Ku Hohloka Ka Mikhuva Leyinene
Vanhu va timiliyoni va ha ri ni mikhuva leyinene. Kambe vanhu va timiliyoni van’wana va yi kandziyela ehansi.
EKU sunguleni ka lembe-xidzana leri, mahanyelo lamanene ma sungule ku biha, hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica: “Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19 ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20 vanhu lava nga eswiyinweni swa le henhla etikweni a va languta ku hlayisiwa ka swilaveko leswi nga nyawuriki swa mikhuva leyinene tanihi leswi hundzeriweke hi nkarhi, kambe leswi faneleke ku hlayisiwa hi vavasati. Mikhuva yo tala leyi a yi langutiwa yi ri yinene a yi tirhiseriwa ku endla leswaku swirho leswintshwa swi titwa swi cukumetiwile, ni ku endla vanhu va swiyimo swa le hansi, lava nga yi tiviki mikhuva leyi, va bakanyeriwa le kule.”
Leswi swi hambane ngopfu ni ndlela leyi mikhuva leyinene yi faneleke yi va xiswona. Amy Vanderbilt i mutivi la xiximekaka etimhakeni ta mahanyelo, naswona eka New Complete Book of Etiquette yakwe u tsale leswi: “Milawu leyinene ya mahanyelo yi kumeka eka Ndzima 13 ya Vakorinto vo Sungula, enkulumeni leyinene ya St. Paul. Milawu leyi a yi vulavuli hi maambalelo lamanene kumbe mahanyelo ya le handle. Yi vulavula hi mintlhaveko ni malangutelo, vunene ni ku ehleketelela van’wana.”
Leswi Amy Vanderbilt a kombetela eka swona i ndzimana leyi kumekaka eBibeleni eka 1 Vakorinto 13:4-8, leyi nge: “Rirhandzu ra tiyisela, naswona ri ni tintswalo; rirhandzu a ri na mavondzo, a ri tinyungubyisi, a ri tikurisi; rirhandzu a ri hanyi hi ndlela yo soleka, a ri tilaveri leswi nga swa rona ntsena, a ri na ximbilwa-mbilwana; rirhandzu a ri na xiveketela xa leswo biha; rirhandzu a ri tsakeli ku homboloka, kambe ri tsakisiwa hi ntiyiso. Ri amukela hinkwaswo, ri pfumela hinkwaswo, ri langutela hinkwaswo, ri tiyisela eka hinkwaswo. Rirhandzu a ri heli.”
Vona ndlela leyi a swi ta hlawuleka ha yona ku vona rirhandzu ro tano namuntlha! Hinkwako-nkwako a ku ta va ni mahanyelo lamanene! Ndhawu yo sungula yo dyondzisa ni ku dyondza mahanyelo lawa hi le kaya ra Vukreste. Ndyangu wu fana ni muchini lowu rharhanganeke lowu swiphemu swa wona swi khumbanaka swinene. I vatshila va michini ntsena lava nga wu hlayisaka wu ri exiyin’weni lexinene. Ku tiva ndlela yo pfuna, mahanyelo lamanene, ku va mbulwa ni ku va ni xichavo i swa nkoka eku endleni ka kaya leri tsakeke. Ku dyondza ndlela yo vula marito ya tintswalo ni ya nkhathalelo lama amukelekaka siku na siku—yo tanihi hi “Ndza nkhensa,” “Ndza kombela,” “Ndzi rivalele,” “Ndzi khomele”—swi ta pfuna ngopfu eku hunguteni ka nkwetlembetano evuxakeni bya hina ni van’wana. Lawa i marito lamatsongo kambe lama vulaka swo tala. Un’wana ni un’wana a nga ma vula hi ndlela leyi faneleke. A ma koxi nchumu, kambe hi wona hi kuma vanghana. Loko hi ti titoloveta mikhuva leyinene siku na siku emakaya ya hina, a yi nge suki ni loko hi humile endyangwini hi ri ni van’wana.
Mikhuva leyinene yi fambisana ni ku khathalela mintlhaveko ya van’wana, hi va xixima, hi va khoma hi ndlela leyi hi lavaka leswaku va hi khoma ha yona. Hambi swi ri tano, vo tala va swi xiyile leswaku mikhuva leyinene hi yoxe yi hohlokile. Mutsari un’wana u te: “Hi pfumala mahanyelo lamanene hi leswi vanhu va hundzukeke va nkoka ku tlula wona.” Mutivi wa filosofi Arthur Schopenhauer u tsarile: “Vutitivi i xilo lexi nyangatsaka swinene lexi hi endleke leswaku ku titsongahata ku xi tumbeta.” Namuntlha vo tala va ehleketa leswaku “ku titsongahata” i “ku tsana” ni leswaku ku rhangisa van’wana i vuphukuphuku. Eka lembe-xikhume ra va-1970, xana a hi byona Vumina lebyi ngheniseke vanhu emahanyelweni ya vutianakanyi bya mahanyelo? Phepha-hungu rin’wana lerikulu ra le dorobeni ri te: “Xiphiqo lexi xi kule lerova leswi a swi langutiwa swi ri mahanyelo lamanene a swa ha langutiwi swi ri wona.”
Daily Mail ya le London yi vika leswaku vana lavatsongo lava ha riki ni malembe ya ntlhanu ntsena va ni mona, a va xiximi swilo swa vana van’wana, a va na xichavo eka lavakulu naswona va rhukana. Vadyondzisi vo tala lava ku vulavuriweke na vona va vona onge vatswari va lema vana va vona ni leswaku hi swona swi vangelaka mahanyelo yo biha. Eka vadyondzisi lava vulavurisiweke enkambisisweni wun’wana, 86 wa tiphesente ta vona ti sole “ku pfumaleka ka mimpimanyeto ni ku langutela lokunene emakaya.” Makume-nhungu-mbirhi wa tiphesente va kombetele eka ku pfumaleka ka xikombiso xa vatswari tanihi xivangelo xa kona. Mindyangu leyi avaneke, ku dlaya vukati, ku tshama swin’we handle ka vukati, ku hlalela ngopfu thelevhixini, ku pfumaleka ka ku laya, ni ku pfumaleka ka milawu ya mahanyelo—hinkwaswo swi vangela ku onhaka ka mindyangu.
Nhloko ya xikolo xin’wana xa le hansi yi te: “Ndzi vilerisiwa hi mhaka ya leswi vana va nga xiximiki namuntlha. Swi tikomba va nga khathali hambi va tsongahata tintangha kumbe va dyohela vanhu lavakulu. . . . Ku pfumala ka vona xichavo va ku kombisa hi tindlela to tala—hi swikoweto swa vona, hi nhlambha, ku ala ku yingisa swileriso swo olova . . . , ku lava ku khoma bolo nkarhi wo leha . . . [Hi tlhelo rin’wana,] vana lava humaka emakaya man’wana va va xixima vanhu van’wana. A va lavi ku tirhandzisa hi vadyondzisi . . . , kambe va ni xichavo eka van’wana. Va yimela nkarhi wa vona loko van’wana va ri karhi va susumetana elayinini . . . Swa tikomba loko [vana] va layiwile kumbe va nga layiwanga.”
Nhloko ya xikolo xin’wana xa le hansi, mudyondzisi la nga ni ntokoto, wa engetela: “Hi vona manyala ntsena. Erivaleni ra ntlango vana a va tlangi hi ndlela leyi a va tlanga ha yona; va tsendzeleka hi mintlawa. Va hatla va va vona lava nga riki na matimba, vana lava nga riki va kwalaho, vana lava nga ambaliki mateki kumbe tibokati leti amukelekaka. Va va landzelela, va va vungunya; va tiyimisele swinene. Hi ringete ku swi sivela, kambe a hi humeleli ngopfu.”
“Vanhu vo tala va chayela hi vusopfa lebyikulu,” hi ku vula ka Profesa Jonathan Freedman wa le Yunivhesiti ya le Columbia. “Emagondzweni onge ko va exivandleni xa nyimpi.” Monthly Letter ya Royal Bank ya le Canada yi vulavula hi “ku dlayana ka tihanyi emagondzweni” naswona yi gimeta hi leswaku “xivangelo xa xiphiqo lexi i ku pfumala mahanyelo lamanene. Tintswalo, nkhathalelo, musa, ku lehisa mbilu ni ku xixima timfanelo ta vanhu leti nga endlaka nhluvuko ta pfumaleka swinene.”
The New York Times yi hlamusela magondzo ya Muti wa New York hi ndlela leyi: “I mphikizano wa vachayeri va Mimovha ni va Tiambulense.” Vachayeri vo tala va mimovha edorobeni rero va ala ku pfulela mimovha ya xihatla ndlela, yo fana ni tiambulense ni mimovha ya ndzilo—va nyanyisa khombo ra ku fa ka munhu la vabyaka ngopfu kumbe la vavisekeke hikwalaho ka ku va swi nga koteki ku n’wi tsutsumisela exibedlhele hi xihatla. Ellen Scibelli mulawuri wa Mintirho ya Xihatla ya Vutshunguri u byeriwe hi ta wanuna un’wana loyi a a famba hi gondzo ra Pelham Parkway eBronx, la aleke ku nyizela ambulense leyi a yi tsutsumela ku ya pfuna munhu la hlaseriweke hi vuvabyi bya mbilu. “U tiendle wanuna wo sihalala ivi a nga pfuli ndlela, kambe loko a fika endlwini yakwe, u vone vuphukuphuku byakwe. Manana wakwe a a hlaseriwe hi vuvabyi bya mbilu naswona ambulense yoleyo a yi ya eka yena.”
The New York Times International yi hlamusele hi vandla ra Manghezi leri vitaniwaka Vandla Ro Rhula leri vumbiweke hikwalaho ka leswi “vanhu va nga ni tihanyi letikulu eka van’wana, naswona ku fanele ku endliwa swo karhi.” Eka kholomu ya phepha-hungu leri nge The Evening Standard, muhaxi tlhelo mutsari wa mahungu u kale a vilela a ku: “Tiko leri tshameke ri xiximiwa hikwalaho ka tintswalo ta rona ri hundzuka tiko ra vanhu va tihanyi.” Khampani ya ndzindza-khombo ya le Scotland yi “gimete hi ku vula leswaku 47 wa tiphesente ta timhangu hinkwato ta le magondzweni loko ti landzeleriwa ti vangiwa hi mahanyelo yo biha.”
Thelevhixini yi nghenise xandla swinene eku onhakeni ka mahanyelo, ngopfu-ngopfu eka vana ni le ka vantshwa va kondlo-a-ndzi-dyi. Ndlela leyi vanhu va ambalaka ha yona, va vulavulaka ha yona, va langutanaka ni vanghana ha yona, ndlela leyi nkarhi na nkarhi vanhu va tlhantlhaka swiphiqo hi madzolonga ha yona—va dyondzisiwa hi thelevhixini. Loko hina ni vana va hina nkarhi na nkarhi hi hlalela minongonoko leyi thyakeke ni leyi nga riki ya nkoka, eku heteleleni mahanyelo ya hina ma ta onhaka, hi nga ha xiximi ivi hi tekelela langutelo ra vanhu lava hi va hlalelaka. Hakanyingi vatswari va langutiwa va ri swiphukuphuku kasi vana va ri tintlhari.
Vanhu va misava va enerisiwa hi ku ba huwa, ku vula marito yo lerisa— ku kavanyeta, va tsakisiwa hi ku va emahlweni, ku tilawula, ku tikukumuxa, ku vungunya ni ku tlhontlha. A ku ri mahanyelo lawa a ma vengiwa hi vanhu hinkwavo, naswona loyi a hanya hi ndlela yoleyo a a soriwa. Eka vanhu va manguva lawa, munhu a nga ha endla xiendlo xa tihanyi kambe a nga soriwi. Naswona loko un’wana a sola, a nga ha rhuketeriwa kumbe a vavisiwa! Vantshwa van’wana lava fambaka hi mintlawa va vulavula nhlambha va ba pongo, va koweta hi ndlela leyi thyakeke, va nyenyetsa vahlaleri hi ku tikhoma ka vona loko biha, va endla hinkwaswo leswi leswaku ku ta voniwa ku sihalala ka vona ni ku hlamarisa vanhu lavakulu hikwalaho ka swiendlo swa vona swo biha. Hambi swi ri tano, hi laha swi vuriweke ha kona, “ku sihalala i ku tirhisiwa loko biha ka matimba ya munhu.”
Milawu leyi tsariweke hi vanhu ku endlela ku hlayisa vumunhu i ntsandza-vahlayi, kambe yi tsandzekile ku nyika vanhu nkongomiso lowu va wu lavaka. Xana hi lava leyi engetelekeke? Kumbexana yi nga ri yingani? Ku vuriwe leswaku loko vanhu va ri vanene, ku laveka milawu yitsongo. Ku vuriwa yini hi nawu wun’we ntsena? Hi xikombiso, lowu nge: “Hikokwalaho hinkwaswo leswi mi lavaka leswaku vanhu va mi endla swona, va endleni swona na n’wina, hikuva hi swona leswi dyondzisiwaka hi Nawu ni Vaprofeta.”—Matewu 7:12.
Ku yingisa nawu ku nga herisa swiphiqo leswi nga kona sweswi, kambe leswaku wu hetisisa swilaveko swa vanhu, ku fanele ku engeteriwa nawu wa nkoka: “Rhandza Hosi Xikwembu xa wena hi mbilu ya wena hinkwayo, ni moya wa wena hinkwawo, ni ku anakanya ka wena hinkwako, ni matimba ya wena hinkwawo.”—Marka 12:30.
Vanhu va namuntlha va tshika swilaveko leswi haswimbirhi swa Bibele tanihi leswi nga pfuniki nchumu, ku katsa ni swikongomiso swin’wana leswi nga eBibeleni. Bibele yi vulavula hi vanhu vo tano eka Yeremiya 8:9: “La’v̌o tlhariha v̌a ta khomiwa hi tingana, . . . v̌a sanḍile rito ra Yehova, v̌a ni vutlhari byihi-ke?” Nakambe a va xi voni xilaveko xa milawu ya mani na mani leyi a yi langutiwa yi ri ya nkoka eku hi kongomiseni. Mahanyelo ya vona lamantshwa i ndlela leyikulu leyi pfumelelaka leswaku munhu un’wana ni un’wana a tihlawulela ndlela leyi a lavaka ku hanya ha yona—ndlela leyikulu leyi Yesu a nga vula leswaku i ndlela leyi yisaka eku lovisiweni—naswona va tele lava fambaka hi yona.—Matewu 7:13, 14.
Xikombiso Lexi Hetisekeke
Yesu Kreste, “loyi a nge xifuveni xa Tatana,” i xikombiso lexi xiyekaka lexi faneleke ku tekeleriwa. (Yohane 1:18) Loko a tirhisana ni vanhu, a a ri ni tintswalo ni ntwela-vusiwana, hi tlhelo rin’wana a ri ni matimba naswona a nga tsekatseki; hambi swi ri tano a a nga ri na tihanyi kumbe mona eka un’wana ni un’wana. Loko yi vulavula hi “nyiko yakwe leyikulu ya ku titsakela ni vanhu va tinxaka hinkwato,” buku leyi nge The Man From Nazareth yi vula leswi hi Yesu: “A hanyisana ni vavanuna ni vavasati eswihundleni ni le rivaleni hi ndlela leyi ringanaka. A titwa a ntshunxekile loko a ri ni vana lava titsakeleke naswona lexi hlamarisaka ngopfu a titwa a ntshunxekile ni loko a ri ni vadyeleri vo fana na Zakiya. Vavasati lava xiximekaka lava hlayisaka makaya, vo tanihi Mariya na Marta, a va vulavula na yena va ntshunxekile, kambe vaoswi na vona a va n’wi lava onge hi loko va tiyiseka leswaku a a ta twisisa ivi a va munghana wa vona . . . Ku honisa ka yena mindzilakana leyi rhendzeleke vanhu lava tolovelekeke hi yin’wana ya timfanelo takwe letikulu.”
Minkarhi hinkwayo Yehovha Xikwembu u kombisa mikhuva leyinene loko a tirhisana ni lava va nga le hansi ka yena, hakanyingi u nghenisa rito ra “xikombelo” eka leswi a swi lavaka. Loko a nyika munghana wakwe Abrahama mikateko, u te: “Ndzi kombela u tlakusa mahlo u languta ku sukela laha u nga kona.” Nakambe u te: “Ndzi kombela u languta tilo, u hlaya tinyeleti.” (Genesa 13:14, NW; 15:5, NW) Loko xi kombisa Muxe xikombiso xa matimba ya xona, Xikwembu xi te: “Ndzi kombela u nghenisa voko ra wena exifuveni xa wena.” (Eksoda 4:6, NW) Emalembeni yo tala endzhakunyana, Yehovha, hi muprofeta wakwe Mikiya, hambi ku ri eka vanhu vakwe lava nga yingisiki u te: “Ndzi kombela mi yingisa, n’wina mi rhangelaka Yakobo na n’wina mi fumaka yindlu ya Israyele. . . . Ndzi kombela mi yingisa leswi, n’wina mi rhangelaka.” (Mikiya 3:1, 9, NW) Emhakeni leyi, xana hi ‘ve vatekeleri va Xikwembu’ hi ku vula leswaku ndza kombela loko hi tirhisana ni van’wana ke?—Vaefesa 5:1.
Kutani, hi swihi swikongomiso kumbe milawu ya mahanyelo leyi vanhu lava tlhariheke hi tlhelo ra misava va hi nyikaka yona, leyi sivaka ya le Bibeleni leyi va yi langutaka tanihi leyi nga amukelekiki? Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa mhaka leyi.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 12]
Mahanyelo lama langutiwaka ma ri manene a ma nge he vuriwi leswaku i manene
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]
Ambulense a yi ringeta ku ya fikelela manana wakwe
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 14]
“Ku sihalala i ku tirhisiwa loko biha ka matimba ya munhu”
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 11]
Left: Life; Right: Grandville