Buku Leyi “Vulavulaka” Tindzimi Leti Hanyaka
Loko ririmi leri buku yi tsariweke ha rona ri fa, ni buku ya kona ya fa. A hi vangani vanhu lava kotaka ku hlaya tindzimi ta khale leti Bibele a yi tsariwe ha tona. Kambe yona ya hanya. Yi ponile hileswi yi nga “dyondza ku vulavula” tindzimi leti hanyaka ta vanhu. Vahundzuluxeri lava yi “dyondziseke” ku vulavula tindzimi tin’wana minkarhi yin’wana a va langutana ni swihinga leswi a swi vonaka swi nga papalateki.
KU HUNDZULUXELA Bibele—leyi nga ni tindzima to tlula 1 100 ni tindzimana to tlula 31 000—i ntirho lowukulu. Hambiswiritano, hi malembe-xidzana yo tala, vahundzuluxeri lava tinyiketeleke va byarhe ntirho lowu hi ku tirhandzela. Vo tala va vona a va tiyimisele ku xanisiwa hambi ku ri ku fela ntirho wa vona. Matimu ya ndlela leyi Bibele yi hundzuluxeriweke ha yona hi tindzimi ta vanhu ma komba ku phikelela ni vutshila. Xiya xiyenge xitsongo ntsena xa matimu wolawo lama tiyisaka nhlana.
Swiphiqo Leswi Vahundzuluxeri Va Langutaneke Na Swona
Xana u nga yi hundzuluxela njhani buku hi ririmi leri ku nga riki na tibuku leti tsariweke ha rona? Vahundzuluxeri vo tala va Bibele va langutane ni xiphiqo xexo. Hi xikombiso, Ulfilas, wa lembe-xidzana ra vumune C.E., u sungule ku hundzuluxela Bibele hi ririmi leri a ri tirhisiwa enkarhini wolowo kambe ri nga ri leri tsariwaka—ku nga Xigoth. Ulfilas u hlule xiphiqo lexi hi ku sungula nxaxamelo wa maletere ya Xigoth wa tinhlanga ta 27, laha ngopfu-ngopfu a kopeleke nxaxamelo wa maletere ya Xigriki ni Xilatini. Vuhundzuluxeri bya yena bya kwalomu ka Bibele hinkwayo hi Xigoth byi hele emahlweni ka 381 C.E.
Eka lembe-xidzana ra vukaye, vanhu vambirhi lava nga vamakwavo lava vulavulaka Xigriki, Cyril (loyi eku sunguleni a a vuriwa Constantine) na Methodius, lava a va ri swidyondzi leswikulu ni vatshila eka tindzimi, va lave ku hundzuluxelela vanhu lava vulavulaka Xislav Bibele. Kambe Xislavonic—lexi a ku tirhisiwa xona emahlweni ka tindzimi ta namuntlha ta Maslav—a xi nga ri na tibuku leti a ti tsariwe ha xona. Kutani vanhu lava vambirhi lava nga vamakwavo va sungule nxaxamelo wa maletere leswaku va humesa vuhundzuluxeri bya Bibele. Kutani Bibele se a yi “vulavula” ni vanhu lava engetelekeke, lava vulavulaka Xislav.
Hi lembe-xidzana ra vu-16, William Tyndale u sungule ku hundzuluxela Bibele yi suka eka tindzimi to sungula a yi yisa eka Xinghezi, kambe u kanetiwe hi matimba hi Kereke ni Mfumo. Tyndale, loyi a a dyondze eOxford, a a lava ku humesa vuhundzuluxeri lebyi a byi ta twisisiwa ni hi “mufana loyi a khomaka puluho.”1 Kambe leswaku a endla leswi, u boheke ku balekela eJarimani, laha “Testamente [yakwe] Leyintshwa” ya Xinghezi yi gandlisiweke kona hi 1526. Loko tikopi ta yona ti ngungumeriseriwe eNghilandhi, valawuri va bave va khalakhasa lerova va sungula ku ti hisa erivaleni. Endzhaku Tyndale u xengiwile. Emahlweninyana ko va a dlayiwa hi ku tlimbiwa nkolo ivi ntsumbu wakwe wu hisiwa, u vule marito lawa hi rito leri tlakukeke: “Hosi, pfula mahlo ya Hosi ya Nghilandhi!”2
Ku hundzuluxeriwa ka Bibele ku ye emahlweni; vahundzuluxeri a va tshikanga. Hi 1800, swiphemu swo karhi swa Bibele a swi “dyondze ku vulavula” tindzimi ta 68. Kutani loko ku vumbiwe Mavandla ya Bibele—ngopfu-ngopfu British and Foreign Bible Society, leri simekiweke hi 1804—Bibele yi hatlise yi “dyondza” tindzimi tin’wana letintshwa. Majaha hi madzana ya wona ma tinyiketele ku ya ematikweni mambe tanihi varhumiwa, yo tala ma ya ngopfu-ngopfu hi xikongomelo xo hundzuluxela Bibele.
Ku Dyondza Tindzimi Ta Le Afrika
Hi 1800, a ko va ni tindzimi ta kwalomu ka khume-mbirhi ntsena leti a ti tsariwa eAfrika. Tindzimi tin’wana ta madzana leti a ti vulavuriwa kunene a ti fanele ti rindza ku kondza un’wana a sungula matsalelo ya tona. Varhumiwa va fikile ivi va dyondza tindzimi ta kona, va nga pfuniwi hi tibuku ta dyondzo ya masungulo kumbe swihlamusela-marito. Kutani va tirhe hi matimba leswaku va sungula matsalelo ya kona, endzhaku va dyondzisa vanhu ku hlaya matsalwa. Leswi va swi endle hi xikongomelo xa leswaku siku rin’wana vanhu va kota ku hlaya Bibele hi ririmi ra vona.3
Un’wana wa varhumiwa volavo a ku ri Robert Moffat wa le Scotland. Hi 1821, loko a ri ni malembe ya 25 hi vukhale, Moffat u sungule ntirho wa vurhumiwa exikarhi ka vanhu lava vulavulaka Xitswana lava tshamaka edzongeni wa Afrika. Leswaku a dyondza ririmi ra vona leri a ri nga si sungula ku tsariwa, u tolovelane ni vanhu va kona, minkarhi yin’wana a ya exivindzini xa tiko ra vona a ya tshama na vona. Endzhaku u tsarile a ku: “Vanhu va kona a va ri ni tintswalo swinene, naswona swihoxo leswi a ndzi swi endla loko ndzi vulavula ririmi ra vona a swi va hlekisa swinene. A ku na munhu ni un’we loyi a tshameke a lulamisa rito kumbe xiga xo karhi, a nga sungulanga hi ku vula leswi ndzi swi vuleke, leswaku a hlekisa van’wana.”4 Moffat u phikelerile kutani eku heteleleni a tiva ririmi leri, a sungula matsalelo ya rona.
Hi 1829, endzhaku ko tirha malembe ya nhungu exikarhi ka Vatswana, Moffat u hete ku hundzuluxela Evhangeli ya Luka. Leswaku yi gandlisiwa, u fambe tikhilomitara ta kwalomu ka 970 hi xigolonyana xa tihomu a ya eribuweni ra lwandle, laha a nga fika a khandziya xikepe xo ya eCape Town. Kwalaho ndhuna-nkulu u n’wi nyike mpfumelelo wo tirhisa muchini wo gandlisa wa hulumendhe, kambe Moffat a a fanele a lulamisa makandziyiselo ya kona ni ku tigandlisela hi yexe, eku heteleleni a humesa Evhangeli leyi hi 1830. Vatswana va kote ku hlaya xiphemu xa Bibele ro sungula hi ririmi ra vona. Hi 1857, Moffat u hete ku hundzuluxela Bibele hinkwayo hi Xitswana.
Moffat endzhaku u hlamusele n’wangulo wa Vatswana loko va kuma Evhangeli ya Luka ro sungula. U te: “Ndzi tsundzuka vanhu van’wana lava fambeke mpfhuka wo leha leswaku va ta kuma tikopi ta St. Luke. . . . A ndzi va vona va amukela swiphemu swa St. Luke, va swi rilela, va swi angarhela eswifuveni swa vona, va humesa mihloti ya ku nkhensa, ku kondza ndzi byela van’wana va vona ndzi ku, ‘Mi ta onha tibuku ta n’wina hi mihloti.’”5
Hi ndlela yoleyo, vahundzuluxeri lava tinyiketeleke vo tanihi Moffat va nyike Vantima vo tala—lava van’wana va vona eku sunguleni a va nga voni xilaveko xo tsala ririmi ra vona—lunghelo ro sungula ro vulavula hi tinhlanga leti tsariweke. Hambiswiritano, vahundzuluxeri a va kholwa leswaku a va nyika vanhu va le Afrika nyiko ya nkoka swinene—Bibele hi ririmi ra vona. Namuntlha Bibele, yi helerile kumbe hi swiphemu swa yona, yi “vulavula” tindzimi to tlula 600 ta le Afrika.
Ku Dyondza Tindzimi Ta Le Asia
Loko vahundzuluxeri eAfrika va ri karhi va lwa ni ku sungula matsalelo ya tindzimi leti vulavuriwaka exiyengeni xin’wana xa misava, vahundzuluxeri van’wana a va langutane ni xihinga lexi hambaneke swinene—ku hundzuluxela eka tindzimi leti ana se ti nga ni matsalelo lama rharhanganeke. Ntlhontlho wo tano hi lowu langutaneke na lava va hundzuluxeleke Bibele hi tindzimi ta le Asia.
Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, William Carey na Joshua Marshman va ye le India ivi va dyondza to tala ta tindzimi ta kona leti tsariwaka. Hi mpfuno wa William Ward, mugandlisi, va humese vuhundzuluxeri bya swiphemu swo karhi swa Bibele hi tindzimi ta kwalomu ka 40.6 Malunghana na William Carey, mutsari J. Herbert Kane wa hlamusela: “U sungule matsalelo yo xonga, yo khuluka [hi Xibengali] lama siveke matsalelo ya khale, xisweswo a endla leswaku vahlayi va namuntlha va twisisa ni ku rhandza ririmi ra vona.”7
Adoniram Judson, loyi a velekeriweke eUnited States a tlhela a kulela kona, u ye le Burma, kutani hi 1817 a sungula ku hundzuluxela Bibele hi Xiburma. Loko a hlamusela xiphiqo xa ku dyondza ririmi ra le Vuxeni hi xikongomelo xo hundzuluxela Bibele, u tsarile a ku: ‘Loko hi dyondza ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu va le tikweni rin’wana, lava mianakanyo ya vona yi hambanaka ni ya hina, ni lava mavulavulelo ya vona hi nga ma tiviki hi ku helela, ni lava maletere ni marito ya vona hinkwawo ma hambaneke hi ku helela ni ya ririmi rihi ni rihi leri hi tshameke hi hlangana na rona; loko hi nga ri na xihlamusela-marito kumbe muhundzuluxeri la nga hi pfunaka, naswona hi boheka ku twisisanyana ririmi ra kona hi nga si kombela ku pfuniwa hi mudyondzisi wa kwalaho—sweswo swi lava ku tikarhata swinene!’8
Emhakeni ya Judson, leswi swi lave ku tirha hi matimba malembe ya 18. Xiyenge xo hetelela xa Bibele ya Xiburma xi gandlisiwe hi 1835. Kambe ku tshama ka yena eBurma swi n’wi pete ekhombyeni. Loko a ri karhi a endla vuhundzuluxeri bya yena, u lumbetiwe hi ku va nhlori, kutani a heta kwalomu ka malembe mambirhi a ri ekhotsweni leri a ri tele tinsuna. Loko a ha ku ntshunxiwa, nsati wakwe ni n’wana wakwe wa xisati va dlayiwe hi vuvabyi bya ku hisa ka miri.
Loko Robert Morrison wa malembe ya 25 hi vukhale a fika eChina hi 1807, u sungule ntirho wo nonon’hwa swinene wo hundzuluxela Bibele hi Xichayina, ku nga rin’wana ra tindzimi leti rharhanganeke swinene leti tsariwaka. A a nga xi tivi kahle Xichayina lexi a a sungule ku xi dyondza malembe mambirhi ntsena lama hundzeke. Morrison nakambe a a boheka ku tlula nawu wa China, lowu a wu lava leswaku China ri nga tihlanganisi ni matiko man’wana. Machayina a ma arisiwa ku dyondzisa vanhu vambe ririmi ra wona, naswona loko munhu a ri dyondzisa a a gweveriwa rifu. Ku va munhu wa tiko rimbe a hundzuluxela Bibele hi Xichayina a ku ri nandzu lowukulu.
Morrison u hambete a dyondza ririmi leri hi xihatla, a nga chavi nchumu kambe a ri ni vuxiyaxiya. Ku nga si hela ni malembe mambirhi u kume ntirho wa ku va muhundzuluxeri wa East India Company. Ninhlikanhi a a tirha ekhampanini leyi, kambe exihundleni a a tirha ku hundzuluxela Bibele a ri karhi a chava ku kumiwa. Hi 1814, malembe ya nkombo endzhaku ka loko a fike eChina, Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki a ma lunghekele ku gandlisiwa.9 Malembe ya ntlhanu endzhaku, u hete Matsalwa ya Xiheveru hi ku pfuniwa hi William Milne.
A ku endliwe ntirho lowukulu—Bibele se a yi kota ku “vulavula” hi ririmi leri a ri vulavuriwa hi vanhu vo tala ku tlula hinkwavo emisaveni. Hi mpfuno wa vahundzuluxeri va vutshila, ku landzele vuhundzuluxeri bya tindzimi tin’wana ta le Asia. Namuntlha, swiphemu swa Bibele swi kumeka hi tindzimi to tlula 500 ta le Asia.
Ha yini vanhu vo tanihi Tyndale, Moffat, Judson na Morrison va tikarhate malembe yo tala—van’wana va peta ni vutomi bya vona ekhombyeni—leswaku va hundzuluxelela vanhu lava a va nga va tivi buku, naswona minkarhi yin’wana va hundzuluxelela vanhu lava ririmi ra vona a ri nga tsariwi? Entiyisweni sweswo a va nga swi endleli ku dzunisiwa kumbe ku kuma mali. A va kholwa leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu ni leswaku yi fanele ku “vulavula” ni vanhu—vanhu hinkwavo—hi ririmi ra vona.
Hambi wa kholwa leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu kumbe e-e, kumbexana u ta pfumela leswaku moya wa ku titshika lowu kombisiweke hi vahundzuluxeri lava va tinyiketeleke, wa kala swinene emisaveni ya namuntlha. Xana a swi fanelanga ku kambisisa buku leyi nghenisaka moya wo tano wa ku titshika?
[Chati eka tluka 12]
(Loko u lava ku vona rungula leri hleriweke kahle, vona nkandziyiso wa kona)
Nhlayo ya tindzimi leti swiphemu swa Bibele swi gandlisiweke ha tona ku sukela hi 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1 199 1 762 2 123
1800 1900 1995
[Xifaniso eka tluka 10]
Tyndale a ri karhi a hundzuluxela Bibele
[Xifaniso eka tluka 11]
Robert Moffat
[Xifaniso eka tluka 12]
Adoniram Judson
[Xifaniso eka tluka 13]
Robert Morrison