Mova—I Hosi Ya Mabyanyi

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! EAUSTRALIA

XANA hi nga endla yini loko hi nga ri na chukela? Hi nga va ho swi hundzeleta loko ho vula leswaku misava yi nga yima—kambe swakudya swo tala swi nga boheka ku cinciwa ngopfu loko chukela ro nyamalala. Ina, namuntlha, etindhawini to tala ta misava, chukela ri tirhisiwa siku ni siku, leswi endlaka leswaku chukela ri va bindzu ra misava hinkwayo.

Vanhu va timiliyoni va byala mova ni ku endla chukela, ku suka eCuba ku ya eIndiya, ni ku suka eBrazil ku ya eAfrika. Entiyisweni, bindzu ra chukela ri tshame ri va exikarhi ka mabindzu lamakulu emisaveni. Ku nga ha vuriwa leswaku mova wu cince misava hi ndlela leyi ku ngo va swimilana swi nga ri swingani leswi yi cinceke ha yona.

Xana u nga rhandza ku dyondza swo tala hi ximilana lexi xo hlamarisa? Kutani, a hi longoloke swin’we hi endzela ndhawu ya le Queensland, eAustralia, laha mova wu byariwaka kona. Hambileswi ndhawu leyi yi humesaka mova hi mpimo lowutsongo, kambe marimelo ni matshovelelo lamanene ma endle leswaku yi va yin’wana ya tindhawu leti fambaka emahlweni hi ku rhumela chukela leyi nga si gayiwaka ematikweni man’wana.

Ku Endzela eTikweni Leri Nga Ni Mova

Moya wa kona wa hisa naswona wu vusamile. Dyambu leri hisaka ri tlhava masimu ya mova lowu wupfeke. Muchini lowukulu lowu fanaka ni wa ku tshovela koroni wu karhi wa nanayila exikarhi ka mova wo leha lowu wupfeke, wu tshovela hi ku tsema mahlanga ya mova kutani wu ma nghenisa exigolonyanini lexi fambaka kwala nyongeni. Mati lama nga ni chukela ma karhi ma thona emoveni, kutani nun’hwelo wo nandziha wu tala emoyeni. Hiloko mati lawa ya nkoka lama kumekaka ebyanyini lebyi hlamarisaka ma va ma nghene endleleni, ma suka emasin’wini ma kongoma exibyeni xa chukela lexi nga etafuleni ra wena.

Emalembeni ma nga ri mangani lama hundzeke, mova lowu a wu tsemiwa hi mavoko laha Australia hilaha swa ha endliwaka hakona ematikweni yo tala lawa mova wu tshoveriwaka eka wona. Ehleketa hi xivono lexi. Vatirhi va tsema mova hi mavoko. Vatsemi va mova lava dzururukaka nyuku va karhi va mukisana ni masimu ya mova. Vatirhi va famba onge i vuthu ra masocha, va khoma nyandza ya mova hi voko rin’we, kasi hi lerin’wana va lava tshaku ra kona. Kutani ku twakala khe! Khe! Hi matimba lamakulu, vatirhi va karhi va tsemelela mova eswikundzwini swa wona hi mabanga. Va wu paka hi tinyandza, va hundzela eka nsimu yin’wana ya mova. Xiyimo lexi xa cinca hakatsongo-tsongo emisaveni hinkwayo, tanihi leswi matiko yo tala ma hundzukelaka eka michini sweswi.

Masimu ya mova ya le Australia ma hlanganisa ndhawu leyi leheke kwalomu ka 2 100 wa tikhilomitara, xiphemu xa wona lexikulu xi longoloka ni Great Barrier Reef. (Vona xihloko lexi nge “Ku Endzela eGreat Barrier Reef,” enkandziyisweni wa Xalamuka! ya June 8, 1991, hi Xinghezi) Maxelo yo kufumela ya lembe hinkwaro ya ndhawu leyi ma endla leswaku mova wu kula kahle, naswona vanhu va kwalomu ka 6 500 lava wu byalaka va tshama emapurasini lamatsongo, lama hangalakeke ni ribuwa leri ku fana ni swichocho swa madiriva emudiriveni.

Endzhaku ko famba nkarhi wo leha, hi wu vonela ekulenyana muti wa chukela wa Bundaberg, eribuweni-xikarhi ra Queensland. Loko hi ri karhi hi rhelela exitsungeni lexitsongo, hi hoyozeriwa hi ndhawu yo xonga—hinkwako laha u langutaka kona u vona mova wu ri karhi wu tsekatsekisiwa hi moya! Wu lo vuya hi mihlovo-hlovo! Masimu yo hambana-hambana ya mova ma wupfa hi nkarhi lowu nga faniki, kutani ma ni mihlovo leyi nga faniki ku sukela eka muhlovo wa rihlaza ku ya eka wa nsuku, kasi emasin’wini lamatsongo lama nga fusi kumbe lama ha ku tshoveriwaka ku vonaka muhlovo wa buraweni.

July i n’hweti yo titimela ku tlula hinkwato elembeni, naswona nguva ya ku tshovela ni ku sila mova ya ha ku sungula. Swi ta ya emahlweni hi ndlela yoleyo loko masimu yo hambana-hambana ma ri karhi ma wupfa kukondza ku fika December. Sweswi hi langutele hi mahlo-ngati ku endzela xigayo xa chukela ku vona leswi endlekaka hi mova lowu tshoveriweke. Kambe ku ringanyetiwa leswaku hi rhanga hi dyondza swo karhi hi mova. Hikwalaho hi endla xiboho xa ku rhanga hi yima laha mova wu kamberiwaka kona endhawini leyi. Endhawini leyi, vativi va sayense va kambisisa ku hambana-hambana ka mova kutani va endla vulavisisi malunghana ni ku antswisa ndlela leyi mova wu nga rimiwaka ni ku tshoveriwa ha yona.

Masungulo Ya Wona Ni Ku Tshoveriwa Ka Wona

Endhawini leyi ku endliwaka vulavisisi bya mova eka yona, murimisi la nga mpfuno u tsakela ku hi dyondzisa swo karhi malunghana ni mova ni ndlela leyi wu byariwaka ha yona. Mova, lowu sunguleke wu kumiwa emakhwatini ya le Dzonga-vuxa bya Asiya ni le New Guinea, i nchumu wa nkoka exikarhi ka ntlawa wa byanyi, ku fana ni ritlangi, mavele ni misengele. Swimila leswi hinkwaswo swi endla chukela ematlukeni ya swona hi ku tirhisa fotosintesisi. Kambe mova wu swi endla hi ndlela yin’wana, hikuva wu endla chukela ro tala leri tsokombelaka emahlangeni ya wona.

Ku byariwa ka mova a ku tiviwa ngopfu eIndiya ya khale. Kwalaho, hi 327 B.C.E., vatsari lava a va ri evuthwini leri hlaselaka ra Alekzanda Lonkulu va xiye leswaku vaaki a va “nhlampfunha mahlanga lamanene, lama humesaka vulombe byo karhi handle ko pfuniwa hi tinyoxi.” Loko ku valangiwa ka misava ni nhluvuko swi tinyika matimba hi lembe-xidzana ra vu-15, ku byariwa ka mova ku hangalake ku fana ni ritshwa. Namuntlha, ku ni mihlovo ya magidi ya mova, naswona matiko lama tlulaka 80 ma tshovela tithani ta mova ta kwalomu ka gidi ra timiliyoni hi lembe.

Etindhawini to tala ta misava, ku byala i ntirho wo tika swinene. Tinhlanga ta mova lowu wupfeke ti tsemiwa hi madingo ya kwalomu ka 40 wa tisentimitara, naswona ti byariwa emigerhweni leyi siyanaka hi 1,5 wa timitara. Dingo ha rin’we ri humesa mimova ya kwalomu ka 8 ku ya eka 12, lowu wupfaka endzhaku ka tin’hweti ta 12 ku ya eka ta 16. Swa chavisa ku famba emasin’wini lama tlhumeke hi mova. Mova ni matluka ya wona wu nga ha leha ku fikela eka mune wa timitara. Xana pongo leri twalaka lahaya mahlweni i ra yini, xana ko va moya ntsena, kumbe i nyoka kumbe i kondlo? A hi tivi kahle, kumbexana i nkarhi wa ku ya endhawini leyi pfulekeke!

Ku karhi ku endliwa vulavisisi byo kuma tindlela to hlula switsotswana ni mavabyi lama hlaselaka mova. Matshalatshala man’wana ma humelerile. Hi xikombiso, hi 1935, eka matshalatshala yo herisa swifufunhunu leswi dyaka mova, valawuri va yise machela ya mova wa le Hawaii le n’walungwini wa Queensland. Khombo ra kona, machela ya mova ma fike ma hlawula swakudya swin’wana leswi nga lo vuya, ematshan’weni yo dya swifufunhunu leswi dyaka mova, kutani ma bebulana, hiloko ma va switsotswana leswi karhataka ngopfu en’walungu-vuxa bya Australia.

Xana Wa Hisiwa Wu Nga Si Tshoveriwa?

Madyambu wolawo, hi sale hi hlamarile loko hi vona murimi un’wana a hisa nsimu yakwe ya mova lowu wupfeke. Hi tisekoni ti nga ri tingani, nsimu hinkwayo a yi pfurha malangavi lamakulu. Ku hisa mova swi pfuna ku susa matluka ni swilo swin’wana leswi nga lavekiki leswi nga ha kavanyetaka ntshovelo ni ku gayiwa. Kambe, manguva lawa, se ku ni ndlela ya ku tshovela mova wu nga rhanganga wu hisiwa. Endlelo leri ri vuriwa ku tshoveriwa ka mova wa ha ri rihlaza. A ri antswisi ntsena ku endliwa ka chukela, kambe ri nonisa misava leswaku yi nga khukhuriwi naswona ku nga mili nhova.

Hambileswi mova wa ha tshoveriwaka hi mavoko ematikweni yo tala ya misava laha wu byariwaka kona namuntlha, kambe matiko man’wana sweswi ma tshovela hi michini. Michini leyi yi kulukumba yi nghena exikarhi ka mova wo leha, yi khatlulela matluka ni swipimbi swa mahlanga lawa, kutani yi ma tsemelela ma va madingo, ma lunghekela ku nghenisiwa exigayweni. Hambileswi munhu un’we a nga ha tsemaka mova lowu endlaka tithani ta ntlhanu hi siku a ri karhi a kulula a n’watseka, michini yo tshovela mova yona yi nga ha tshovela mova lowu endlaka tithani ta 300 hi siku, naswona hi ku olova. Masimu ma nga ha tshoveriwa lembe ni lembe ku ringana malembe yo hlayanyana mpimo wa chukela wu nga si hunguteka naswona xi nga si susiwa ku byariwa lexintshwa.

Loko mova wu kala wu tsemiwa, i swa nkoka leswaku ku nga ha yima-yimiwi, hikuva chukela leri nga eka mova lowu tshoviweke ri huma moya hi ku hatlisa. Leswaku wu yisiwa eswigayweni hi ku hatlisa, ku ni swiporo leswi nga hlanganisaka kwalomu ka 4 100 wa tikhilomitara ku suka emasin’wini ya mova eQueensland. Magutsu lama fambaka eswiporweni leswi ma sasekile loko ma ri karhi ma huma emantanghaleni, ma koka swigolonyana swo tala leswi nga lo mphaa, hi mova.

Exigayweni

Swa tsakisa ku valanga laha chukela ri endliwaka kona. U rhanga u vona swigolonyana swa mova swi rindzele ku chulula mova. Michini leyikulu yi pyhandlasela mova, yi kama mati lama nga ni chukela eswikampfini swa mova. Swikampfu swa kona swa omisiwa kutani swi tirhisiwa tanihi mafurha ya xigayo. Kasi swikampfu leswi seleke swi xaviseriwa vaendli va maphepha ni vaendli va swo aka ha swona leswaku va swi tirhisa.

Kutani swilo hinkwaswo leswi nga lavekiki swa unguriwa ematini lama nga ni chukela, ma sala ma basile. Swilo hinkwaswo leswi unguriweke, swi tirhisiwa tanihi manyoro. Swilo swin’wana leswi seleke, swi tirhisiwa tanihi swakudya swa swifuwo kumbe swi tirhisiwa evumakelweni bya xihoko. Ku cinca-cinca ka mova ni ndlela leyi wu tirhisiwaka ha yona swa tsakisa hakunene.

Mati lawa ma endliwa vulombe hi ku ma virisa ni ku chela tikhemikhali tin’wana. Tikhemikhali leti ta kukumuka kukondza ti fikelela mpimo lowu lavekaka. Kutani ta humesiwa eka mpfangano lowu ivi ti omisiwa. Ku sala chukela ra buraweni. Ku sukela kwalaho ri ta cinciwa chukela leri ra buraweni ri endliwa chukela leri tolovelekeke ro basa leri silekeke kahle, ku nga rona ri tolovelekeke ngopfu.

Kumbexana tiya kumbe kofi ya wena yi ta tsokombelanyana endzhaku ka ku endzela tiko leri ra mova. Ina, loko u ri ni vuvabyi bya chukela, u nga ha boheka ku tirhisa swin’wana ematshan’weni ya chukela.

Kunene, hi tsakisiwe hi vutshila bya Loyi a endleke ni ku mirisa ximilana xo tano lexi hlamarisaka, mova—ina, hosi ya mabyanyi!

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Xana I Beet Kumbe I Rihlanga?

Chukela ri endliwa hi swimilana swimbirhi leswikulu emisaveni. Mova wu tala ku byariwa etindhawini leti hisaka naswona hi wona wu endlaka chukela ra kwalomu ka 65 wa tiphesente emisaveni. Leyi hlanganisaka 35 wa tiphesente yi endliwa hi beet, leyi milaka etindhawini leti titimelakanyana, ku fana ni le Yuropa Vuxa ni Vupela-dyambu swin’we ni le Amerika N’walungu. Machukela ya kona ma fana.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Mova wu ri karhi wu hisiwa wu nga si tshoveriwa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Ku tshoveriwa ka mova hi muchini. Teretere yi koka xigolonyana

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 27]

Swifaniso hinkwaswo leswi nga eka matluka 27-30: Queensland Sugar Corporation