Un’wana Ni Un’wana U Lava Kaya

“Un’wana ni un’wana u ni mfanelo yo kuma ndhawu ya kahle yo tshama eka yona leswaku yena ni ndyangu wa yena va va ni rihanyo lerinene ni vuhlayiseki lebyinene, ku katsa ni ku va ni . . . yindlu.”—Vumbiwa Bya Misava Hinkwayo Bya Timfanelo Ta Vanhu, Xihloko 25.

VANHU vo tala lava tirhaka emapurasini va tala ku tshama etindhawini to karhi leti hundzukaka makaya ya vona. Mindyangu yo tala yi tshama ehandle ka doroba endhawini ya tikampa ta tikharavhani to chipa. Kwalaho swilo swo fana ni fambiselo ra nkululo, mphakelo wa mati ni ku rhwariwa ka thyaka a swi kumeki hi ku olova kumbe a swi kona hi ku helela. Muviki un’wana u hlamusele ndhawu leyi tanihi “ndhawu leyi nga evuswetini lebyikulu ngopfu lerova hambi ku ri [vatirhi va le mapurasini] va nga va na yona mali yo hakela ku tshama kwalaho.”

Eka malembe manharhu lama hundzeke, loko vatirhela-mfumo va sungula ku pfala tindhawu to hlayanyana to tano, mindyangu yin’wana yi xavise tikharavhani ta yona kutani yi rhurhela eka tiyindlu leti ana se ti teleke, etifuletini ni le tigarajini leti nga exikarhi ka doroba. Van’wana va longe swilo swa vona va famba, va lava ndhawu leyi va nga ta vuyela eka yona endzhaku ka ntshovelo wun’wana ni wun’wana—ndhawu leyi va nga ta yi vula kaya.

Xana u anakanya leswaku tindhawu leti ti le Amerika Xikarhi kumbe eAmerika Dzonga ntsena? A swi tano nikatsongo. U nga kuma ndhawu yoleyo ya tikampa ta tikharavhani ekusuhi ni doroba ra Mecca edzongeni wa California, eU.S.A., laha u nga fambaka nkarhi lowu nga ehansi ka awara hi movha evuxeni bya doroba leri fuweke ra Palm Springs. Hambileswi sweswi vanhu vo tala va nga ni tiyindlu eUnited States naswona mindyangu leyi nga riki swisiwana hi 2002 a yi hola $42,000 [R257 000], ku ringanyetiwa leswaku mindyangu yo tlula ntlhanu wa timiliyoni eAmerika ya ha tshama etindlwini leti nga nyawuriki.

Xiyimo lexi xo nyanya ematikweni lama ha hluvukaka. Hambileswi van’watipolitiki, lava lwelaka ku lulamisa swiphiqo swa tiko ni varhangeri va vukhongeri vo tala va ringetaka ku endla swo karhi hi xiphiqo lexi xa tiyindlu, kambe swi vonaka onge xa nyanya emisaveni hinkwayo.

Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

Nhlayo ya vanhu lava tshamaka emikhukhwini emisaveni hinkwayo ku ringanyetiwa leswaku yi le henhla ka biliyoni. Vativi va le Brazil va vona onge ku nga ri kungani nhlayo ya mikhukhu etikweni rero yi ta ya “yi andza ngopfu ni ku va ni vanhu vo tala ku tlula lava nga etindhawini leti yi nga eka tona.” Le Nigeria ku ni madoroba lawa eka wona ku nga ni vanhu lava tlulaka 80 wa tiphesente lava tshamaka emikhukhwini ni le mixaxeni. Hi 2003 Murhangeri-nkulu wa Nhlangano wa Matiko, Kofi Annan u te: “Loko ku nga tekiwi goza, nhlayo ya vanhu lava tshamaka emikhukhwini emisaveni hinkwayo yi ta engeteleka eka malembe ya 30 lama taka yi ya fika kwalomu ka tibiliyoni timbirhi.”

Tinhlayo ntsena to fana ni leti a ti hlamuseli nchumu hi makhombo lawa vanhu lava hanyaka etindhawini to tano leti nga evuswetini emisaveni hinkwayo va langutaneke na wona. Hi ku ya hi Nhlangano wa Matiko, vanhu lava tlulaka hafu ematikweni lama ha hluvukaka a va na rona fambiselo ra nkululo, 33 wa tiphesente a va ma kumi mati yo tenga, 25 wa tiphesente a va na tiyindlu leti faneleke naswona 20 wa tiphesente a va kumi vutshunguri lebyi faneleke. Vanhu vo tala lava tshamaka ematikweni lama hluvukeke a va nge pfumeleli hambi ku ri swifuwo swa vona swa le ndlwini leswaku swi tshama endhawini yo fana ni yoleyo.

Lunghelo Ra Vanhu Hinkwavo

Ku vuriwa leswaku munhu un’wana ni un’wana u ni mfanelo yo va ni yindlu. Vumbiwa Bya Misava Hinkwayo Bya Timfanelo Ta Vanhu bya Nhlangano wa Matiko lebyi sunguleke ku tirha hi 1948, byi vule leswaku un’wana ni un’wana u ni mfanelo yo kuma ndhawu ya kahle yo tshama eka yona, ku katsa ni yindlu leyinene. Hakunene, un’wana ni un’wana u fanele a va ni yindlu leyinene.

Sweswinyana, hi 1996, matiko yo tala ma amukele leswi vuriwaka Habitat Agenda ya Nhlangano wa Matiko. Tsalwa leri ri xaxamete swiboho swo karhi swa leswaku vanhu hinkwavo va nyikiwa ndhawu leyinene yo tshama eka yona. Endzhaku ka sweswo, hi January 1, 2002, Nhlangano wa Matiko wu tiyisekise xiboho lexi hi ku xi nghenisa ehansi ka swilo leswi faneleke swi endliwa hi Nhlangano wa Matiko.

Swi tsema nhlana ku tiva leswaku matiko man’wana lama fuweke ma sungule ku lava ku ya aka en’wetini ni ku ya valanga Mars, kasi vaaka-tiko va le ndhawini ya ka vona vo tala lava nga evuswetini lebyikulu a va swi koti ni ku kuma ndhawu leyinene yo tshama eka yona. Xana xiphiqo xo pfumaleka ka tiyindlu xi ku khumba njhani? Xana wu kona ntshembo wa xiviri wa leswaku siku rin’wana vanhu hinkwavo va ta va ni tiyindlu ta vona letinene?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 20]

Loko matiko man’wana ma lava tindlela ta ku ya aka en’wetini, vaaka-tiko vo tala va le matikweni wolawo va pfumala ndhawu leyinene yo tshama eka yona laha misaveni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

NDYANGU WA VAHLAPFA LAVA HUMAKA LE ASIYA.

Etikweni rin’wana, ku ni mindyangu ya 3 500 leyi tshamaka ematendeni, leyi lavaka mati ni fambiselo ra nkululo

[Xihlovo Xa Kona]

© Tim Dirven/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

AMERIKA N’WALUNGU