‘A Hi Tiakeleni Doroba’

Hi muyimeri wa Xalamuka! le Jarimani

KUMBEXANA u tshama edorobeni. Hi ku ya hi swiringanyeto swin’wana, kwalomu ka hafu ya vaaki va misava va tshama kona. Buku yin’wana yi vula leswaku “hi ku ya hi ku andza ka sweswi, hi lembe ra 2000, madoroba ma ta boheka ku tshamisisa vaaki vo tlula 75 wa tiphesente va le Amerika-Dzonga.” Yi tlhela yi hi byela leswaku hi nkarhi lowu fanaka, nhlayo ya vanhu lava tshamaka emadorobeni ya le Afrika yi ta tlula ya sweswi yi phindhiwe kambirhi.

Hambi loko u nga tshami edorobeni, u nga ha va u tirha eka rin’wana ra wona, u xava kona, kumbexana nkarhi na nkarhi u fambela kona ku ya xava swilo leswi kumekaka edorobeni ntsena. Un’wana ni un’wana u khumbekile hi madoroba. Vona ndlela leyi vutomi bya hina a byi ta va byi hambane ha yona ni bya sweswi loko madoroba a ma nga ri kona!

Doroba Leri Nga Thyiwa Enoko

Ku akiwa ka madoroba i ka khale swinene. Malunghana na Kayini, mativula ya vana hinkwavo, hi hlaya leswaku “u ake doroba ivi a thya doroba leri vito ra n’wana wakwe Enoko.” (Genesa 4:17, NW) Hi ku aka doroba, leri kumbexana ri nga ritsongo loko ri pimanisiwa ni maakelo ya manguva lawa, Kayini u veke xikombiso eka tinxaka leti a ti ta landzela.

Ndlela leyi vanhu va vumbiweke ha yona, yi va endla va rhandza ku tshama swin’we. Leswi a swi vangiwi ntsena hikwalaho ko lava vanghana kambe ni hikwalaho ko lava ku hlayiseka ni nsirhelelo, ngopfu-ngopfu eka malembe xidzana lama hundzeke laha vaaki va ndhawu a va tala ku hlaseriwa. Hambi swi ri tano, leswi a hi swona ntsena swivangelo leswi susumeteleke vanhu leswaku va sungula ku aka madoroba.

The World Book Encyclopedia yi vula leswaku ku na mune wa swivangelo-nkulu leswi hoxaka xandla eku akiweni ka madoroba. I “(1) nhluvuko wa thekinoloji [michini leyi tirhisaka nkahelo, gezi, tindlela to vulavula ni vanhu lava nga ekule], (2) xivumbeko xa mbangu lexi tsakisaka [swin’wana i xiyimo xa ndhawu, maxelo ya ndhawu, milambu, leswi vumbaka mphakelo wa mati], (3) ntshamisano wa vaaki [vulawuri, hulumendhe], ni (4) ku andza ka vaaki.”

Madoroba ma endle leswaku swi olova ku endla bindzu ni ku hlanganisa vatirhi vo hlaya endhawini yin’we. Hambi swi ri tano, emadorobeni yo tala hi vona tindlu to tala leti nga ni maakelo lama fanaka, ta vatirhi ni mindyangu ya vona. Namuntlha, hikwalaho ka leswi swo famba swa mani na mani, ni swa munhu hi xiyexe swi kumekaka hi ku olova, mpfhuka a wu ri siveli bindzu ni tipolitiki leswaku swi ya emahlweni hi ndlela leyi humelelaka. Hikwalaho ka leswi, madoroba ma nga hangalasa nkucetelo wa wona emalokixini.

Madoroba man’wana ya khale na wona a ma fambisana ngopfu na mikhuva ya vukhongeri. Genesa 11:4 yi ri: “[Vanhu lava a va hanya endzhakunyana ka Ndhambhi ya siku ra Nowa] v̌a engeta v̌a ku: A hi yeni hi tiakela [doroba] ni šihonḍo, šihlungwa ša šona ši fika e tilweni, [tanihi ndhawu yo gandzela eka yona], hi tiendla v̌ito, hi nga ti ṭhuka hi hangalasiwa e henhla ka misav̌a hikwayo.”

Ku hlangana ka vanhu, vukhongeri, bindzu ni ntivo-misava ku katsa ni timhaka ta politiki swi nghenelerile eku akiweni ka madoroba. Hi nkarhi lowu fanaka, eka malembe xidzana yo tala madoroba ma ve ni nkucetelo lowukulu eku hundzuleni ka vanhu va manguva lawa va va hi laha hi va tivaka ha kona namuntlha, naswona ma hi khumbile hinkwerhu ka hina.

Ma Hambanile Kambe Ma Yelana

The New Encyclopœdia Britannica yi vula leswaku “tindhawu leti vanhu va sunguleke ku tshama eka tona ti kumeka eminkoveni leyi hisakanyana ni leyi fuweke ya Nile, Tigris, Yufrata, Indus ni le milambyeni ya Yellow.” Kavula, madoroba lama veke kona emahlweni ka lembe xidzana ra vu-20, ma hambane ngopfu ni ya manguva lawa lama nge kusuhi ni milambu.

Eka malembe xidzana lama hundzeke vanhu vo tala ngopfu a va tshama etindhawini ta le makaya. Hi xikombiso, hi lembe ra 1300, doroba-nkulu ra Nghilandhi a ku ri London ntsena, naswona vaaka-tiko va rona lava a va ri ehansi ka magidi ya 40 a va ri ehansi ka phesente yin’we ya nhlayo hinkwayo ya vaaka tiko. Hi 1650, kwalomu ka tiphesente ta 7 ta Manghezi hinkwawo a ti tshama eLondon. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19, doroba a ri ri ni vanhu lava lavaka ku ringana miliyoni. Namuntlha, vaaki va le Britain lava tshamaka etindhawini ta le makaya va le hansi ka tiphesente ta 9. Lava van’wana va tele emadorobeni, va kwalomu ka tiphesente ta nkombo va le nkaveni wa Greater London ntsena.

Tanihi xikombiso xa mpimo lowu madoroba ma kuleke ni ku engeteleka ha wona, hi 1900, London a ku ri rona doroba ntsena leri a ri ri ni vaaki va miliyoni emisaveni hinkwayo. Sweswi ku na madoroba lama tlulaka 200 lama nga ni vaaki lava tlulaka miliyoni. Vatshila va ntivo-misava va vulavula hi madoroba lamakulu lama nga ni vaaki vo tala, ku nga nxaxamelo wa madoroba lama hlanganeke, tanihi lama kumekaka eRuhr, etikweni ra Jarimani, laha ndhawu leyi nga kusuhi ni Nambu wa Ruhr, ku suka eDuisburg ku ya eDortmund, yi endlaka tiko leri vonakaka ri ri hava makumu.

Ku nga khathariseki ku hambana loku nga kona, madoroba ya khale ni ya sweswi ma na xilo xin’we lexi fanaka—swiphiqo. Naswona a ku nga si tshama ku va ni swiphiqo swo tala kumbe leswikulu swonghasi ku fana ni leswi swi nga xiswona namuntlha. Madoroba ma le khombyeni lerikulu. Loko ‘ku tiakela doroba’ ku dyondzise vanhu swo karhi, swi fanele swi hi dyondzise leswaku ehansi ka swiyimo leswi nga hetisekangiki, ku aka madoroba a ko va yona ntsena ndlela yo enerisa swilaveko swa hina, tanihi leswi ma akiwaka hi vanhu lava nga hetisekangiki.