Ku Sirheleta Vana Va Hina Eka Mintlawa Ya Tinsulavoya

“Vana va lava vanhu lava va khathalelaka.”—Not My Kid—Gang Prevention for Parents.

HANDLE ka vuxaka bya hina ni Xikwembu, vana va hina i xiphemu xa ndzhaka ya hina ya risima swinene. Hi fanele hi vulavula na vona, hi va yingisela loko va vulavula, hi va vukarha naswona a hi va tiyisekiseni leswaku i va nkoka swinene eka hina. Hi fanele hi va dyondzisa swilo leswinene—ku tshembeka ni ku pfuna van’wana, ku va ni mahanyelo lamanene ni ndlela leyi va nga kombisaka musa ha yona eka van’wana.

Mulanguteri wa khotso ra vantshwa u boxa xiphiqo lexikulu namuntlha, u ri: “Mimpimanyeto ya mahanyelo lamanene a ya ha dyondzisiwi ekaya.” Entiyisweni hi lava ku nyikela nyingiso emhakeni leyi. Hi fanele hi hanya hi ndlela leyi hi lavaka leswaku vana va hina va hanya ha yona naswona a hi endleni leswaku va swi vona leswaku leswi swi engetela ntsako evuton’wini bya hina. Loko hi nga va dyondzisi mimpimanyeto ya mahanyelo lamanene, xana hi nga swi langutela njhani leswaku va landzela mimpimanyeto yo tano?

Today, magazini lowu humeseriwaka vadyondzisi eswikolweni swa Amerika, wu vule leswaku mintlawa ya tinsulavoya, hakanyingi yi yenga vantshwa lava “tivonaka va nga pfuni nchumu” ni lava “va lavaka nsirhelelo, nkhathalelo wa rirhandzu ni ku lava ku amukeriwa hi vanhu van’wana.” Loko hakunene hi nyika vana va hina swilo leswi—nsirhelelo ni ku endla leswaku va titwa va ri ekaya ni ku va endla va tiphina evuton’wini bya vona—a va nge yengiwi hi ku olova hi switshembiso swa vuxisi leswi endliwaka hi ntlawa wa tinsulavoya.

Murhangeri wa xiyenge xa maphorisa lama lwisanaka ni tinsulavoya le California u hlamusela ndlela leyi vatswari va hlamalaka ha yona loko maphorisa ma gongondza etindlwini leswaku ma va tivisa leswaku n’wana wa vona u khome nyarhi hi timhondzo. A va tshembi leswaku munhu loyi a va anakanya leswaku va n’wi tiva kahle a nga endla swilo swo huma endleleni. Kambe n’wana wa vona u kume vanghana lavantshwa ivi a cinca. Vatswari va tsandzeke ku swi xiya.

Ku Amukela Switsundzuxo I Swa Nkoka

Vanhu lava tshamaka endhawini leyi tinsulavoya ti tinyikeke matimba, vantshwa ni vanhu lavakulu va fanele va tirhisa vutlharhi leswaku va nga tlhontlhi ni ku xungeta ntlawa wa tinsulavoya. Papalata ntlawa lowukulu wa swirho swa tinsulavoya naswona u nga tekeleli ndlela leyi ti langutekaka ha yona kumbe ndlela leyi ti tikhomaka ha yona, ku katsa ni xitayele ni muvala wa swiambalo leswi ti swi ambalaka. Ku ambala tanihi tona swi nga ku endla leswaku u hlaseriwa hi ntlawa wa tinsulavoya lowu lwisanaka ni wun’wana.

Nakambe loko munhu a ambala kumbe ku tikhoma onge hi loko a lava ku va xirho xa ntlawa wa tinsulavoya, swirho swa wona swi nga ha n’wi sindzisa ku va un’wana wa swona. Nkoka wa ku tiva langutelo ra swirho swa ntlawa wa tinsulavoya wu kombisiwe hi tatana la nga ni vana vanharhu wa le Chicago. U te: ‘Loko ndzi ambala kepisi ya mina yi languta eka tlhelo ra xinene, ti anakanya leswaku a ndzi ti xiximi.’ Leswi swi nga pfuxa madzolonga!

Khathalela Vana Va Wena

Manana un’wana u te: “Hi fanele hi tiva vana va hina—ndlela leyi va titwaka ha yona ni swilo leswi va swi endlaka. Hi ta ba ehansi loko hi nga khathaleli vutomi bya vona.” Un’wana u vule leswaku xiphiqo xa tinsulavoya a xi nge heli loko vatswari va nga xi herisanga. U tlhele a ku: “A hi va kombiseni leswaku ha va rhandza. Loko va onhaka emahanyelweni na hina hi onhakile.”

Xana ha va tiva vanghana va vana va hina, xana ha ku tiva lomu vana va hina va yaka kona loko xikolo xi humile ni leswaku va kwihi loko byi ri vusiku? Kavula a hi manana un’wana ni un’wana loyi a vaka a ri ekaya loko vana va yena va huma exikolweni. Kambe vamanana lava nga voxe lava tirhaka hi matimba leswaku va hakela rhente ni ku wundla vana va nga swi kota ku endla malunghiselelo ni vamanana van’wana kumbe ni un’wana loyi va n’wi tshembaka ni leswaku nimadyambu a va salela ni vana va vona.

Wanuna la tshamaka laha ku nga ni mintlawa leyikulu ya tinsulavoya u vutisiwile malunghana ni ndlela leyi a nga ta sirhelela vana va yena ha yona eka mintlawa ya tinsulavoya. U vule leswaku u ta teka n’wana wakwe a rhendzeleka na yena endhawini ya ka vona leswaku a n’wi komba vuyelo bya mintirho ya vunsulavoya. U ta n’wi komba marito lama tsariweke kun’wana ni kun’wana ni miako leyi hlakaleke ni ku n’wi kombisa “leswaku ndhawu leyi yi ni khombo ni leswaku swirho swa mintlawa ya tinsulavoya swo yingayinga, swi tshame hi mavoko.” U tlhele a ku: “Kutani ndzi ta n’wi hlamusela leswaku ku hanya hi ku pfumelelana ni minsinya ya milawu ya Bibele swi ta n’wi sivela ku va ni mahanyelo lama fanaka na wolawo.”

Nchumu wo tano lowu nga nyawuriki wo tanihi ku kombisa ku tsakela ka xiviri eka ntirho wa xikolo wa vana va hina wu nga va nsirhelelo eka vona. Loko exikolweni xa vona ku ri ni vusiku lebyi vatswari va rhambiwaka ha byona kumbe nkarhi wun’wana lowu vatswari va rhambiwaka exikolweni ni ku ya vulavurisana ni vadyondzisi va vona, tiyiseka leswaku u va kona. Tiva vadyondzisi va vana va wena naswona va tivise ndlela leyi u titwaka ha yona hi n’wana wa wena ni ndlela leyi u swi tsakelaka ha yona leswaku a nghena xikolo. Loko xikolo xi nga ri na rona lunghiselelo ra ku rhamba vatswari, ringeta ku tinyika nkarhi wo vulavurisana ni vadyondzisi malunghana ni nhluvuko lowu endliwaka hi n’wana wa wena exikolweni ni ndlela leyi u nga ta va seketela ha yona.

Nkambisiso wun’wana lowu endliweke eka rin’wana ra madoroba-nkulu ya Amerika wu kume leswaku swichudeni leswi a swi kuma nseketelo wa ndyangu kumbe ku swi khutaza leswaku swi endla ntirho wa le kaya, ko va kaye wa tiphesente ta swichudeni leswi joyineke ntlawa wa tinsulavoya. Kambe emindyangwini leyi nkhathalelo wo tano a wu nga ri kona, nhlayo ya swichudeni leyi engetelekeke kambirhi—18 wa tiphesente—ta swichudeni ti joyine ntlawa wa tinsulavoya. Loko endyangwini wa ka hina hi rhandzana naswona hi khomana hi mavoko mambirhi niloko hi endla swilo leswinene hi ri swin’we, swi ta hunguta xiyimo lexi nga endlaka leswaku vana va hina va yengiwa hi switshembiso swa vukanganyisi swa tinsulavoya.

Leswi Vana Va Hina Va Swi Lavaka Hakunene

Vana va hina va lava swilo leswi na hina hi swi lavaka—rirhandzu, tintswalo ni nkhathalelo. Vana vo tala a va si tshama va vukarhiwa hi ndlela ya rirhandzu kumbe ku byeriwa leswaku hakunene i va nkoka. Onge leswi hi nga swi papalata leswaku swi nga vi tano eka vana va hina! A hi va vukarheni, hi va byela leswaku ha va rhandza naswona a hi ringeteni ku xiya leswaku va hanya hi ku pfumelelana ni mahanyelo lawa hi va dyondziseke ku ma landzela. I va risima swinene eka hina hikwalaho a hi lavi ku va khoma hi ndlela yin’wana ni yin’wana leyi hoxeke.

Gerald, khale ka xirho xa tinsulavoya, u te: “A ndzi nga ri na tatana la nga ta ndzi khathalela, hikwalaho ndzi joyine mintlawa ya tinsulavoya leswaku yi ta pfala mukhandlu wolowo evuton’wini bya mina.” U sungule ku tirhisa swidzidzirisi loko a ri ni malembe ya 12. Kambe loko a ri ni malembe ya 17, mana wa yena u sungule ku va ni dyondzo ya le kaya ya Bibele nkarhi na nkarhi ni Timbhoni ta Yehovha. U sungule ku tirhisa minsinya ya milawu leyinene ya Bibele evuton’wini byakwe. Jaha leri ri ri: “Ndzi sungule ku vona leswaku u endle mindzulamiso naswona ndzi ehlekete leswaku, ‘Ku fanele ku ri ni nchumu wun’wana wa nkoka lowu a wu kumeke.’” Xikombiso xa mana wakwe lexinene xi n’wi susumetele ku endla mindzulamiso evuton’wini byakwe.

Vana va hina va fanele va vona xikombiso lexinene eka hina—hi fanele hi hanya hi ndlela leyi hi va dyondzisaka yona. Va fanele va rhandza ndyangu wa ka vona, hayi hi leswi wu nga na swona, kambe hikwalaho ka leswi wu swi endlaka. Nakambe vana va fanele va pfuniwa lerova va kala va tinyungubyisa hi mahanyelo ya vona. Ira Reiner, khale ka gqweta ra Xifundzha-nkulu xa Los Angeles u swi veka hi ndlela leyi: “Hi fanele hi khathalela vana va nga si wela emavokweni ya tinsulavoya.”

Ku Nyika Vana Leswi Va Swi Lavaka

Nchumu wa nkoka a hi ku nyika vana va hina swilo leswi vonakaka. Lexi nga xa nkoka ngopfu i ku va pfuna leswaku va hlakulela ku va ni rirhandzu ni ku va vatswatsi lava khathalelaka lava nga ni mahanyelo lamanene. Bibele yi hi byela leswaku Yakobo lowo lulama a a vitana swihlangi swakwe leswaku “i v̌ana lav̌a Šikwembu ši [n’wi] pfuneke . . . ha v̌ona.” (Genesa 33:5) Loko hi teka vana va hina hi ndlela leyi—tanihi tinyiko leti Xikwembu xi hi nyikeke tona—hi ta va khoma kahle hi ndlela leyi kombisaka rirhandzu naswona hi fanele hi va dyondzisa ku tshembeka, mahanyelo lamanene swin’we ni mimpimanyeto leyinene ya mahanyelo.

Hikwalaho hi ta endla leswi hi nga swi kotaka leswaku hi hanya hi ndlela leyi nga xikombiso lexinene eka vana va hina. Hi ta endla leswaku va tinyungubyisa kahle hi ndyangu wa ka vona, ku nga ri hi swilo leswi vonakaka swa ndyangu kambe hikwalaho ka muxaka wa vanhu lava hi nga vona. Xisweswo, swi nga ha endleka leswaku va nga wu lavi nkhathalelo eka lava tshamaka eswitarateni.

Loko a tsundzuka vuntshwa bya yena, kokwana un’wana u te: “A ndzi nga ta swi endla swilo leswi a swi ta tisa ndzhukano endyangwini wa ka hina.” U vule leswaku u titwe hi ndlela leyi hikwalaho ka leswi a yi vona ndlela leyi vatswari vakwe a va n’wi rhandza ha yona. I ntiyiso, eka vamanana na vatatana lava nga kombiwangiki rirhandzu hi vatswari va vona swi nga ha endleka leswaku swi nga va oloveli ku kombisa rirhandzu eka vana va vona. Hambiswiritano, vatswari va fanele va tikarhatela ku kombisa rirhandzu eka vana va vona.

Ha yini leswi swi ri swa nkoka swinene? Hikuva “What’s Up,” magazini lowu kandziyisiweke hi Utah Gang Investigators Association, wu te: “Loko vantshwa va swi vona leswaku va rhandziwa naswona va titwa va sirhelelekile—ku nga ri eka nsirhelelo wa swa timali, kambe nsirhelelo wa mintlhaveko—swilaveko leswi va susumetelaka ku joyina mintlawa ya tinsulavoya hakanyingi a swi vi kona.”

Vahlayi van’wana va nga ha anakanya leswaku mindyangu yo tano leyi nga ni rirhandzu a ya ha ri kona. Kambe yi kona. U nga kuma yo tala emavandlheni ya Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo. I ntiyiso leswaku mindyangu leyi a yi hetisekangi, kambe yi ni nchumu wun’we lowu nga wa nkoka: Yi dyondza leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni ku kurisa vana ni ku lwela ku tirhisa minsinya ya milawu ya Xikwembu leyi nga eBibeleni evuton’wini bya yona. Ntlhandla-kambirhi, yi dyondzisa misinya leyi ya milawu eka vana va vona.

Timbhoni ta Yehovha ti pfumelelana ni marito lama vuriweke hi The Journal of the American Medical Association: “Munhu a nga fanelanga a rindzela . . . vana va malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi leswaku va ku ‘E-e’ loko va nga byeriwanga leswi nga ta va endla va ku ‘Ina’ eka swona.” Hi marito man’wana loko hi lava leswaku vana va hina va ku ina eka swilo leswinene ni leswi akaka, hi fanele hi va dyondzisa swona.

Ku hava ni un’we wa hina la lavaka ku vula hilaha tatana un’wana a bohekeke ku vula hakona: ‘Eka ntlawa wakwe wa tinsulavoya, n’wana wa mina u amukeriwe hi mandla mambirhi ni ku kombisiwa xichavo lexi a nga si tshama a kombisiwa xona.’ Naswona a hi swi lavi ku twa vana va hina va vula hilaha muntshwa un’wana a vuleke hakona: “Ndzi joyine ntlawa wa tinsulavoya hikuva a ndzi lava ku va endyangwini.”

Hina vatswari hi fanele hi va ndyangu wolowo. Kutani hi fanele hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku vana va hina va tiphina ni ku va xiphemu xa wona lexi rhandzekaka.

[Box/Pictures on page 10]

Xikombiso Xa Vatswari Lava Khathalaka

✔ Tinyike nkarhi wo tshama ni vana va wena ekaya naswona endlani swilo tanihi ndyangu

✔ Tiva vanghana va vana va wena ni mindyangu ya ka vona nakambe tiva lomu vana va wena va yaka kona ni leswaku va famba na mani

✔ Byela vana va wena leswaku va nga ta eka wena nkarhi wun’wana ni wun’wana ku nga khathariseki leswaku hi xihi xiphiqo lexi va nga na xona

✔ Dyondzisa vana va wena ku xixima vanhu van’wana, timfanelo ni mavonelo ya van’wana

✔ Seketela vana va wena hi ku va u tivana ku antswa ni vadyondzisi va vona naswona tivisa vadyondzisi va vona leswaku wa va xixima naswona wa ma tlangela matshalatshala ya vona

✔ U nga tlhantlhi swiphiqo hi ku tlatlarhuka kumbe hi ku tirhisa madzolonga

Vana va wena va lava nkhathalelo wa wena wa rirhandzu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Ku kombisa ku tsakela ntirho wa n’wana wa wena wa xikolo swi nga va xisirhelelo