Hosi Leyi Endleke Mintirho Leyi Hlamarisaka

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE CAMEROON

IBRAHIM NJOYA a a ri hosi ya vu-17 ya Vabamum, ku nga rixaka lerikulu leri vanhu va kona va ha tshamaka le timbaleni ta le vupela-dyambu bya Cameroon. U ve hosi hi 1889 kukondza a fa hi 1933, hilaha swi kombisiweke hakona eka nxaxamelo lowu nga laha wa tihosi leti fumeke kwalaho ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-14 ku ta fikela namuntlha. Hi nkarhi wa ku fuma ka Njoya, Mafurwa ni Majarimani a ma ringeta ku lawula ndhawu leyi.

Njoya u vonake a tlharihile ku sukela evutsongwanini byakwe, naswona a a tshama ni vavanuna vo tlhariha lava nga ni tipakani to fana ni ta yena. Xigodlho xo saseka ngopfu lexi a xi akeke, lexi fanisiweke laha hansi, xi kombisa vutshila byakwe byo aka. Ku vuriwa leswaku u endle ni muchini wo sila lowu a wu tirhisiwa ku sila mavele, lowu nga kwala xifanisweni. Kambe nchumu lowu xiyekaka ngopfu hileswi a sunguleke matsalelo ya Xibamum.

Matsalelo Lamantshwa Ma Pfunile Leswaku Ku Tsariwa Matimu

Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19, matimu ya Vabamum a a ma hlayisiwa hi ku ma rungulela van’wana, xitukulwana xin’wana a xi rungulela lexi landzelaka. Njoya u vone xihoxo lexi a xi va kona hikuva a ku siyiwa kumbe ku engeteriwa vuxokoxoko byin’wana eka matimu. U sungule ku twisisa Xiarabu endzhaku ko kuma tibuku ta xona eka van’wamabindzu ni le ka vaxavisi lava famba-fambaka lava a va hundza hi le tikweni rakwe. Nakambe swi nga endleka a a tiva matsalelo ya Xivai, lawa enkarhini wolowo a ma tirhisiwa exifundzheni hinkwaxo. Hiloko a sungula matsalelo lamantshwa ya ririmi rakwe.

Njoya u sungule mimfungho ya dzana yo hambana-hambana, yo tala ya yona a yi ri swifaniso ni mimfungho (pictographs na ideograms). Matsalelo lawa a ma lava leswaku munhu a nhlokohata mfungho ha wun’we. Hi ku famba ka nkarhi u kote ku antswisa matsalelo lawa hi ku pfuniwa hi vapfuni vakwe, lava tshembekaka. Va hungute mimfungho hi ku tirhisa switwari. Hi ku hlanganisa mimfungho kumbe maletere, ya matsalelo yakwe lamantshwa, ku tumbuluxiwe marito man’wana. Muhlayi a a fanele a nhlokohata maletere matsongo kun’we ni mimpfumawulo leyi fambisanaka na wona. Loko Njoya a hete matsalelo yakwe lamantshwa, u ma vitane A-ka-u-ku, a ma ri ni maletere ya 70.

Njoya u khutaze leswaku ku tirhisiwa matsalelo ya Xibamum hi ku endla leswaku ma dyondzisiwa exikolweni ni ku tirhisiwa hi vatirhi hinkwavo va hulumendhe. U lerise leswaku ku tshikiwa matsalelo ya khale kutani ku tirhisiwa lamantshwa. Kutani a ku ri ro sungula, Vabamum va hlaya timhaka ta mindhavuko ni milawu ya vona hi ririmi ra vona. Nakambe Njoya u endle leswaku timhaka ta vutshunguri ti tsariwa na hi matsalelo lamantshwa ya Xibamum. Namuntlha ku ni tibuku to tlula 8 000 ta Xibamum evuhlayiselweni bya tibuku exigodlhweni xakwe.

Endzhakunyana ka ku fika ka Majarimani lama a ma lava ku teka tiko hi 1902, swi tikombile leswaku matsalelo lawa ma pfuna. Hambileswi Njoya a a vuyeriwile hi tlhelo ra timali, a a nga pfumeleli xin’wana ni xin’wana lexi vuriwaka hi Majarimani. Kutani u tirhise matsalelo yakwe, lawa Majarimani a ma nga si ma dyondza. Xana Xibamum xi dyondziwe nkarhi wo tanihi kwihi?

Hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava (1914-18), tiko ra Jarimani a ri nga ha swi koti ku lawula vuhosi bya Njoya. Eku heteleleni, Ntwanano wa Matiko lowa ha ku simekiwaka wu lerise leswaku ndhawu ya Vabamum yi lawuriwa hi Furwa. Hambileswi Njoya a a lava mavonelo lamantshwa, a a tibuma hi ndzhaka yakwe naswona a a tiyimisele ku yi londzovota ni ku antswisa ndhavuko wa varikwavo. Sweswo swi endle leswaku a nga pfumeli leswaku Mafurwa ma va lawula. Leswi tihosi leti a ti ala ku titsongahata eka tiko ra Furwa a ti susiwa exitulwini, na yena u susiwile exitulwini xa vuhosi hi 1931. Endzhaku ka malembe mambirhi Njoya u fele evuchavela-hwahwa.

Leswi Mafurwa a ma nga lavi leswaku ku tirhisiwa matsalelo ya Xibamum eswikolweni naswona leswi a a nga ha ri kona Njoya loyi a ku ri yena a lwela ririmi leri, matsalelo yakwe ma tshikiwile kutani vanhu vo tala lava vulavulaka Xibamum va rivarile ha wona. Loko varhumiwa va Vujagana va fika endhawini leyi, va dyondze ririmi leri tirhisiwaka hi Vabamum kutani va tsala tibuku ta ririmi leswaku ti tirhisiwa eswikolweni. Ku hambana na Njoya, va teke maletere man’wana ya Xirhoma ni mavitanelo ya kona.

Sweswinyana ka ha ku endliwa matshalatshala yo pfuxeta matsalelo ya Xibamum. Ibrahim Mbombo Njoya, loyi a fumaka sweswi, u pfule xikolo exigodlhweni lexi akiweke hi kokwa wakwe. Vana lava dyondzaka exikolweni xa kona va tlhele va dyondza matsalelo lawa leswaku ma nga rivariwi.

[Xifaniso lexi eka tluka 27]

Ribye ra xitsundzuxo leri tsariweke hi matsalelo ya Xibamum ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-14 ku ta fikela namuntlha, eximatsini ku tsariwe hi maletere ya Xirhoma kasi exineneni ku tsariwe hi Xibamum

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 26]

All photos: Courtesy and permission of Sultan Ibrahim Mbombo Njoya, Foumban, Cameroon