Vuvabyi Byo Oma Swirho—Xivangelo Xa Byona

“BYONGO i xirho xa risima swinene emirini,” ku vula mutivi wa misiha ya byongo Dok. Vladimir Hachinski, wa Yunivhesiti ya Western Ontario eLondon, le Canada. Hambileswi byi nga ni tiphesente timbirhi ta ntiko hinkwawo wa miri, byongo byi na khume ra magidi ya timiliyoni ta misiha ya byongo, leyi minkarhi hinkwayo yi tirhisanaka leswaku munhu a kota ku anakanya, ku famba ni ku twa. Leswi byi titshegeke hi okisijini ni chukele leswaku byi kuma matimba, byongo byi kuma mphakelo wa byona nkarhi na nkarhi hi fambiselo leri rharhanganeke ra misiha ya ngati.

Hambiswiritano, loko xiphemu lexitsongo xa byongo xo pfumala okisijini ku ringana tisekeni ti nga ri tingani, ku tirha lokunene ka misiha ya byongo ka onhaka. Loko leswi swo ya emahlweni ku ringana timinete ti nga ri tingani, byongo bya onhaka, tanihi leswi tisele ta byongo ti faka kun’we ni maendlelo lama lawuriwaka hi tona. Xiyimo lexi xi vuriwa ischemia, ku nga ku kayivela ka moya loku vangiwaka ngopfu hi ku pfaleka ka misiha ya ngati. Endzhaku ka sweswo ku sungula ku onhaka tinyama ta byongo tanihi leswi ku kayivela ka okisijini ku tlhontlhaka matirhelo ya tikhemikhali lama nga ni khombo. Leswi swi vanga vuvabyi byo oma swirho. Vuvabyi byo oma swirho byi va kona nakambe loko misiha ya ngati yo handzuka, leswi vangaka leswaku ngati yi khulukela ebyongweni, ivi yi pfala misiha. Leswi swi kavanyeta mafambelo ya tikhemikhali ni gezi emisiheni ivi swi hetelela hi ku onha tinyama ta byongo.

Vuyelo Bya Kona

Vuvabyi byin’wana ni byin’wana bya ku oma swirho bya hambana, naswona byi nga hlasela vanhu hi tindlela to tala. Hambileswi ku nga hava munhu loyi a khomiwaka hi swilo hinkwaswo leswi vangiwaka hi vuvabyi bya ku oma swirho, nhlaselo wa byona wu nga ha va lowu nga nyawuriki naswona wu nga vonaki kumbe wu va lowukulu swinene ni lowu vonakaka eka mani na mani. Ndhawu ya byongo leyi ku oma ku humelelaka eka yona, swirho swa miri leswi lawuriwaka hi yona hi swona swi nga ta lamala.

Vulema lebyi tolovelekeke i ku tsana kumbe ku lamala mavoko ni milenge. Hi ntolovelo, leswi swi humelela eka rihlanguti rin’we ra miri, eka tlhelo lerin’wana leri nga kongomanangiki na xona xiyenge xa byongo lexi omeke. Ku onhaka ka byongo bya le xineneni ku vanga vulema bya le ximatsini, kasi ku onhaka ka byongo bya le ximatsini, ku vanga vulema bya le xineneni. Vanhu van’wana va nga ha swi kota ku tirhisa mavoko ya vona ni milenge, kambe misiha ya vona yi rhurhumela ku fikela laha milenge ya vona yi yaka etlhelo leri hambaneke ni lerin’wana. Munhu la vabyaka wa tsekatseka loko a famba. Dok. David Levine, wa Yunivhesiti ya New York leyi nga Ntsindza wa swa Vutshunguri, u ri: “Va lahlekeriwe hi switwi leswi va byelaka loko xirho xa vona xi ri eku fambeni kumbe ndhawu leyi xi nga eka yona.”

Ku tlula 15 wa tiphesente ta vanhu lava ponaka vuvabyi bya ku oma swirho va karhatiwa hi ku chuha, leswi vangaka mafambelo lama nga lawulekiki, naswona hakanyingi va titivala. Nakambe va twa ku vava kun’we ni ku cinca ka switwi swa vona. Munhu la poneke vuvabyi byo oma swirho loyi a tshamelaka ku twa vusindza emavokweni ni le mikondzweni yakwe u ri: “Minkarhi yin’wana nivusiku loko xin’wana xi khumba milenge ya mina ndza pfuka hikuva ndzi twa onge ndzi khomiwa hi gezi.”

Vuyelo bya vuvabyi byo oma swirho byi nga ha katsa ku nga voni kahle ni swiphiqo swa ku mita. Loko ku onhaka switwi swa le non’wini ni swa le nkolweni, vanhu lava hlaseriweke hi vuvabyi byo oma swirho va nga humeleriwa hi swilo swin’wana leswi khomisaka tingana, swo tanihi ku huma rihlakahla. Switwi swihi ni swihi eka leswa ntlhanu swi nga khumbeka, swi vanga ku tsandzeka ku vona, ku twa, ku nun’hwetela, ku nantswa ni ku khumba.

Xihinga Xa Mbulavurisano

Tianakanye u ri wexe exitarateni lexi nga ni timboni leti nga voningiki ngopfu u ri karhi u landzeriwa hi vanhu vambe vambirhi lava chavisaka. Loko u ku kelu, u va vona va ri karhi va ku tshinelela hi ku hatlisa. U ringeta ku huwelela leswaku u ta pfuniwa, kambe rito a ri humi! Xana u nga ku anakanya ku karhateka loku nga kona hikwalaho ko tsandzeka ku vulavula exiyin’weni xo tano? Leswi hi swona leswi vahlaseriwa va vuvabyi byo oma swirho va swi tokotaka loko hi xitshuketa va nga ha swi koti ku vulavula.

Ku tsandzeka ku phofula mianakanyo, mintlhaveko, mintshembo ni minchavo—va hambanisiwa ni vanghana ni ndyangu hi ndlela yo fanekisela—i vuyelo byin’wana lebyi hetaka matimba bya vuvabyi byo oma swirho. Munhu un’wana la poneke ku hlaseriwa hi vuvabyi byo oma swirho u swi hlamusela hi ndlela leyi: “Nkarhi hinkwawo lowu ndzi ringeteke ku tiphofula ha wona a ku nga humi rito. Ndzi boheke ku tshama ndzi miyerile naswona a ndzi nga swi koti ku landzela swileriso swa nomu kumbe leswi tsariweke. Marito lawa a ndzi ma twa . . . a ma fana ni loko vanhu lava nga ekusuhi na mina va vulavula ririmi rimbe. A ndzi nga swi koti ku twisisa hambi ku ri ku vulavula.”

Kambe Charles, u twisisa swilo hinkwaswo leswi a byeriwaka swona. Kambe loko a hlamula, wa tsala: “A ndzi vumba marito lawa ndzi lavaka ku ma vula, kambe a ndzi vulavula mijamujamu. Enkarhini wolowo a ndzi twa onge ndzi phasekile endzeni.” Ebukwini yakwe leyi nge Stroke: An Owner’s Manual, Arthur Josephs wa hlamusela: “Ku tlula dzana ra misiha yo hambana-hambana ya lawuriwa ni ku endliwa leswaku yi tirhisana hi nkarhi wa ku vulavula naswona wun’wana ni wun’wana wa misiha yoleyo wu lawuriwa hi nhlayo-xikarhi ya mphasa-mphasano wa misiha ya byongo leyi hundzaka dzana. . . . Eka sekene yin’wana ni yin’wana ya ku vulavula [ku] laveka 140 000 wa misiha ya byongo leyi hlamarisaka. Xana swa hlamarisa leswi ku onhaka kwihi na kwihi ka xiphemu xa byongo lexi lawulaka misiha leyi ku nga ha vangaka leswaku munhu a vulavula mijamujamu?”

Vuvabyi byo oma swirho byi vanga swiphiqo leswi hlamarisaka leswi khumbaka ku vulavula. Hi xikombiso, munhu la nga swi kotiki ku vulavula a nga kota ku yimbelela. Van’wana va nga ha vula marito handle ko titwa naswona ku nga ri hi nkarhi lowu va swi lavaka ha wona kumbe va jakatseka. Van’wana va phindha marito kumbe swiga kumbe va tirhisa marito lomu swi nga fanelangiki, va vula ku, ina laha va faneleke va ku, e-e kumbe va ku, e-e ematshan’wini ya ina. Van’wana va ma tiva marito lawa va faneleke va ma vula, kambe byongo a byi swi koti ku byela nomu ni ririmi leswaku swi ma vula. Kumbe va nga ha nghanghamela hikwalaho ka leswi misiha ya ku vulavula yi nga tsana. Van’wana va nga ha tsema-tsema marito ya vona hikwalaho ka mpfumawulo wa marito lowu nga fanelangiki.

Khombo rin’wana leri vangiwaka hi vuvabyi byo oma swirho ku nga ha va ku lamala ka xiyenge xa byongo lexi lawulaka xiyimo xa mintlhaveko. Vuyelo bya kona ku nga ha va ku vulavula hi mpfumawulo lowu nga cinca-cinciki. Kumbe munhu la hlaseriweke hi vuvabyi byo oma swirho a nga ha nonon’hweriwa hi ku twisisa xiyimo xa mintlhaveko ya van’wana. Swihinga swa ku vulavurisana ka muxaka lowu ni lowu hlamuseriweke laha henhla swi nga vanga ku avana eka swirho swa ndyangu, tanihi nuna na nsati. Georg wa hlamusela: “Tanihi leswi vuvabyi byo oma swirho byi khumbaka ku languteka ka nghohe ni swikoweto, entiyisweni vumunhu hinkwabyo bya munhu, hi sungule ku ka hi nga ha twani ku fana ni le ku sunguleni. Eka mina a swi languteka onge ndzi na nsati la cinceke hi ku helela, munhu loyi ndzi faneleke ku tlhela ndzi n’wi dyondza.”

Ku Cinca-cinca Ka Mintlhaveko Ni Vumunhu

Ku cinca ka mintlhaveko loku nga tolovelekangiki, ku rila kumbe ku hleka, ku hlundzuka ku tlula mpimo, ku ehleketelela loku hundzeletiweke ni ku hlunama ngopfu, i mpfilungano lowu nga twisisekiki wa mintlhaveko ni vumunhu, leswi vanhu lava hlaseriweke hi vuvabyi byo oma swirho ni mindyangu ya vona va bohekaka ku langutana na swona.

Gilbert la hlaseriweke hi vuvabyi byo oma swirho wa hlamusela: “Minkarhi yin’wana ndza khumbeka emintlhavekweni, ndzi nga ha hleka kumbe ku rila hikwalaho ka swilo leswi nga nyawuriki. Minkarhi yin’wana, loko ndzi hleka, un’wana wa ndzi vutisa, ‘U hlekisa hi yini xana?’ naswona ku hava lexi ndzi nga va byelaka xona.” Leswi, swin’we ni ku tsandzeka ku yima kahle ni ku khwitanyana, swi susumetele Gilbert ku vula a ku: “Ndzi titwa onge ndzi ni miri wun’wana, onge ndzi munhu un’wana, ku nga ri munhu loyi a ndzi ri yena loko ndzi nga si khomiwa hi vuvabyi bya ku oma swirho.”

Eka vanhu lava nga ni vugono bya le mianakanyweni ni le mirini, a hi vangani lava nga karhatiwiki hi ku pfilunganyeka. Hiroyuki, loyi vuvabyi bya ku oma swirho byi n’wi siyeke ni vugono bya ku vulavula ni vulema byo karhi, u ri: “Hambi leswi ku hundzeke nkarhi wo leha, a ndzi antswi. Leswi se ndzi swi vonaka leswaku a ndzi nge he swi koti ku tirha ku fana ni le ku sunguleni, ndzi khomiwa hi gome. Ndzi sungule ku sola swilo ni ku vona vanhu nandzu naswona ndzi titwe onge ndzi ta buluka hi ku hlundzuka. A ndza ha tikhomi tanihi wanuna.”

Vanhu lava khomiweke hi vuvabyi bya ku oma swirho va chava ni ku vilela. Ellen wa hlamusela: “A ndzi ntshunxeki loko ndzi karhatiwa hi nhloko leyi kombisaka ku ta ka vuvabyi byin’wana bya ku oma swirho. Ndzi sungula ku karhateka swinene loko ndzi pfumelela mianakanyo yo biha.” Ron u hlamusela ku vilela loku a langutanaka na kona: “Ku fikelela swiboho leswinene a swi koteki minkarhi hinkwayo. Ku tlhantlha swiphiqo swimbirhi kumbe swinharhu hi nkarhi wun’we swa ndzi pfilunganya. Ndzi hatlisa ndzi rivala swilo lerova minkarhi yin’wana a ndza ha xi tsundzuki xiboho lexi ndzi xi endleke eka timinete ti nga ri tingani leti hundzeke. Hikwalaho ka sweswo, ndzi endla swihoxo leswo chavisa, naswona swi khomisa mina ni van’wana tingana. Xana swi ta va njhani eka malembe ma nga ri mangani lama taka? Xana ndzi ta swi kota ku vulavula kahle kumbe ku chayela movha? Xana ndzi ta va ndzwalo eka nsati wa mina?”

Swirho Swa Ndyangu Swa Hlaseriwa Na Swona

Kutani, swa vonaka leswaku lava hlaseriweke hi vuvabyi bya ku oma swirho a hi vona ntsena lava faneleke va lwisana ni vuyelo lebyi hetaka matimba. Ni mindyangu ya vona ya xaniseka. Minkarhi yin’wana va boheka ku tiyisela xiphiqo lexikulu xa ku vona munhu loyi eku sunguleni a ri ni vuswikoti byo vulavula, munhu loyi a ri ni matimba, loyi sweswi a hlakalaka va n’wi langutile, a tlhelela eka xiyimo xa ricece leri lavaka ku wundliwa. Vuxaka byi nga ha kavanyeteka loko swirho swa ndyangu swi boheka ku endla mintirho leyi swi nga yi tolovelangiki.

Haruko u hlamusela vuyelo lebyi hlomulaka mbilu hi ndlela leyi: “Nuna wa mina a nga tsundzuki nchumu, hambi ku ri nchumu wa nkoka. Hi xitshuketa hi boheke ku tshika khampani leyi a a yi fambisa, hi lahlekeriwe hi yindlu ni rifuwo ra hina. Lexi ndzi vavisaka ku tlurisa hileswi ndzi nga ha swi kotiki ku vulavula ni nuna wa mina hi ntshunxekile kumbe ku ya eka yena loko ndzi lava xitsundzuxo. Tanihi leswi a nga kotiki ku hambanisa nhlikanhi ni vusiku, hakanyingi u susa mathawula lama lavekaka nivusiku. Hambileswi a a hi swi tiva leswaku wu ta fika nkarhi lowu a nga ta va eka xiyimo lexi antswaka, swa ha hi nonon’hwela ku amukela xiyimo lexi a nga eka xona. Xiyimo xa hina xi cincile hilaha ku heleleke, sweswi mina ni n’wana wa mina wa nhwanyana hi va vahlayisi va nuna wa mina.”

“Ku khathalela vanhu lava nga ni vuvabyi byo oma swirho—ku nga khathariseki leswaku u va rhandzisa ku yini—swi nga heta matimba minkarhi yin’wana,” ku vula Elaine Fantle Shimberg ebukwini leyi nge Strokes: What Families Should Know. “Mintshikilelo ni vutihlamuleri a swi heli.” Etimhakeni tin’wana nkhathalelo wa xiyimo xa le henhla lowu mindyangu yin’wana yi wu nyikelaka wu nga va ni khombo eka rihanyo, mintlhaveko ni vumoya bya mukhathaleri. Maria u hlamusela leswaku vuvabyi byo oma swirho bya mana wakwe byi ve ni vuyelo lebyo biha evuton’wini bya yena: “Ndzi n’wi endzela masiku hinkwawo naswona ndzi ringeta ku n’wi aka hi tlhelo ra moya, ndza n’wi hlayela ni ku khongela na yena, ndzi n’wi chululela rirhandzu, ndza n’wi angarha ni ku n’wi ntswontswa. Loko ndzi vuya ekaya, ndzi va ndzi karhele swinene emintlhavekweni—masiku man’wana ndzi lava no lan’wa.”

Nchumu wo nonon’hwa swinene lowu vakhathaleri van’wana va langutanaka na wona i ku cinca ka mahanyelo. Dok. Ronald Calvanio mutivi wa misiha ya byongo u byele Xalamuka! a ku: “Loko u ri ni vuvabyi lebyi khumbaka tindhawu leti tirhisanaka ni byongo—hileswaku ndlela leyi munhu a ehleketaka ha yona, a hanyaka ha yona, ku lawula ka yena mintlhaveko—hi langutane ni swihlawulekisi swa munhu hi vuyena, hikwalaho, hi tindlela to karhi ku lamala ka miehleketo loku vaka kona ku xi cinca swinene xiyimo hinkwaxo xa ndyangu.” Yoshiko wa hlamusela: “Nuna wa mina u vonake a cincile hilaha ku heleleke endzhaku ka mavabyi yakwe, u hlundzukisiwa hi swilo leswi nga nyawuriki. Ndza khunguvanyeka swinene eminkarhini yoleyo.”

Hakanyingi, ku cinca ka vumunhu ku nga ha va ku nga voniwi hi vanhu lava nga riki swirho swa ndyangu. Hikwalaho, vakhathaleri van’wana va ni gome naswona va rhwala mindzwalo ya vona va ri voxe. Midori wa hlamusela: “Vuvabyi byo oma swirho byi siye nuna wa mina a lamarile emianakanyweni ni le mintlhavekweni. Hambileswi a lavaka xikhutazo swinene, a nge swi byeli munhu naswona u hundzuka mafanato. Hikwalaho hi mina ndzi bohekaka ku langutana ni mintlhaveko ya yena. Ku vona mintlhaveko leyi cinca-cincaka ya nuna wa mina siku rin’wana ni rin’wana, swa ndzi vilerisa hambi ku ri ku ndzi chavisa minkarhi yin’wana.”

Xana vanhu vo tala lava poneke vuvabyi byo oma swirho swin’we ni mindyangu ya vona, va langutane njhani ni ku cinca loku vuvabyi byo oma swirho ku ku vangaka evuton’wini bya vona? Xana un’wana ni un’wana wa hina a nga va seketela njhani lava langutaneke ni vuyelo bya vuvabyi lebyi lamataka bya ku oma swirho? Xihloko xa hina lexi landzelaka xa hlamusela.

[Box/Picture on page 7]

Swikombiso Swa Byona

• Ku tsana hi xitshuketa, ku fa ka switwi kumbe ku khwanyana xikandza, voko kumbe nenge, ngopfu-ngopfu rihlanguti rin’we ra miri

• Riphume, ngopfu-ngopfu eka tihlo rin’we; kumbe ku vona xilo xin’we kambirhi hi nkarhi wun’we • Ku nonon’hweriwa hi ku vulavula kumbe ku twisisa swivulwa swo olova

• Ku khomiwa hi sululwana kumbe ku dedeleka, ngopfu-ngopfu loko swi hlangane ni swikombiso swin’wana swa vuvabyi

Swikombiso Leswi Nga Talangiki

• Ku pandza ka nhloko hi xitshuketa, hi ndlela leyi nga hlamuselekiki—hakanyingi yi hlamuseriwa tanihi “ku pandza ka nhloko lokukulu”

• Ku hlamba timbilu ni ku hisa miri hi xitshuketa—swi tlhekeka hi ku hatlisa ku tlula vuvabyi lebyi vangiwaka hi switsongwatsongwana (swi teka timinete kumbe tiawara ematshan’weni ya masiku yo hlayanyana)

• Ku titivala nkarhinyana kumbe ku heta nkarhi u nga xalamuki (ku wutleka, ku pfilunganyeka, milombyana, ku titivala)

U Nga Swi Honisi Swikombiso Leswi

Dok. David Levine u khutaza leswaku loko ku vonaka swikombiso leswi, muvabyi “u fanele a tsutsumiseriwa ewadini ya xilamulela-mhangu ya le xibedlhele hi ku hatlisa hilaha swi nga kotekaka hakona. Ku ni vumbhoni bya leswaku loko vuvabyi bya ku oma swirho byi tshunguriwa hi ku hatlisa, khombo ri nga hungutiwa.”

Minkarhi yin’wana swikombiso leswi swi nga humelela swa xinkarhana ivi swi nyamalala. Swikombiso leswi swi vuriwa ti-TIA, kumbe transient ischemic attacks (ku pfaleriwa ka misiha ya ngati hi xitshuketa). U nga swi honisi, hikuva swi nga ha va swi kombisa khombo ra vuvabyi lebyikulu bya ku oma swirho, naswona ku nga ha landzela ku oma lokukulu ka swirho. Dokodela a nga ha byi tshungula ivi a pfuna ku sivela vuvabyi bya ku oma swirho lebyi nga vaka kona.

Leswi i swiletelo leswi humaka eka National Stroke Association, Englewood, Colorado, U.S.A.