Mbewu Ya Tagua—Xana Yi Nga Ti Ponisa Tindlopfu?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE ECUADOR

A SWI nge fanelani ku va vanghana. Xin’wana xi tika tigiramu ti nga ri tingani; xin’wanyana xi tika tithani to hlayanyana. Xin’wana i ximila; xin’wana i xiharhi. Swi tshama ematikweni yo hambana. Kambe, mbewu ya ximila lexitsongo xa tagua xa le Amerika Dzonga yi nga ponisa ndlopfu leyikulu ya le Afrika eku dlayiweni hi tihanyi. Xana mbewu ya tagua i yini, naswona yi ve munghana wa ndlopfu hi ndlela yihi?

Murhi Lowu Nga Tolovelekangiki Wa Ncindzu

Mbewu ya tagua i mbewu ya murhi wa ncindzu wa muxaka wo karhi lowu kumekaka ngopfu en’walungwini wa Amerika Dzonga. Mirhi leyi yi kulaka hi ku nonoka yi humesa makamba yo saseka lama humaka ehansi ka misava. Ku hundza malembe yo tala ku nga vonaki nsinya. Ncindzu wa tagua lowu nsinya wa wona wu leheke timitara timbirhi wu va wu ri ni malembe ya 35 ku ya eka 40 hi vukhale. Ku huma swichocho leswikulu ematlukeni ya wona. Swichocho leswi, leswi hi ntolovelo swi nga ni ntiko wa khume ra tikhilogiramu, swi ni mihandzu leyi manyaneke. Mbhandzu ha wun’we hi ntolovelo wu va ni timbewu ta mune ku ya eka ta kaye, leti ti ringanakanyana ni tandza ra huku. Xo sungula, endzeni ka mbewu ku ni mati yo tima torha lama fanaka ni mati ya khokhonati. Xa vumbirhi, mati lawa ma tiyanyana ma va jeli leyi dyekaka. Xa vunharhu, jeli leyi yi hetelela yi tiye ngopfu, yi va nchumu wo basa lowu fanaka ni rimhondzo ra xiharhi.

Lexi Endlaka Leswaku Yi Va Munghana Wa Ndlopfu

Tanihi leswi yi nga tirhaka ematshan’weni ya rimhondzo ra ndlopfu, kunene mbewu ya tagua yi nga vuriwa munghana wa ndlopfu. Ku hlotiwa lokukulu ka timhondzo ta swiharhi hi tihanyi ku nghenise tindlopfu ta le Afrika ekhombyeni. Hambiswiritano, mbewu ya tagua yi va xisiva-ndhawu lexinene, tanihi leswi mbewu ya yona leyi tsindziyeleke ku fana ni rimhondzo ra xiharhi, yi tiyeke ku fana ni ribye, yi nga kulungeriwa kahle naswona yi pendeka hi ku olova. Mbewu ya tagua ni rimhondzo ra ndlopfu swi fana ngopfu lerova vavatli van’wana hakanyingi va tshika swilo leswi va swi vatleke swi ri ni muhlovo wa buraweni ku kombisa leswaku a va tirhisi rimhondzo ra ndlopfu—tanihi leswi ri yirisiweke emisaveni hinkwayo.

Mbewu leyi fanaka ni rimhondzo ra xiharhi a yi tshuburiwanga namuntlha. Le ndzhaku hi va-1750, nghwendza ya le Amerika Dzonga Juan de Santa Gertrudis, u vulavule hi mihandzu ya tagua eka switori swakwe, a yi fanisa ni “tibolo ta mavulu” leti tirhisiweke ku vatla swifaniso. Eku sunguleni ka va-1900, le Ecuador, laha ximila xa tagua xi kumekaka kona ngopfu, tiko leri a ri rhumela magidi ya tithani ta mihandzu leyi lembe ni lembe, leswaku ku endliwa tikunupu ha yona. Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku sunguriwa ka tipulasitiki letintshwa naswona to chipa swi herise bindzu ra mbewu ya tagua. Ku kombisa leswaku bindzu ra timbewu leti tsindziyeleke ku fana ni timhondzo ta swiharhi ra pfuka, etin’hwetini ta 18 ta sweswinyana, 1 650 wa tithani ti rhumeriwe ti suka le Ecuador ti ya eJarimani, eItaliya, eJapani ni le United States swin’we ni le matikweni man’wana ya 18.a Xana mbewu ya tagua yi tirhisiwa njhani namuntlha?

Va Tele Lava Va Tirhisaka Mbewu Ya Tagua

Timbewu leti ti anekiwa edyambyini leri vavulaka leswaku ti oma ku ringana n’hweti ku ya eka tin’hweti tinharhu, swi ya hi leswaku ti ni mati yo tani hi kwihi. Endzhaku ka sweswo, ti vandliwa hi muchini, ti vekiwa hi ku ya hi mimpimo ya tona, kutani ti tsemeleriwa leswaku ti ya tirhisiwa laha ku endliwaka tikunupu. Kunene, tikunupu leti endliweke hi “timbewu” ta tagua ti rhungeleriwa eswiambalweni swo durha ngopfu emisaveni hinkwayo. Hambiswiritano, mbewu ya tagua a yi tirhiseriwi ku endla tikunupu ntsena. Swilo swin’wana swo hambana-hambana leswi yi tirhisiwaka ku swi endla i swin’wetsi-n’wetsi, switlangiso swa ncuva wa chezi, tinanga ta vuyimbeleri, swikandziyiso swa piyano ni swikhomo swa xambhulele.

Kambe ncindzu wa tagua wa pfuna ni le ka swin’wana! Mapa lama gayekeke lama seleke ma tirhiseriwa ku nonisa swakudya swa swiharhi. Ma tirhisiwa tanihi swilo swo endla makala. Makamba ya ncindzu ma endla lwangu leri nga thonisiki mati. Ku tlula kwalaho, ku tshoveriwa, ku tirhiwa ni ku rhumeriwa ka mbewu ya tagua ku pfulela vanhu vo tala mintirho.

Ku tlula hinkwaswo, timbewu ta swimila leti tsindziyeleke ku fana ni timhondzo ta swiharhi ta pfuna swinene leswaku ku hlayisiwa tindlopfu ta le Afrika. Kutani, loko u navela ku kuma vulovolovo bya rimhondzo ra xiharhi, u nga byi laveli enhoveni ya le Afrika. Ehleketa hi makhwati ya le Amerika Dzonga, laha rimhondzo ra ndlopfu ri teleke kona lerova ri mila emisinyeni! Ina, ehleketa hi mbewu ya tagua, munghana wa ndlopfu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

1. Ncindzu wa “tagua”

2. Swichocho swa mbhandzu wa “tagua”

3. Ku tsemiwile leswaku ku vonaka mbewu ya “tagua”

4. Mbewu ya “tagua” ya oma yi va mbewu leyi tiyeke

5. Tikunupu ta “tagua”

6. Swin’wetsin’weti swa “tagua” swi khavisiwe hi tiperela

7. Swifaniso swa “tagua”