Va Fanele Va Byeriwa Mahungu Lawa

LOKO ku nga si sunguriwa mhaka yo rhumela rungula hi thelegrafu, a swi teka nkarhi wo leha leswaku rungula ri ya fika ekule naswona a swi nga olovi, naswona a swi titshege hi swo famba leswi kumekaka ni ndhawu leyi rungula a ri rhumeriwa eka yona. Vona mintlhontlho leyi vanhu lava vulavulaka Xiinca, lava a va ri ni mfumo lowukulu eAmerika Dzonga, a va langutane na yona.

Loko mfumo wolowo wu ri ni matimba swinene eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-15 ni le ku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, Mfumo wa Vainca a wu katsa tindhawu ta manguva lawa ta Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador ni le Peru, naswona ntsindza wa vona a ku ri Cuzco. A swi tika ku teka riendzo hikwalaho ka tintshava letikulu, makhwati yo tlhuma swinene ni mpfhuka wo leha lowu a wu fanele wu fambiwa. Tlhandlakambirhi, Vainca a va ri hava swifuwo leswi a va swi tirhisa ku rhwala ndzhwalo loko ku nga ri ti-llama ntsena, a ku nga ri na mimovha naswona a va nga swi tivi ku tsala. Kutani, a va vulavurisana njhani emfun’weni lowu lowukulu swonghasi?

Vainca va vumbe ririmi ra vona, Xiquechua, ririmi leri a ri tirhisiwa hi mfumo. Va tlhele va aka magondzo yo tala. Gondzo ra vona ra mfumo kumbe gondzo lerikulu, a ri lehe tikhilomitara leti tlulaka 5 000 ku rhelela ni tintshava ta Andes, kasi gondzo lerin’wana a ri lehe kwalomu ka 4 000 wa tikhilomitara etlhelo ka Ribuwa ra Pacific. A ku ri ni mapato lawa a ma hlanganisa magondzo lawa mambirhi. Vainca va tlhele va endla magondzo lama rhideriweke, lama nga ni switepisi etindhawini leti tlakukeke, mabuloho lama fambaka, etindhawini leti nga kwandzasi ni man’wana lama lavaka xivindzi swinene lawa a ma tsemakanya ehenhla ka milambu, lawa a ma tsekatseka loko u famba ehenhla ka wona. Buloho rin’wana leri a ri tsekatsekaka loko u famba ehenhla ka rona a ri lehe 45 wa timitara, ri ri ni tintambhu leti ri khomeke leti bumbuleke ku ringana ni miri wa munhu, naswona ri tirhisiwe malembe ya 500 ku ta fika hi lembe ra 1880!

Vainca a va tirhisa vatsutsumi lava vitaniwaka va-chasquis, lava a va yima etindhawini to hambana-hambana egondzweni lerikulu. Vatsutsumi lava a va tsutsuma kwalomu ka tikhilomitara tinharhu kumbe ta mune hi ku siyerisana naswona a va hlanganisa kwalomu ka 160 wa tikhilomitara hi siku. Rungula ro tala a va ri hundzisa hi nomu kambe a va tamela nchumu wun’wana wo hlamarisa lowu vitaniwaka quipu, a va tirhisa wona ku hlayela swilo leswi khumbanaka ni hulumendhe. Quipu a ku ri nchumu lowu rharhanganeke lowu a wu pfuna munhu ku tsundzuka rungula, naswona a wu endliwe hi ntambhu ni swintambyana swa mivala yo hambana-hambana. Mafundzu ya kona a ma yimela tinomboro leti fambaka ha yin’we-yin’we, tinomboro leti fikaka eka khume ni leti fikaka eka madzana. Loko Spaniya yi hlula Vainca, quipu yi phuphile naswona matirhiselo ya kona ma rivariwile.

‘Ya Languteka Hakunene Milenge eTintshaveni’

Namuntlha, ku ni rungula ra nkoka swinene ku tlula hinkwawo leri yisiwaka eka vanhu va timiliyoni lava vulavulaka Xiquechua—mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, ku nga hulumendhe ya misava hinkwayo leyi nga ta tisa ku rhula eka hinkwavo lava titsongahatelaka vulawuri bya yona. (Daniyele 2:44; Matewu 24:14) Swa ha tika ku famba endleleni leyi a yi tirhisiwa hi Vainca, naswona Xiquechua a xi tirhisiwi ngopfu ku tsala ninamuntlha. Kambe vanhu lava nga Timbhoni ta Yehovha—lava vo tala va vona va dyondzeke ku vulavula Xiquechua—hi ntsako va fambisa minkandziyiso leyi tsariweke ni leyi rhekhodiweke hi tindzimi-mpambukwa to hlayanyana ta ririmi rero.

Marito ya vavuri lava va evhangheli ma hi tsundzuxa marito lama huhuteriweke lama nge: “Milenge ya loyi a tisaka mahungu lamanene ya languteka hakunene ehenhla ka tintshava, loyi a twarisaka ku rhula, loyi a tisaka mahungu lamanene ya leswo antswa.”—Esaya 52:7.