku languteriwe leswaku vanhu va 600 wa timiliyoni va ta va va tshama emadorobeni ya le Indiya.

Ku rhurhela ka vanhu emadorobeni ku cinca tindhawu to tala ta misava. Hi xikombiso, le Afrika Vupela-dyambu, ko va 14 wa tiphesente ta vanhu lava a va tshama etindhawini ta le dorobeni hi 1960. Hi 1997 nhlayo ya vanhu lava a va tshama emadorobeni a ku ri 40 wa tiphesente, naswona ku languteriwe leswaku hi 2020, nhlayo leyi yi ta engeteleka yi ya fika eka 63 wa tiphesente. Etindhawini leti nga le mpfungwe wa Afrika, nhlayo ya vanhu lava tshamaka emadorobeni yi languteriwe ku engeteleka hilaha ku phindhekeke kambirhi ku nga si hela malembe ya khume. Naswona ku ringanyetiwa leswaku vanhu lava nga ta engeteleka hi 90 wa tiphesente ematikweni lama hluvukaka hi lava va tshamaka emadorobeni ni le swidorobanini.

Ku engetela mphakelo wa swakudya swa le madorobeni leswaku swi ta enela vanhu lava i ntirho lowukulu swinene. Swi lava ntirhisano wa magidi ya van’wamapurasi, lava pakaka swakudya, vachayeri va tilori, vaxavisi ni lava nga ta swi layicha ni ku swi layichulula swin’we ni magidi ya mimovha. Kambe etindhawini tin’wana, ku laveka swakudya swo tala emadorobeni ku tlula leswi kumekaka etindhawini leti ma rhendzeleke. Ku tlula kwalaho, emadorobeni yo tala lama ha hluvukaka, mintirho ya vutleketli ni miako yo kota ya vuhlayiselo, timakete ni tibuchara se yi ndlandlamuxiwe ku tlula mpimo.

Vusweti Byi Lo Bee

Ntlhontlho wa ku kuma swakudya leswi eneleke swa vanhu lava engetelekaka wu ya wu tika hikwalaho ka vusweti lebyi nga lo bee! Madoroba yo tala lamakulu ematikweni lama ha hluvukaka yo kota Dhaka, Freetown, Doroba ra Guatemala, Lagos na La Paz, ana se ma ni vusweti lebyi fikaka eka 50 wa tiphesente kumbe ku tlula.

Loko va bula hi mphakelo wa swakudya swa vanhu volavo, vakambisisi va endla ku hambana exikarhi ka ku va kona ka swona ni ku kumeka ka swona. Swakudya swi nga ha kumeka etimakete ta le dorobeni—hileswaku, swi kona—kambe leswi a swi pfuni nchumu eka vanhu va le madorobeni lava nga swisiwana loko swi durha. Ku xiyiwe leswaku loko muholo wa vanhu van’wana va le madorobeni wu engeteleka, va xava swakudya swo tala swa mixaka-xaka. Kasi vanhu lava nga swisiwana emadorobeni, vona va kuma swi va tikela ku xava swakudya swo hambana-hambana, leswi ringaneke, leswi va swi lavaka. Mindyangu yoleyo leyi pfumalaka yi nga ha boheka ku tirhisa mali yo ringana 60 ku ya eka 80 wa tiphesente ya miholo ya yona leswaku yi xava swakudya.

Kumbexana a swi ta chipanyana loko a swi xaviwa hi vunyingi; kambe, sweswo a swi olovi loko vanhu va nga ri na mali leyi ringaneke. Vanhu vo tala a va swi koti ku kuma swakudya leswi eneleke, naswona va hetelela va sika. Hi xikombiso, emadorobeni ya le xiphen’wini xa le dzongeni wa Sahara wa Afrika, ku vuriwa leswaku “ku sika i xiphiqo lexikulu.”

Vanhu lava sikaka ngopfu hi lava va humaka etindhawini ta le makaya, lava va kumaka swi tika ku cincela eka vutomi bya le xilungwini—ku nga vamanana lava nga tekiwangiki, vatirhela-mfumo va xiyimo xa le hansi lava holeriwaka mali n’hweti se yi hele khale hikwalaho ka leswi hulumendhe yi nga riki na mali leyi ringaneke, lava lamaleke, vadyuhari ni lava vabyaka. Hakanyingi mintlawa yoleyo leyi nga ekhombyeni yi tshama etindhawini leti nga riki na swilo leswi lavekaka leswaku vanhu va ta hanya kahle—gezi, tiphayiphi ta mati, fambiselo ra nkululo, mapato ni fambiselo ro rhwala thyaka—laha vanhu vo tala va tshamaka emikhukhwini kumbe etindhawini leti nga sirhelelekangiki. Vanhu va timiliyoni lava kumaka swi tika ku kuma mali yo hanya ha yona lava nga ehansi ka swiyimo swo tano va nga ha tikuma va pfumala swakudya. Hakanyingi vanhu vo tano va tshama ekule ni timakete naswona va boheka ku xava swakudya leswi nga nyawuriki hi mali ya le henhla. Xiyimo lexi va nga eka xona xa vava hakunene.

Swiyimo Leswi Nga Tivekiki Ni Leswi Nga Riki Swinene

Etindhawini to tala swi tolovelekile leswaku tindhawu ta le madorobeni ti kula hi ku hatlisa, hi ndlela leyi nga hlelekangiki ni leyi nga riki enawini. Sweswo swi vanga swiyimo leswi nga riki swinene naswona ndhawu yoleyo yi va ni vugevenga byo tala. Buku ya FAO leyi nge Feeding the Cities, yi ri: “Hakanyingi, vafambisi va madoroba ya le matikweni lama ha hluvukaka va tikuma va lwa hi matimba ni ku engeteleka ka vanhu endhawini leyi entiyisweni yi nga ringanaka kotara ya vanhu lava tshamaka kwalaho.”

Ematikweni yo tala ya Afrika, timakete to simekiwa kun’wana ni kun’wana handle ko hleriwa hi mfanelo. Vaxavisi va sungula ku xavisa swilo swa vona kun’wana ni kun’wana laha swi lavekaka kona. Timakete leti simekiwaka kwalaho ti va ti nga ri na tona tindhawu ta xisekelo leti lavekaka.

Le Colombo, eSri Lanka, switolo leswikulu leswi xaviselaka swin’wana xitoko swi kumeka etindhawini leti nga riki tinene naswona swi tshama swi lo mphaa, hi vanhu. Vachayeri va tilori va rila, va vula leswaku swi va teka tiawara ku fika ni ku huma eswitolo leswi nga exikarhi ka doroba. Tindhawu to paka, to layicha ni ku layichulula eka tona i titsongo.

Etindhawini tin’wana, switolo leswi a swi khathaleriwi kahle. Etindhawini tin’wana, thyaka leri vangiwaka hi swilo swo bola ni leswi nga boriki leswi cukumetiwaka ri hoxa rihanyo ra vanhu ekhombyeni. Meyara wa doroba rin’wana ra le Asiya Dzonga u ri: “Swiphiqo leswi, swa nghenelela eka ku hohloka ka vutomi bya vanhu.”

Swiphiqo leswikulu leswi fambisanaka ni nsivelo-mavabyi ni timhaka ta mbango swi vonake eka vuyelo bya nkambisiso lowu endliweke eka swixavisiwa swa le dorobeni rin’wana ra le Asiya Dzonga-vuxa. Kwalaho swi tolovelekile leswaku nyama yi “vekiwa ehansi emisaveni, yi pfangana ni misava ni mati yo thyaka.” Xitsongwatsongwana lexi vuriwaka salmonella xi kumeke eka 40 wa tiphesente ta nyama ya nguluve naswona ku kumeke 60 wa tiphesente eka nyama ya homu, kasi nyama hinkwayo ya homu yi kumeke yi ri ni xitsongwatsongwana xa vulongo bya vanhu lexi vuriwaka E. coli. Ku tlhele ku kumeka ni thyaka ra swilo swa nsimbi, swo kota ntsopfu ni mercury.

Hikwalaho ko pfumaleka ka swakudya leswi ringaneke, leswi ku nga tiviwiki loko swi ta fika kumbe e-e, vanhu lava tshamaka emadorobeni, ku fana ni va le Kano, eNigeria, va endla matshalatshala yo byala kun’wana ni kun’wana laha ku nga ni ndhawu. Kambe, vo tala va vona va rima endhawini leyi nga riki ya vona. Hikwalaho va va ekhombyeni ro rhurhisiwa hi nkani ivi swibyariwa leswi va swi dzukeleke nyuku swi onheteriwa.

Olivio Argenti, mutivi-nkulu wa FAO etimhakeni to hlayisa swakudya emadorobeni, u hlamusela leswi a swi kumeke loko a endzela tindhawu ta vurimi ta le madorobeni eMexico, ekusuhi ni nambu lowu nkululo lowu humaka emutini wa kwalaho wu chulukelaka eka wona. Varimi va kwalaho a va tirhisa nambu wolowo ku cheleta matsavu ya vona ni ndzhope wa kona ku endla tindhawu to byalela timbewu. Argenti wa tsala: “Ndzi vutise valawuri loko va ri lemuka khombo leri kutani va ndzi byela leswaku a va nga ri exiyin’weni xo endla nchumu ha swona hikuva a va nga ri na mali ni switirhisiwa leswi lavekaka.” Swiphiqo swo fana ni leswi swi tele ematikweni lama ha hluvukaka.

Madoroba Lama Kokaka eXilogweni

Swi vonaka swi tele swinene swiphiqo leswi madoroba lama ha hluvukaka ma langutanaka na swona. Tinhlengeletano ta misava hinkwayo, vakunguhati ni valawuri va endla hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya vona ku swi tlhantlha. Va ringeta ni ku khutaza vanhu leswaku va xava swilo leswi byariwaka etindhawini ta le makaya ni ku pfula mapato lamakulu swin’we ni ku endla mapato lamantshwa, timakete ni tindhawu to dlayela eka tona swifuwo. Va vona ku ri ni xilaveko xo khutaza vanhu leswaku va endla vuvekisi eka miako ya mabindzu lamakulu, va olovisela van’wamapurasi ku xava swilo hi xikweleti, vaxavisi, vatleketli ni ku endla leswaku ku landzeriwa milawu ya nsivelo-mavabyi. Kambe, vakambisisi va xiye leswaku, ku nga khathariseki matshalatshala hinkwawo lama endliweke, valawuri vo tala va tsandzeka ku xiya ni ku teka goza leri faneleke eka timhaka leti. Hambiloko va teka goza, a va na mali leyi ringaneke yo tlhantlha swiphiqo leswi.

Mintlhontlho leyikulu ngopfu leyi madoroba ma langutaneke na yona, ngopfu-ngopfu ematikweni lama ha hluvukaka, yi endle leswaku ku humesiwa swilemukiso swa xihatla. Hi ku ya hi International Food Policy Research Institute, eWashington, D.C., “nhlayo ya vanhu va le madorobeni yi ta ya emahlweni yi engeteleka, naswona swiphiqo leswi [ndlala, nsiko ni vusweti] swi ta ya swi engeteleka na swona—handle ka loko ho teka goza sweswi.” Malunghana ni vumundzuku bya madoroba ya le matikweni lama nga evuswetini, Janice Perlman, presidente wa Mintirho ya le Madorobeni Lamakulu, ku nga minhlangano ya misava hinkwayo leyi tinyiketeleke eku tlhantlheni ka swiphiqo swa le madorobeni, u ri: “A ku si tshama ku va ni xiyimo xo fana ni lexi, xo wundla, xo tshamisa, xo thola kumbe ku tleketla vanhu vo tala swonghasi endhawini leyi nga ni vanhu vo tala hi ndlela leyi, laha ku pfumalekaka mali naswona mbango wu nga le khombyeni. Madoroba se ma heleriwa hi ndhawu yo rhurhela vanhu eka yona.”

Kambe, ku ni swivangelo leswinene swo kholwa leswaku swiphiqo swa mphakelo wa swakudya swi le kusuhi ni ku hela.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

MADOROBA LAMA NDLANDLAMUKAKA

◼ Ku engeteleka ka vanhu loku languteriweke emalembeni ya 30 lama taka emisaveni hinkwayo ku ta va ku andze ngopfu emadorobeni.

◼ Ku pimanyetiwa leswaku hi 2007, ku tlula hafu ya vaaki va misava va ta va va tshama emadorobeni.

◼ Nhlayo ya vanhu lava tshamaka emadorobeni emisaveni hinkwayo yi languteriwe ku engeteleka hi 1,8 wa tiphesente lembe ni lembe; hi mpimo lowu, nhlayo ya vanhu lava tshamaka emadorobeni yi ta phindheka kambirhi emalembeni ya 38.

◼ Nhlayo ya madoroba lama nga ni vanhu va timiliyoni ta ntlhanu kumbe ku tlula yi languteriwe ku suka eka 46 hi 2003 yi ya eka 61 hi 2015.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: World Urbanization Prospects—The 2003 Revision, United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

SWIN’WANA LESWI VANGAKA SWIPHIQO SWA MPHAKELO WA SWAKUDYA NI VUYELO BYA KONA

◼ “Swi tiveka kahle leswaku loko minxavo ya swakudya yi tlakuka ngopfu ku va ni hasahasa ya tipolitiki ni nkitsikitsi emadorobeni emisaveni hinkwayo.”—Jacques Diouf, mukongomisi-jenerala wa Vandla ra Swakudya ni Vurimi ra Nhlangano wa Matiko.

◼ Hi 1999, xidzedze xa Georges ni xa Mitch swi be le ndhawini yin’wana ya le Kharibiya ni le Amerika Xikarhi, swi onha ngopfu, swi kavanyeta mintirho ya ntolovelo ni ku vanga ku kayivela ka swakudya.

◼ Swivilelo swa ku tlakuka ka ntsengo wa petirolo le Ecuador hi 1999 ni le Britain hi 2000 swi ku kavanyete ngopfu ku yisiwa ka swakudya.

◼ Mbitsi wun’wana lowu tisiwaka hi nyimpi i ku pfumaleka ka swakudya.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

UN’WE EKA VA TIMILIYONI

CONSUELO ni vana vakwe va 13 va tshama emikhukhwini (leyi kombisiweke laha henhla) le handle ka Lima, ePeru. Vana vakwe vanharhu va ni vuvabyi bya rifuva. U ri: “A hi tshama etintshaveni, kambe siku rin’wana ni vusiku vanhu va magidi va le mutini wa ka hina va rhurhele edorobeni. A hi ehleketa leswaku, ‘eLima, vana va hina va ta kuma dyondzo va tlhela va va ni tintangu. Va ta hanya vutomi byo antswa.’” Xisweswo vanhu va le mutini wolowo va luke masangu hi tinhlanga, kutani hinkwavo va rhurhele edorobeni va ya aka mikhukhu hi masangu. Nimixo, a ku vonaka mikhukhu kun’wana ni kun’wana lerova vafumi va tsandzekile ku va susa.

Yindlu ya Consuelo yi ni mbhovo lowukulu elwangwini naswona yi sindziwe hi misava ehansi. Loko a vulavula hi swifuwo leswi swi tsutsuma-tsutsumaka ekaya rakwe, u ri: “Ndzi kurisa tihuku leti leswaku ndzi ta xavisela lavo ganya. A ndzi lava mali ya ku xavela n’wana wa mina tintangu. Kambe sweswi ndzi fanele ndzi yi tirhisela ku hakela xibedlhele ni ku xava mirhi.”

Swakudya swa Consuelo ko va tinyala ti nga ri tingani ntsena. Ku kuma ntirho a hi matlangwana, naswona a nga na mali leyi ringaneke yo xava mati nkarhi ni nkarhi. A ku na mati ekaya ra hina leri akiweke ntsena leswaku hi kuma ko fihla nhloko, ni xihambukelo a xi kona. Wa hlamusela: “Hi tirhisa bakiti leri. Kutani nivusiku ndzi rhuma vana leswaku va ya ri chulula le handle. Ku hava lexi hi nga xi endlaka.”

Nuna wa Consuelo a nga n’wi pfuni hi nchumu, naswona a nga tali ku n’wi vona. Consuelo u le malembeni ya va-30 kambe u languteka a ri nkulu swinene. Mutsari loyi a burisaneke na yena u ri: “U languteka a tsanile exikandzeni xakwe lexi vonakaka onge xi lo pfimba. U languteka a nga ri na ntshembo.”

[Swihlovo Swa Kona]

Xihlovo: In Context

AP Photo/Silvia Izquierdo

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

“XANA NDZI FANELE NDZI RHURHELA EDOROBENI?”

HINKWAVO lava ehleketaka hi ku rhurhela edorobeni va fanele va kambisisa swilo swo hlayanyana. Buku ya Vandla ra Swakudya ni Vurimi ya Nhlangano wa Matiko leyi nge Feeding the Cities yi ri: “Xin’wana lexi kokaka vanhu, va va va langutele ku hanya vutomi byo antswa ku tlula bya le makaya.” Kambe, “munhu a nge sunguli ku hanya vutomi byo antswa hi nkarhi wolowo, kumbexana ku nga ha hundza xitukulwana xexo hinkwaxo kumbe ku tlula.”

Mhaka hi leyi, vanhu vo tala lava sukaka etindhawini ta le makaya va ya edorobeni va tikuma va ri hava makaya, va nga tirhi naswona va ri evusiwaneni byo tlula eku sunguleni, hinkwaswo leswi swi va wela va ri endhawini leyi va nga yi tiviki. Hikwalaho loko u ehleketa ku rhurhela edorobeni, xana wa tiyiseka leswaku u ta swi kota ku wundla ndyangu wa wena? Hakanyingi mintirho a yi kona emadorobeni, loko wo wu kuma, wu hakela mali leyitsongo. Xana ntshikilelo wa ku boheka ku tirha tiawara to tala ntsena leswaku u kuma xo ya ekhwirini wu nga endla leswaku wena kumbe ndyangu wa wena wu honisa swilo leswi u swi tekaka swi ri swa nkoka?—Matewu 28:19, 20; Vaheveru 10:24, 25.

Vatswari van’wana va hlawule ku ya emadorobeni va siya mindyangu ya vona ekaya. Xana leswi i vutlhari? Vatswari lava nga Vakreste va ni vutihlamuleri byo khathalela mindyangu ya vona hi tlhelo ra nyama, xana ku hambana ni ndyangu wa wena u ya tirha ekule swi nga wu khumba njhani hi tlhelo ra mintlhaveko ni ra moya? (1 Timotiya 5:8) Xana vatatana va nga swi kota ku va kurisa kahle vana va vona “hi ku tshinya ni nkongomiso wa mianakanyo wa Yehovha”? (Vaefesa 6:4) Xana ku hambana ka nuna na nsati swi nga va hoxa endzingweni wa mahanyelo?—1 Vakorinto 7:5.

Entiyisweni, mhaka ya ku rhurha i xiboho xa munhu hi yexe. Loko va nga si endla xiboho xexo, Vakreste va fanele va kambisisa hinkwaswo leswi katsekaka naswona va khongela eka Yehovha leswaku a va kongomisa.—Luka 14:28.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Madoroba ma hlaseriwe hi thyaka ni ku tala ka mimovha

Indiya

Niger

Mexico

Bangladesh

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Emindyangwini yo tala leyi pfumalaka leyi tshamaka emadorobeni, hambi ku ri vana va fanele va tirha

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 8]

Indiya: © Mark Henley/Panos Pictures; Niger: © Olivio Argenti; Mexico: © Aubrey Wade/Panos Pictures; Bangladesh: © Heldur Netocny/ Panos Pictures; xifaniso xa le hansi: © Jean-Leo Dugast/Panos Pictures