I Yini Lexi Vangaka Ku Pfumaleka Ka Tiyindlu? — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

I Yini Lexi Vangaka Ku Pfumaleka Ka Tiyindlu?

LE HANDLE ka doroba rin’wana lerikulu ra laha Afrika, Josephine wa malembe ya 36 hi vukhale u tshama ni vana vakwe vanharhu, va malembe lama sukelaka eka 6 ku ya eka 11. Leswaku a kuma swo tihanyisa, u famba a rholela swibya swa tiplasitiki leswi nga riki na nchumu kutani a swi xavisela feme leyi nga ekusuhi leyi pfuxetaka swibya swa tiplasitiki. Eka ntirho lowu wo tika u kuma mali leyi nga ehansi ka tidolara timbirhi hi siku. Edorobeni rero, mali leyi a yi enelanga ku wundla ndyangu wakwe kumbe ku hakelela vana exikolweni.

Nimadyambu, u tlhelela exidladlanini lexi a bohekaka ku xi vula kaya. Khumbi ra kona ri akiwe hi switina swa misava ni vumba leswi kotlekiweke exikarhi ka timhandzi. Xi fuleriwe hi mazenge ya khale, mathini ni tiplasitiki. Ehenhla ku tlhandlekiwe maribye, timhandzi ni tinsimbi ta khale leswaku xi nga hahluki loko ku tshuka ku va ni moya lowukulu. “Rivanti” ni “mafasitere” ko va masaka ya khale, lama ngo sirhelela hi vito ntsena loko maxelo ma bihile—naswona nsula-voya yi ngo tinghenela hi ku olova.

Entiyisweni, hambi ku ri yindlu yoleyo ya vusiwana a hi ya yena. Josephine ni vana vakwe va hanya hi ku chava leswaku va ta susiwa. Ndhawu leyi ku nga ni xiyindlwana xa vona yi ta tirhiseriwa ku ndlandlamuxa pato leri nga kusuhi. Swa vavisa ku vula leswaku xiyimo lexi fanaka xi kona ematikweni yo tala emisaveni hinkwayo.

Kaya Leri Nga Ni Chefu

Robin Shell, murhangeri wa vandla ra misava hinkwayo ro pfuna ku aka tiyindlu u vula leswaku “etindlwini ta swisiwana vana va kuma leswaku yindlu ya ka vona ya va nyumisa, . . . ndyangu wu tshamela ku vabya, naswona . . . va tshama va lume meno leswaku vatirhela-mfumo kumbe vini va ndhawu yoleyo va nga fika hambi ku ri rini va ta mbundzumuxa [kaya ra vona].”

Ku tshama endhawini yo tano swi endla leswaku vatswari va tshama va ri karhi va vilela hi rihanyo ni vuhlayiseki bya vana va vona. Ematshan’weni yo tirhela ku antswisa xiyimo xa vona, hakanyingi va hetelela va heta nkarhi wo tala ni matimba va lwela ku fikelela swilaveko swa nkoka swa vana va vona, swo kota swakudya, ku wisa ni ndhawu yo tshama eka yona.

Loko u nga ri eka xiyimo xo fana ni xexo, swi nga ha ku olovela ku vula leswaku swisiwana swi nga ha cinca xiyimo lexi swi nga eka xona loko swo tirha hi matimba. Kambe ku byela vanhu leswaku va antswisa xiyimo xa vona hi ku tirha hi matimba a swi pfuni nchumu. Ku ni swin’wana leswi katsekaka eka xiphiqo xa ku pfumaleka ka tiyindlu leswi vanhu va nga taka va nga swi koti ku swi lawula. Valavisisi va vula leswaku ku andza ka nhlayo ya vaaki, ku ndlandlamuka ka xihatla ka tindhawu ta le madorobeni, makhombo ya ntumbuluko, hasahasa ya tipolitiki ni vusweti lebyi yaka emahlweni hi swona swi karhataka ngopfu. Swilo leswi swa ntlhanu leswi boxiweke laha henhla swi tshikilela vanhu lava nga evuswetini lerova vutomi bya va tikela.

Xiphiqo Xa Ku Engeteleka Ka Nhlayo Ya Vaaki

Ku ringanyetiwa leswaku lembe ni lembe vanhu va 68 wa timiliyoni ku ya eka 80 wa timiliyoni va lava tiyindlu emisaveni hinkwayo. Hi ku ya hi Vandla ra Vaaka-tiko ra Nhlangano wa Matiko, nhlayo ya vaaki va misava yi tlule eka 6,1 wa tibiliyoni hi 2001 naswona yi languteriwe leswaku yi fika eka 7,9 na 10,9 wa tibiliyoni hi 2050. Xin’wana lexi chavisaka ngopfu, emalembeni ya 20 lama taka, ku languteriwe leswaku vanhu va engeteleka hi 98 wa tiphesente ematikweni lama ha hluvukaka. Swiringanyeto sweswo swi kombisa leswaku ku ta va ni xiphiqo lexikulu xa ku pfumaleka ka tiyindlu. Kambe xiphiqo lexi xi nyanyisiwa hileswi tindhawu leti kulaka hi ku hatlisa ematikweni yo tala ku nga madoroba lawa ana se ma nga ni vanhu vo tala.

Vanhu Va Rhurhela eMadorobeni

Madoroba lamakulu—yo kota New York, London na Tokyo—hakanyingi ma tekiwa tanihi matiko lama tlakusaka ikhonomi. Hikwalaho ka sweswo, vanhu vo tala lava humaka ematiko-xikaya va khitikanela ‘etindhawini letinene ta le madorobeni,’ leswaku va ya dyondza ni ku lava mintirho.

Hi xikombiso, le Chayina ikhonomi yi tlakuka hi xihatla. Hikwalaho, xiviko xin’wana xi ringanyeta leswaku eka makume ya malembe lama taka, ku ta laveka tiyindlu letintshwa to tlula 200 wa timiliyoni emadorobeni lamakulu ntsena. Nhlayo leyi yi hundza tiyindlu leti sweswi ti nga kona etikweni ra United States hinkwaro hilaha ku andzisiweke kambirhi. Hi xihi xiyimiso xa ku aka tiyindlu lexi nga kotaka ku langutana ni xilaveko xo tano?

Hi ku ya hi Banki ya Misava, “lembe ni lembe, emadorobeni ya matiko lama ha hluvukaka mindyangu leyintshwa ya kwalomu ka 12 ku ya eka 15 wa timiliyoni yi lava ndhawu leyinene yo tshama eka yona.” Tanihi leswi ku nga riki na tiyindlu leti eneleke to chipa, swisiwana leswi tshamaka emadorobeni swi boheka ku tshama kun’wana ni kun’wana laha swi nga kumaka ndhawu kona, hakanyingi hi laha ku nga riki na munhu la lavaka ku tshama kona.

Makhombo Ya Ntumbuluko Ni Ya Politiki

Vusweti byi endle leswaku vanhu vo tala va tshama etindhawini leti talaka ku hlaseriwa hi tindhambhi, leti misava ya kona yi hirimukaka ni laha ku talaka ku va ni ku tsekatseka ka misava. Hi xikombiso, ku ringanyetiwa leswaku eCaracas, le Venezuela, vanhu lava tlulaka hafu ya miliyoni “va tshama emikhukhwini etindhawini leti rhelelaka laha ku talaka ku va ni ku hirimuka ka misava.” Nakambe, tsundzuka khombo leri humeleleke le femeni eBhopal, le Indiya hi 1984, laha vanhu va magidi va feke naswona vo tala va vavisekeke. Ha yini vanhu vo tala va file kumbe va vavisekile eka khombo rero? Hileswi mikhukhu ya kwalaho a yi tshinele ngopfu ku fika eka 5 wa timitara ta ndzilakano wa feme.

Timhangu leti vangiwaka hi tipolitiki, to kota tinyimpi ta xin’wana-manana, na tona ti engetela swiphiqo swo pfumaleka ka tiyindlu. Xiviko xin’wana lexi humesiweke hi 2002 hi ntlawa wa valweri va timfanelo ta vanhu xi kombise leswaku exikarhi ka 1984 na 1999, vanhu va kwalomu ka 1,5 wa timiliyoni, vunyingi bya vona ku nga lava tshamaka etindhawini ta le makaya, swi nga ha endleka va sindzisiwe ku rhurha edzonga-vuxa bya Turkey hi nkarhi lowu a ku ri ni madzolonga etikweni rero. Vo tala va vona va sindzisiwe ku ya lava ndhawu kun’wana ni kun’wana laha a va ta yi kuma kona, hakanyingi a va tshama va tele ni maxaka ni vaakelani va vona emikhukhwini, etindhawini leti hirhiwaka, emiakweni ya le mapurasini kumbe laha ku akiwaka kona. Ku vuriwe leswaku ndyangu wun’wana a wu tshama etshangeni, laha vanhu va 13 kumbe ku tlula a va tshama ekamareni rin’we, va tirhisa xihambukelo xa mani na mani ni pompi leyi a yi ri kona kwalaho. Un’wana wa vahlapfa u te: “Se hi karhele ku hanya vutomi byo tani. Hi tshama etshangeni.”

Ikhonomi Yi Yime Ndhawu Yin’we

Xo hetelela, ku ni ku yelana exikarhi ka ku akiwa ka tiyindlu ni ikhonomi. Hi ku ya hi xiviko xa Banki ya Misava lexi hi vulavuleke ha xona eku sunguleni, hi 1988 ntsena, vanhu va 330 wa timiliyoni lava tshamaka emadorobeni ematikweni lama ha hluvukaka i swisiwana, xiyimo lexi a xi nga languteriwanga leswaku xi nga cinca eka malembe lama taka. Loko vanhu va tsandzeka ku xava swilaveko swa xisekelo swo fana ni swakudya ni swiambalo, xana va nga swi kotisa ku yini ku hirha kumbe ku aka yindlu ya kahle?

Ntswalo wo tala ni ku hunguteka ka nkoka wa mali swi endla leswaku mindyangu yo tala yi nga swi koti ku xava tiyindlu naswona ku durha ka gezi ni swin’wana ni swin’wana swi endla leswaku vaaki va yima ndhawu yin’we. Leswi nhlayo ya vanhu lava nga tirhiki ematikweni man’wana yi fikaka eka 20 wa tiphesente, a swi olovi ku kuma swilaveko swa nkoka swa vutomi.

Swivangelo leswi ni swin’wana swi endle leswaku vanhu va madzana ya timiliyoni emisaveni hinkwayo va tshama etindlwini leti nga nyawuriki. Vanhu va tshama emabazini ya khale, eswikepeni ni le mabokisini. Va tshama ehansi ka switepisi swa miako, va tshama eswiyindlwanini swa tiplasitiki ni laha ku cukumetiwaka kona swilo. Kasi van’wana va tshama ni le tifemeni tin’wana leti nga ha tirhisiwiki.

Ku Endliwa Yini?

Vanhu vo tala lava karhatekeke hi xiyimo lexi, mavandla ni tihulumendhe ti endla matshalatshala lamakulu yo lwisana na xona. Le Japani ku sunguriwe tindzawulo to hlayanyana leswaku ti pfuna ku aka tiyindlu to chipa. Nongonoko wo aka tiyindlu lowu sunguriweke eAfrika Dzonga hi 1994 wu pfunile eku akiweni ka tiyindlu leti nga ni makamara ya mune leti tlulaka miliyoni. Le Kenya, ku kunguhatiwe ntirho lowukulu wo aka tiyindlu ta 150 000 emadorobeni ni tin’wana ta nhlayo yo tlula leyi hilaha ku phindhiweke kambirhi ematiko-xikaya lembe ni lembe. Matiko man’wana yo kota Madagascar, ma endle matshalatshala yo kuma tindlela to aka leti nga ta endla leswaku ku akiwa tiyindlu leti nga durhiki.

Minhlangano ya misava hinkwayo yo kota UN-HABITAT, yi simekiwile leswaku yi kombisa leswaku misava yi tiyimiserile “ku sivela ni ku hunguta swiphiqo leswi vangiwaka hi ku tala ka vanhu emadorobeni.” Minhlangano leyi nga bindzuriki ni minhlangano leyi nga riki ya hulumendhe na yona yi karhi yi ringeta ku pfuneta. Nhlangano wun’wana lowu nga bindzuriki wu pfune mindyangu yo tlula 150 000 ematikweni yo hambana-hambana leswaku yi kuma tiyindlu letinene. Yi ringanyeta leswaku hi 2005 yi ta va yi pfune vanhu va miliyoni leswaku va kuma tiyindlu letinene, leti nga durhiki.

Yo tala ya minhlangano leyi yi hlele rungula ro pfuna vanhu lava tshamaka etindlwini ta xiyimo xa le hansi malunghana ni ndlela leyi va nga lunghisaka kumbe ku antswisa tiyindlu ta vona ha yona. Kutani loko u lava mpfuno, u nga ma tirhisa malunghiselelo lawa. Nakambe ku ni swilo swo tala leswi u nga swi endlaka leswaku u pfuneka.—Vona bokisi leri nge “Yindlu Ya Wena Ni Rihanyo Ra Wena” eka tluka 23.

Ku nga khathariseki leswaku u nga swi kota ku antswisa xiyimo xa wena kumbe e-e, ku hava ntshembo wa leswaku munhu wo karhi kumbe minhlangano ya vanhu yi nga herisa xiphiqo xa misava hinkwayo xa ku pfumaleka ka tiyindlu. Matiko ya misava hinkwayo ma tsandzeka ku langutana ni xilaveko xa xihatla ni lexi kulaka xa ku antswisa ikhonomi ni ku pfuna vanhu. Lembe ni lembe vana va timiliyoni va tswaleriwa eka xiyimo lexi xa vusweti. Xana wu kona ntshembo wa xiviri wo xi tlhantlhela makumu xiphiqo lexi?

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

YINDLU YA WENA NI RIHANYO RA WENA

Hi ku ya hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, hi ntolovelo, leswaku u va ni rihanyo lerinene, yindlu yi fanele yi va ni swilo leswi landzelaka:

◼ Lwangu lerinene leri nga pfutiki

◼ Makhumbi ni timbanti leti nga exiyin’weni lexinene leswi nga ta kota ku ku sirhelela eka maxelo yo biha ni ku sivela swifuwo leswaku swi nga ngheni endzeni

◼ Nete ya darata emafasitereni ni le tinyangweni leswaku ku nga ngheni switsotswana, ngopfu-ngopfu tinsuna

◼ Rikupakupa ematlhelo ka makhumbi lama langutaneke ni dyambu loko ku hisa

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 24]

TIYINDLU TA XINTU TA LE AFRIKA

Hi malembe yo tala tiyindlu ta xintu ta le Afrika a ti kumeka kun’wana ni kun’wana. A ti ri hi mimpimo ni swivumbeko swo hambana-hambana. Vanhu van’wana va le Kenya, vo kota Makikuyu na Maluo, a va tsakela leta xirhendzevutana ti tlhela ti fuleriwa hi byanyi. Van’wana, ku katsa Vamasai va le Kenya na Tanzania a va rhandza ta xivumbeko xa rekthengula. Emabuweni ya le Afrika Vuxa, tiyindlu tin’wana ti fuleriwe hi byanyi ku ya fika ehansi onge hiloko tinyoxi ti fumbane ndhawu yin’we.

Hikwalaho ka leswi swilo swo tala leswi a swi tirhisiwa ku aka tiyindlu to tano a swi kumeka hi ku olova, a ku nga ri na xiphiqo lexikulu xa ku pfumaleka ka tiyindlu. Vanhu a va pfuva daka ni mati. Tinhova to tala leti a ti ri kona ekusuhi a ti endla leswaku swi olova ku kuma timhandzi, byanyi, tinhlanga ni matluka ya musengele. Hikwalaho, ku nga khathariseki leswaku ndyangu wolowo a wu fuwile kumbe a wu ri evuswetini ku fikela kwihi, a swi koteka leswaku wu va ni yindlu ya wona.

Kambe, tiyindlu to tano a ti tlhela ti va ni swiphiqo swin’wana. Tanihi leswi to tala a ti fuleriwe hi swilo leswi khomaka ndzilo hi ku hatlisa, a ti tala ku tshwa. Nakambe, a swi olova leswaku nsula-voya yi nghena endlwini hi ku boxa mbhovo ekhumbini leri endliweke hi daka. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi ematikweni yo tala namuntlha tiyindlu ta xintu ta le Afrika ti yaka ti siviwa hi tiyindlu to tiya.

[Swihlovo Swa Kona]

Xihlovo: African Traditional Architecture

Huts: Courtesy Bomas of Kenya Ltd - A Cultural, Conference, and Entertainment Center

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

YUROPA

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

AFRIKA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

AMERIKA DZONGA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

AMERIKA DZONGA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

ASIYA

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 22]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]