Hi Byihi Vumundzuku Bya Madoroba?

“LOKO hi languta madoroba ya hina, hi vona vumundzuku bya hina.” Marito lawa ma vuriwe hi Ismail Serageldin wa World Bank. Kambe hi ku ya hi leswi se hi swi voneke ku fikela sweswi, vumundzuku byebyo a byi languteki byi tsakisa.

Lexi tsakisaka, ku endliwa matshalatshala yo tala leswaku ku antswisiwa vutomi etindhawini to tala ta le xilungwini. Doroba ra New York ra ha ku heta ku pfuxeta Times Square le Manhattan. Eku sunguleni, a yi dume hi swifaniso swa vanhu lava nga byambula, vanhu lava hanyaka hi swidzidzirisi,ku pfumaleka ka vuhlayiseki swin’we ni vugevenga. Sweswi ku ni swilo leswintshwa ni tindlu ta mintlango eswitarateni, leswi kokaka vaendzi vo tala ngopfu. Naples, eItaliya, “doroba ro saseka leri rharhanganeke, leri tshameke ri va exiyin’weni lexi ringanaka ni doroba ra London ni ra Paris,” hi ku ya hi magazini wa National Geographic, ri onhiwile hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Naples ri ve nkava ya vugevenga ni mpfilumpfilu. Kambe, loko doroba leri ri hlawuriwe ku va ndhawu ya nhlengeletano ya tipolitiki ya 1994, ri tlhele ri hanyanya hi ndlela yo karhi, enkaveni wa doroba ku endliwe mpfuxelelo lowukulu.

Ina, ku va ni madoroba lama hlayisekeke, lama baseke, swi lava mali. Ku va ni vuhlayiseki lebyi engetelekeke hakanyingi swi vula ku va ni maphorisa lama engetelekeke. Swi nga ha tika ku endla swilo u nga voniwi hi munhu. Tindhawu tin’wana ta mani na mani ti tshama ti rindziwe hi tikhamera ta TV ni hi maphorisa lama nga ambalangiki yunifomo. Loko u ri karhi u famba ephakini kutani u hundza swihlovo swa mati, swifaniso leswi vatliweke kumbe swiluva, u nga ha tikuma u hundza endhawini yoleyo, kambe u nga swi tivi leswaku yi rindziwile.

Minkarhi yin’wana ku antswisa swilo ku va tikisela ngopfu lava nga swisiwana. Ehleketa hi fambiselo leri tirhisiwaka, laha mindyangu leyi kumaka mali yo tala yi rhurhelaka etindhawini leti nga ni vusweti. Leswi swi vangiwa hi ikhonomi leyi cincaka—“ku suka eka ku endla swilo ku ya eka ku swi tirhisa, ku suka eka ku titshega hi vanhu lava nga ni vutshila ku ya eka ku titshega hi michini ya othomethiki.” (Gentrification of the City, yi tsariwe hi Neil Smith na Peter Williams) Loko mintirho ya mavoko yi hela, ku engeteleka mintirho leyi lavaka vutshila ni ya thekiniki, ni tindlu ta xiyimo xa kahle ti laveka hi vunyingi. Vanhu vo tala lava dyondzekeke swinene va hlawula ku ku pfuxeta tindlu leti onhakeke etindhawini ta ka vona, ematshan’weni yo famba va ya etindhawini ta le xilungwini.

Hi ntolovelo, leswi swi antswisa ndhawu yoleyo. Kambe, loko ndhawu yi hluvuka, nxavo wa swilo wa engeteleka. Hakanyingi swisiwana swi tikuma swi tsandzeka ku hanya endhawini leyi swi tirheke ni ku tshama eka yona malembe yo tala!

Xana Doroba Ra Fa?

Madoroba ma nga ha va ma sungule ku langutana ni ku cinca loku tisiweke hi tithekinoloji letintshwa. Loko vanhu va ya va tolovela ku tirhisa Internet tanihi nchumu wo xava ni ku endla mintirho yin’wana, leswi swi nga ma vavisa ngopfu madoroba. Tithekinoloji letintshwa ti endle leswaku swi olova ku va mintirho yin’wana yi endleriwa ehandle ka madoroba—yi famba ni vatirhi vo tala.

Tanihi leswi swi yaka swi toloveleka ku xava ni ku endla mintirho yin’wana hi khompyuta, vanhu va nga ha vona swi nga va bohi leswaku va ya etindhawini ta mabindzu leti nga pomelana kunene. Buku leyi nge Cities in Civilization yi ringanyeta leswi: “Hi nga ha vona vatirhi van’wana lava endlaka ntirho endhawini yin’we ntsena, ngopfu-ngopfu vatirhi lava endlaka mintirho yo khomisa, va tirhela ekaya kumbe endhawini yo karhi kwala mutini, . . . kutani sweswo swi hunguta ku tlimbana ka mimovha.” Hilaha ku fanaka, Moshe Safdie, mumpfampfarhuti wa miako, wa kumbetela: “Exiyin’weni lexi lexintshwa, miganga yi nga ha engeteleka yi va timiliyoni, swi endla leswaku vanhu va kwalaho va ku mbaa, va tshama onge va le swidorobanini swa vona naswona va tirhisa tikhomphyuta ku fana ni vanhu va le madorobeni lamakulu.”

Hi Byihi Vumundzuku Bya Madoroba?

Vaxiyi vo tala va kholwa leswaku hambileswi ku nga ni nhluvuko wa thekinoloji, madoroba ma ni mintirho ni swilo swo tala leswi nga mpfuno leswi nga ta hambeta swi kokela vanhu eka wona. Ku nga khathariseki leswi vumundzuku byi swi tameleke, madoroba ya namuntlha ma le khombyeni sweswi! Naswona a ku vonaki ndlela yo tlhantlha swiphiqo leswikulu swa tindlu ni nkululo emadorobeni lama engetelekaka ya timiliyoni lama nga evuswetini. Naswona a nga kona loyi a nga tshinela nikatsongo eka ntlhantlho wo herisa vugevenga, ku onhiwa ka mbango kumbe nthyakiso wa tindhawu ta le xilungwini.

Van’wana va nga ha ehleketa leswaku tihulumendhe ti fanele ti rhumela masaka ya mali emadorobeni ya tona. Kambe, hi ku ya hi marungula lama tihulumendhe to tala ti nga na wona eku tirhiseni ka rifuwo ra tona, xana i ku languta timhaka hi tihlo ra xiviri ku ehleketa leswaku swiphiqo swa le madorobeni swi nga tlhantlhiwa ntsena hi ku humesa mali yo tala? Eka makume ya malembe lama hundzeke, buku leyi nge The Death and Life of Great American Cities yi te: “Ku ni langutelo leri hoxeke ra leswaku loko a hi ri ni mali leyi ringaneke . . . , a hi ta ololoxa swiphiqo swa hina hinkwaswo . . . Kambe, languta leswi hi swi endleke hi magidi layo sungula ya timiliyoni to hlayanyana: Mintirho leyi nga holeliki ngopfu leyi veke xisaka xa vuhunguki, ku onhiwa ka nhundzu ni ku lahlekeriwa hi ntshembo lowu tlulaka ku langutela ku lulamisiwa ka swiphiqo leswi a swi fanele swi siviwa.” Marito lawa ma tama ma ri ntiyiso.

Kambe, loko mali yi nga ri ntlhantlho, ntlhantlho wu nga va yini? Hi fanele hi tsundzuka leswaku emadorobeni ku ni vanhu, a ko va miako ni switarata ntsena. Kutani, emakumu, i vanhu lava faneleke va cinca leswaku vutomi bya le dorobeni byi ta antswa. Lewis Mumford eka The City in History, u ri: “Ndlela leyinene yo antswisa madoroba, i ku khathalela ni ku dyondzisa vanhu.” Naswona loko ku tirhisiwa ka swidzidzirisi hi ndlela yo biha, vunghwavava, nthyakiso, ku onhiwa ka mbango, ku nga ringani ka vanhu hi swiyimo, ku onhiwa ka nhundzu, ku tsalatsala makhumbi ni swin’wana swo fana ni sweswo swi ta herisiwa, ku laveka leswi engetelekeke ku tlula vukona bya maphorisa kumbe ku penda miako hi vuntshwa. Vanhu va fanele va pfuniwa va endla ku cinca lokukulu eka ndlela leyi va ehleketaka ni ku tikhoma ha yona.

Ku Cinca Ka Vulawuri

Swi le rivaleni leswaku vanhu a va nge swi koti ku tisa ku cinca koloko lokukulu. Hikwalaho, matshalatshala ya ku tlhantlha swiphiqo swa madoroba ya namuntlha—ku nga khathariseki leswaku ma endliwa hi swikongomelo leswinene ku fikela kwihi—a ma nge humeleli nikatsongo. Kambe, swichudeni swa Bibele a swi heleriwi hi ntshembo, hikuva swi languta swiphiqo swa namuntlha swa le tindhawini ta le xilungwini tanihi xikombiso xin’wana xa ku hluleka ka munhu ku khoma pulanete ya hina hi ndlela leyinene. Ku pfilunganyeka ka namuntlha ka le madorobeni ku kombisa kahle ntiyiso wa marito ya le Bibeleni ya Yeremiya 10:23: “Ndlela ya munhu wa la misaveni a yi le ka yena. Munhu loyi a fambaka a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.” Matshalatshala ya munhu ya ku tifuma ma tise mbitsi lowukulu—swiphiqo leswi yaka swi andza emadorobeni ya hina.

Xisweswo, vanhu lava tshamaka emadorobeni emisaveni hinkwayo va nga kuma nchavelelo exitshembisweni xa Bibele lexi rhekhodiweke eka Nhlavutelo 11:18, leswaku Xikwembu xi ta “lovisa lava onhaka misava.” Marito lawa a ma heti ntamu nikatsongo, kambe ma kombetela eka vumundzuku lebyinene bya vanhu. Ma tshembisa leswaku Xikwembu xi ta lawula pulanete ya hina hi ku tirhisa hulumendhe kumbe Mfumo. (Daniyele 2:44) Vanhu va timiliyoni a va nge he hanyi evuswetini lebyikulu, va pfumala ndhawu leyi faneleke yo tshama eka yona ni nkululo lowu faneleke, va pfumala xindzhuti kumbe ntshembo. Ehansi ka ku fuma ka hulumendhe ya Xikwembu, vanhu va ta fuwa hi tlhelo ra nyama, va ta va ni rihanyo lerinene ni tindlu letinene.—Esaya 33:24; 65:21-23.

Misava leyi leyintshwa hi yona ntsena ntshembo wa xiviri lowu nga ta tlhantlha swiphiqo swa madoroba ya namuntlha.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Ku endliwa matshalatshala lamakulu ya ku antswisa vutomi etindhawini to tala ta le madorobeni

Naples, Italiya

Doroba ra New York, eU.S.A.

Sydney, eAustralia

[Xihlovo Xa Kona]

SuperStock

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Misava leyintshwa ya Xikwembu yi nyikela ntlhantlho wa swiphiqo swa vanhu va namuntlha lava tshamaka emadorobeni