‘Doroba Ri Tele Hi Lunya’

LOKO muprofeta wa Bibele Ezekiyele a vulavula hi doroba ‘leri teleke hi lunya,’ a a nga tivi nchumu hi swiphiqo leswi karhataka madoroba namuntlha. (Ezekiyele 9:9) Naswona marito yakwe a ku nga ri ndlela ya xihundla ya ku vhumbha swiphiqo leswi. Kambe, leswi a swi tsaleke ku nga va nhlamuselo leyi kongomeke ya madoroba ya lembe xidzana ra vu-20.

Buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet yi te: “Hambi leswi ma rhuleke ni ku ka ma nga humesi nchumu, madoroba ya hina se ma bihile lerova a ma na vutomi naswona a ma languteki. . . . Miako leyi yaka emahlweni yi tata madoroba ya hina yi akiwe handle ko ehleketelela lava va nga ta tshama ni ku tirha eka yona.”

Mintiyiso Leyi Nga Kanakanisiki Ya Madoroba

Madoroba ya kaye, lama akiweke eswiphen’wini swo hambana-hambana swa misava, ma hlamuseriwe hi mukhuva lowu landzelaka hi maphepha-hungu. Xana u nga kota ku tiva doroba rin’wana ni rin’wana hi vito ra rona?

Doroba A, ra le Latin Amerika, ri tiviwa hi ku va ni vantshwa lava tirhaka ku dlaya ni mpimo wa rona lowukulu wa ku dlayiwa ka vanhu. Nakambe ri tiviwa tanihi kaya ra vuxaviselo bya swidzidzirisi leswi nga riki enawini.

Doroba B i “doroba leri nga ni vuyivi lebyi tlakukeke bya le switarateni ku tlula [United States] hinkwaro.” Eka tin’hweti timbirhi to sungula ta 1990, vudlayi byi engeteleke hi “20 wa tiphesente enkarhini wolowo” ku tlula n’wexemu ka kona.

“Vanhu va timiliyoni to hlayanyana va rhurhela emadorobeni ya le Amerika Dzonga, Afrika ni le Asia . . . , va rhurhela lomu va ehleketaka onge i tiko ra xitshembiso.” Loko va nga ri kumi, vo tala va boheka ku hanya evuswetini, va sungula ku kombela kumbe ku yiva leswaku va hanya. Hafu ya vaaki va Doroba C ra le Afrika ni Doroba D ra le Asia—kun’we ni tiphesente ta 70 ta Doroba E ra le Asia—hi ku ya hi xiviko va ni tindlu leti nga riki tinene.

“Hambi leswi [Doroba F] ri nga rin’wana ra madoroba lama hlayisekeke le Amerika N’walungu, ku pfumaleka ka mintirho loku andzaka, ni ku andza ka vugevenga ni ku vengana ka tinxaka ku endle vaaki va rona va nga tiyiseki leswaku va nga humelela. Vugevenga . . . byi hete matimba ya vanhu va doroba. Ku pfinya ku engeteleke hi 19% . . . Vudlayi byi engeteleke hi 50%.”

“Siku na siku vanhu va 1 600 va rhurhela eka [Doroba G ra Latin Amerika] . . . Loko [ri] hambeta ri kula hi mpimo lowu, eku heleni ka lembe xidzana leri ku ta va se ku tshama vanhu va 30 wa timiliyoni. Edorobeni va nanayila hi timovha ta 11 wa timiliyoni, va yimisiwa hi ku tlimbana ka timovha tiawara to tala . . . Nthyakiso wa moya . . . wu tlula mpimo lowu amukelekaka hi makhamba ya 100. . . . Tiphesente ta 40 ta vaaki hinkwavo ti karhatiwa hi ku pfimba minkolo yi nga holi. . . . Hi tiawara leti timovha ti talaka ha tona, pongo edorobeni ri fika exikarhi ka mpimo wa mpfumawulo wa 90 ku ya ka 120 wa ti-decibel; kasi mpfumawulo lowu fikaka eka 70 wa ti-decibel wu langutiwa wu nga tiyiseleki.”

“Siku rin’wana ni rin’wana ku oleriwa tithani ta 20 ta vulongo bya timbyana eswitarateni ni le swindledyanini swa [Doroba H ra Yuropa]. . . . Ku tlhandlekela eka nxungeto ni ku nyenyetsa ka byona, byi kumeke byi ri ni xiphiqo xin’wana lexikulu. Vulongo i ndzhombo wa vuvabyi lebyi vangiwaka hi xitsongwatsongwana lexi va nge i Toxocara canis. Hafu ya tindhawu ta vana ta ku tlangela eka tona ni mabokisi ya sava yo tlangisa ya [doroba], swi kumiwe swi ngheniwe hi mandza lamatsongo ngopfu lama nga susekiki hi ku olova ya xitsongwatsongwana lexi, lama nghenaka emakaya hi tintangu ni hi mikondzo ya swifuwana swa le kaya. . . . Matshimbi, switlhavi swa le khwirini, ku nyenya swilo, swiphiqo swa mbilu ni ngati i swikombiso swa vuvabyi lebyi.”

“Hambi leswi [Doroba I ra le Asia] ri nga ni swiphiqo hinkwaswo swa doroba leri taleke hi vanhu eka tiko leri ra xiyimo xa le hansi—vusweti, vugevenga, nthyakiso—ri sungule ku tiendla rin’wana ra madoroba-nkulu ya lembe xidzana ra vu-21.”

Xana Ku Ni Man’wana Lama Hambaneke Kumbe I Nawu Wa Kona?

Xana u swi kotile ku tiva madoroba lawa hi mavito ya wona lama faneleke? A swi tikombi tano, hikuva swiphiqo leswi hlamuseriwaka a hi swa doroba ro karhi ntsena. Kambe, ko va xikombiso xa swilo leswi hoxeke hi doroba rin’wana ni rin’wana ra mpimo wihi na wihi emisaveni hinkwayo.

Doroba A, hi ku ya hi phepha-hungu ra siku rin’wana ni rin’wana ra le Jarimani Süddeutsche Zeitung i Medellín, Colombia. Nhlayo ya vudlayi yi hunguteke yi suka eka 7 081 hi 1991 yi ya eka 6 622 “ntsena” hi 1992. Nakambe, ku vika phepha-hungu ra siku rin’wana ni rin’wana ra le Colombia El Tiempo, eka khume ra malembe lama hundzeke, vanhu va kwalomu ka 45 000 va file hikwalaho ka madzolonga. Hikwalaho mintlawa yo hambana-hambana ya tiko sweswi yi ringeta ku basisa tiko ni ku antswisa ndhuma ya rona.

Loko The New York Times yi hlamusela leswaku Doroba B i Doroba ra New York, swi fanele swi nga va hlamarisi vanhu lava tshameke va endzela kona eka malembenyana lama hundzeke kambe hayi eka vaaki va rona.

Tinhlayo leti kombisiweke hi Der Spiegel, ku nga magazini wa le Jarimani, malunghana ni nhlayo ya vanhu lava nga evuswetini eNairobi, Kenya (C), Manila, Philippines (D) na Calcutta, India (E) ti komba leswaku vanhu vo tala va manyana etindhawini leti nga tsakisiki emadorobeni lawa ntsena ematshan’wini yo ya tshama emadorobeni hinkwawo lama fuweke ya Yuropa tanihi Denmark kumbe Switzerland.

Doroba F—ku nga Toronto, Canada—hi 1991, magazini lowu nge Time wu ri hlamusele eka xihloko lexi a xi ri ni ntiyiso lowu tlulaka leswi wu swi vuleke hi ku hundzeleta eka malembe manharhu lama hundzeke. Xiviko xo rhanga, lexi a xi ku “Eku Heteleleni, Doroba Leri Tirhaka Kahle,” xi ndhundhuzele doroba leri leri “tsakisaka vanhu vo tala.” Xi tshahe muendzi un’wana loyi a nga te: “Ndhawu leyi yi ndzi endlanyana ndzi tlhela ndzi vona nkoka wa madoroba.” Lexi twisaka ku vava, “doroba leri tirhaka kahle” sweswi ri ni swiphiqo leswi welaka madoroba man’wana lama hohlokaka.

Hambi leswi wu vulaka leswaku Doroba G “i rin’wana ra madoroba lamanene ni lama xongeke eTiamerika, ni rin’wana ra lama rharhanganeke swinene,” magazini lowu nge Time wa pfumela leswaku leri “i Doroba ra Mexico ra lava fuweke, ra lava tolovelekeke ni ra vaendzi.” Kambe, hi ku ya hi World Press Review, swisiwana swi tlimbana eka “wun’wana wa mikhukhu ya 500 leyi nga kona edorobeni” eswiyindlwanini “leswi akiweke hi thyaka ra swilo swa vumaki, mabokisi, timovha leti feke ni swilo swo aka leswi yiviweke.”

L’Express, ku nga magazini wa vhiki na vhiki wa le Furwa, wu vula leswaku Doroba H i Paris, leri hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, “hi malembe ya madzana ni madzana, hi maendlelo lawa ma nga hlamuselekiki kahle, . . . ri kokeke vanhu hi mukhuva lowu nga papalatekiki emisaveni hinkwayo.” Hambi swi ri tano, loko ri langutane ni swiphiqo leswikulu, vunavetisi byin’wana lebyi nge “Paree Wo Xonga” byi nyamalarile.

Time yi vula leswi hi Doroba I: “Eku sunguleni a a ri langutiwa hi matiko ya Vupela-dyambu tanihi doroba ra khale leri etleleke, leri lorhaka, ra Siam, ‘Venice ra le Vuxeni,’ doroba ra namuntlha leri nga tivekiki lomu ri yimeke kona, ra tintsumi ni titempele ta nsuku i doroba ra Asia leri nga ni mabindzu ni ku andza ka vanhu.” Hambi ku ri tintsumi ni titempele ta rona swi tsandzekile ku sivela Bangkok, Thailand, leswaku hi nkarhinyana ri hundzuka “doroba ra misava ra bindzu ra vuoswi.”

Ku Langutisisa Madoroba

Eka khume ra malembe lama hundzeke mutsari un’wana wa phepha-hungu u vule leswaku hambi leswi madoroba lamakulu ma vonakaka “ma ri ni swiphiqo leswi fanaka, rin’wana ni rin’wana ri ni swilo swa rona, xisweswo ri ni ndlela leyi hlawulekeke ya ku lwela ku tshama ri ri kona.” Hi 1994, madoroba ma ha wa ma pfuka, rin’wana ni rin’wana hi tindlela ta rona n’wini.

A hi hinkwavo lava ehleketaka leswaku ma hlulekile ku lwela leswaku ma tshama ma ri kona. Hi xikombiso, khale ka mulanguteri wa muti wa le Toronto u tikombe a ri ni xivindzi, a ku: “A ndzi voni leswaku doroba leri ra hohloka. Ra nonon’hweriwa, kambe ndzi ehleketa leswaku hi nga xi lulamisa xiphiqo lexi.” I ntiyiso, madoroba man’wana ma swi kotile ku hlula kumbe ku hunguta swiphiqo swin’wana swa wona. Kambe leswi a swi nga lavi xivindzi ntsena.

Hi January n’wexemu, mutsari wa phepha-hungu Eugene Linden u tsarile: “Vumundzuku bya misava byi fambisana ni vumundzuku bya madoroba ya yona.” Ku nga khathariseki leswaku vuyelo byi ve byihi, madoroba ma khumbe misava ya hina, naswona ma hambeta ma yi khumba. Nakambe, ku nga khathariseki leswaku i ya khale kumbe i ya manguva lawa, ma khumbe vumunhu byerhu—ku tlula hi laha hi ehleketaka ha kona. Hi yona mhaka leyi ku tshama ka wona ma ri kona ku fambisanaka ni ku tshama ka hina hi ri kona.

Kutani, ku langutisisa madoroba a hi ka xikongomelo xa ku engetela vutivi lebyi tolovelekeke ntsena. Xa nkoka ngopfu, swi ta hi xalamukisela ku vona xiyimo lexi nga tiyangiki lexi misava yi nga eka xona sweswi. Ku nga khathariseki swiphiqo leswikulu swa misava—leswi hi swi vonaka kahle hi ku lwa ka madoroba ya hina leswaku ma tshama ma ri kona—ntshembo wona wu kona!

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Vumundzuku bya misava byi fambisana ni vumundzuku bya madoroba ya yona.”—Mutsari Eugene Linden

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku famba-famba emadorobeni swi nga ha olova, kambe ku tlhantlha swiphiqo swa wona a swi olovi