Mbhandzu Lowu Rhandziwaka Hi Vaendli Va Swinun’hwerisi

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE ITALIYA

I KHALE vanhu va tirhisa swinun’hwerisi. Eminkarhini ya Bibele swinun’hwerisi a swi nun’hwerisa makaya, swiambalo, masangu ni vanhu lava a va ri na yona mali yo swi xava. Swinun’hwerisi swa kona a swi endliwa hi swilo swo kota timhangani, mafurha ya balsama, sinamoni ni swinyunyeteri swin’wana.—Swivuriso 7:17; Risimu Ra Solomoni 4:10, 14.

Mafi ya swimilana na wona ma ha tirhisiwa eku endleni ka swinun’hwerisi. Hi fike eCalabria, ku nga xiphemu lexi nga le dzongeni wa nhlonhle ya Italiya, ku ya vona lomu mafi lama tirhisiwaka eka swinun’hwerisi swo tala ma tswongiwaka kona. Swi nga endleka mbhandzu lowu wa bergamot u nga wu tivi, kambe ku vuriwa leswaku nun’hwelo wa wona wu kumeka eka swinun’hwerisi swo tala swa vavasati leswi xavisiwaka ni le ka hafu ya swinun’hwerisi swa vavanuna leswi xavisiwaka. Inge hi ku tivisa mbhandzu wa bergamot.

Murhi lowu wu tshama wu ri wa rihlaza. Swiluva swa wona swi huma hi ximun’wana naswona mihandzu ya kona yi fana ni lamula—yi wupfa eku heleni ka xixikana kumbe eku sunguleni ka xixika. Vativi va swimilana va vula leswaku nsinya lowu wa bergamot i mpfangano wa swimilana swo karhi, naswona a swi tiveki leswaku wu huma kwihi. A ku kona laha u nga kumaka nsinya lowu wu timilerile enhoveni, naswona a wu byariwi hi mbewu. Misinya leyi yi byariwa hi ku badiwa eka swimilana swo fana na wona swo kota swiri kumbe bomu.

Eka vaendli va swinun’hwerisi, mihandzu ya bergamot yi hlawulekile swinene. Buku yin’wana loko yi vulavula hi mhaka leyi yi komba leswaku mafi lama humaka eka mbhandzu lowu ma ni vuswikoti byo hlawuleka byo “hlanganisa ni ku lulamisa ku nun’hwela ko hambana-hambana, yi ku endla nun’hwelo wun’we wo hlawuleka, naswona xinun’hwerisi xin’wana ni xin’wana lexi nga ni mafi ya bergamot xi nun’hwela kahle hi ndlela ya ntumbuluko.”a

Ntshovelo Le Calabria

Tibuku ta matimu ti komba leswaku, nsinya wa bergamot a wu mila le Calabria eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-18, naswona vanhu va kwalaho a va xavisela vahundzi va ndlela mafi ya mbhandzu lowu. Kambe ku xavisiwa ka mbhandzu lowu ku sungule ku andza loko ku endliwa xinun’hwerisi lexi vitaniwaka cologne. Hi 1704, Gian Paolo Feminis, muhlapfa wa le Jarimani loyi a a huma eItaliya, u endle xinun’hwerisi lexi a a xi vitana Aqua admirabilis kumbe “mati ya risima.” A xi endliwe hi mafi ya bergamot. Xinun’hwerisi lexi xi thyiwe vito ra eau de Cologne kumbe “mati ya le Cologne” kumbe cologne ku nga vito ra doroba leri xi endliweke ka rona.

Ximilana xo sungula xa bergamot xi byariwe le Reggio hi va-1750, naswona mpindzulo lowukulu lowu vanhu va wu kumeke hikwalaho ka xona wu endle leswaku xi byariwa hi vunyingi. Misinya leyi yi rhandza maxelo ya kahle, naswona leswi yi kumekaka le dzongeni, yi sirhelelekile eka mimoya yo titimela ya le n’walungwini, kambe a yi tsaki loko maxelo ma cinca-cinca hi xihatla, loko ku va ni mimoya leyikulu ni loko ku tshama ku ri ni moya lowu nga ni swimpfulana. Maxelo lawa yo hlawuleka ma kumeka eka xiphemu xo lala xa tiko lexi anameke ntlhanu wa tikhilomitara naswona xi leheke kwalomu ka 150 wa tikhilomitara, le kusuhi ni ribuwa ra le dzongeni wa Italiya. Hambileswi ku endliwaka matshalatshala yo byala misinya leyi etindhawini tin’wana, mihandzu yo tala yi huma exifundzeni xa Reggio. Tiko rin’wana leri byaleke misinya leyi yo tala i tiko ra Côte d’Ivoire, leri nga laha Afrika.

Loko u vandla mbhandzu lowu, ku huma mafi ya risima ya muvala wa rihlaza bya xitshopana. Khale mafi lawa a ma kamiwa hi ku tsema mbhandzu lowu hi le xikarhi, ku humesiwa swa le ndzeni kutani ku kamiwa mafi emakambeni ya kona kutani ma tswongiwa hi swiponci. Leswaku ku huma mafi yo ringana khilogiramu yin’we, a ku fanele ku kamiwa 180 wa tikhilogiramu ta mihandzu ya bergamot. Kasi manguva lawa, mafi lawa ma kamiwa hi michini, leyi kotaka ku vandla mbhandzu hinkwawo hi nkarhi wun’we.

A Wu Tiviwi Ngopfu Kambe Wu Tirhisiwa eMisaveni Hinkwayo

A hi vo tala lava tivaka mbhandzu lowu handle ka vanhu va le Calabria, kambe “eka vativi va swakudya ni vuxongi, mbhandzu wa bergamot i nchumu wa nkoka swinene.” Nun’hwelo wa wona wu kumeka eka swinun’hwerisi, switolwa leswi dlayaka risema, swisibi swa meno ni mafurha yo tola. Wu tlhela wu tirhisiwa ku nandzihisa tiya, ayisi khrimi, swiwitsi ni swakunwa. Kasi leswi mafi lawa ma kotaka ni ku sirhelela eka miseve ya dyambu, ma tirhisiwa ni le ka mafurha yo sirhelela nhlonge leswaku yi nga hisiwi hi dyambu. Leswi ma kotaka ni ku dlaya risema ni tibaktheriya, vanhu vo endla mirhi va ma tirhisa ngopfu tanihi nchumu wo dlaya switsongwatsongwana loko ku endliwa vuhandzuri, eka vutshunguri bya mahlo ni bya nhlonge. Mbhandzu lowu wu ni nchumu lowu vitiwaka pectin lowu tirhisiwaka ku pfala ngati loko yi huma naswona wu sivela nchuluko.

Vakambisisi va kume leswaku mafi lawa ma ni swiaki swa kwalomu ka 350, leswi endlaka leswaku ma va ni nun’hwelo wo hlawuleka ni swin’wana swo hlawuleka. Hinkwaswo leswi swi kumeka eka mbhandzu wun’we!

Swi nga ha endleka leswaku vatsari va Bibele a va nga wu tivi mbhandzu lowu. Kambe un’wana ni un’wana loyi a ti nyikaka nkarhi wo xiya swo tala leswi mbhandzu lowu wu kotaka ku swi endla ni vutlhari bya Muvumbi wa wona, a nga kuma matimba yo twarisa marito ya mupisalema lama nge: “Dzunisani Yah . . . , n’wina mirhi leyi vekaka mihandzu.”—Pisalema 148:1, 9.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Mafi ya mbhandzu wa “bergamot” ma kumiwa hi ku kama makamba ya wona

[Xihlovo Xa Kona]

© Danilo Donadoni/Marka/age fotostock