Xiyenge 3—Ndlela Leyi Bibele Yi Fikeke Ha Yona Eka Hina

BURMA, 1824—Vatirhela-mfumo va hosi va ha ku hlasela kaya ra varhumiwa ra Adoniram na Ann Judson, va teke xin’wana ni xin’wana lexi a va ehleketa leswaku i xa nkoka. Kambe va siye rifuwo ra risima swinene—tsalwa leri hundzuluxeriweke ra Bibele leri Ann a ri celele endzeni ka yindlu. Adoniram, muhundzuluxeri u tshame a bohiwile ekhotsweni leri teleke hi tinsuna, a hehliwa hi leswaku i nhlori. Sweswi moya wo tsakama wu lava ku onha tsalwa leri. Xana ri nga ponisiwa njhani? Ann u ri rhungelela endzeni ka xikhigelo ivi a xi nyika nuna wa yena ekhotsweni. Xikhigelo xi hlayisiwile, naswona leswi nga endzeni swi ve xiyenge xa Bibele yo sungula ya Xiburma.

Bibele yi hlaseriwe hi tindlela to tano ematin’wini hinkwawo. Eka minkandziyiso leyi hundzeke, hi vulavule hi ku hundzuluxeriwa ni ku hangalasiwa ka Bibele ku sukela eku hetiweni ka yona, ku fikela eku sunguleni ka va-1600. Xana Bibele yi humelerise ku yini ku sukela enkarhini wolowo ku fikela sweswi? Xana a yi ta kala yi kumiwa hi vanhu hinkwavo? Xana Sosayiti ya Watch Tower yi hoxe xandla hi ndlela yihi?

Varhumiwa Ni Mavandla Ya Bibele

Ematikweni yo hlayanyana, emalembeni ya va-1600 na 1700 a ku ri ni mukhuva wa ku hlaya Bibele lowu a wu ya wu kula. Ngopfu-ngopfu le Nghilandhi nkucetelo wa Bibele a wu ri wukulu swinene. Entiyisweni, swirungulwana ni tidyondzo ta Bibele a swi dzikile emianakanyweni ya munhu un’wana ni un’wana etikweni, ku sukela eka hosi ku ya eka mufana la khomaka puluhu. Kambe nkucetelo wa Bibele wu ye emahlweni. Nghilandhi hi nkarhi wolowo a ri ri ni mabindzu yo fambisa nhundzu hi le lwandle ni mfumo wa vukoloni, naswona vavanuna vo karhi va Manghezi va teke Bibele va famba na yona loko va teka maendzo. Leswi swi veke masungulo ya tsima leri engetelekeke ra Bibele.

Eku heleni ka va-1700, Bibele yi susumetele van’wana eNghilandhi leswaku va ehleketa hi swilaveko swa moya swa vanhu lava nga vaaka-tiko ematikweni ya le kule swinene lama fumiwaka hi Mfumo wa Britain. Hambiswiritano, ku anakanyela loku a ku nga khumbi misava hinkwayo. Vavanuna vo tala lava nghenaka kereke a va pfumela eka ku kunguhateriwa, naswona hikwalaho ka sweswo va swi teke ku ri ku rhandza ka Xikwembu leswaku vanhu van’wana va nga ponisiwi. Loko loyi a ta va murhumiwa, ku nga William Carey, a vulavule hi ku seketela ntirho wa vurhumiwa wo ya eIndia, un’wana u n’wi holoverile a ku: “Tshama hansi, mufana ndzi wena; loko Xikwembu xi rhandza ku hundzula vahedeni, xi ta va hundzula handle ko pfuniwa hi wena!” Hambiswiritano, Carey u tlutele eIndia hi 1793. Lexi hlamarisaka, eku heteleleni u hundzuluxele Bibele hinkwayo kumbe swiphemu swa yona hi tindzimi ta 35 ta le India.

Varhumiwa va swi xiyile leswaku xitirho xa vona xa nkoka a ku ri Bibele hi ririmi ra kwalaho. Kambe, i mani loyi a ta humesa Tibibele? Lexi tsakisaka, matshalatshala lawa a ma ta hangalasa Bibele emisaveni hinkwayo handle ko swi tiva ma seketeriwe hi wanhwana wa le Wales wa malembe ya 16 hi vukhale, ku nga Mary Jones. Hi 1800, Mary u fambe hi milenge ku ringana 40 wa tikhilomitara leswaku a ya xava Bibele ya Xiwelsh eka mufundhisi. U hlengelete mali ya yena ku ringana malembe ya tsevu, naswona loko Mary a twe leswaku Tibibele hinkwato ti xaviwile, u mpfikurile, a hetiwe matimba. Hi ku karhateka swinene, mufundhisi u nyike Mary yin’wana ya Tibibele ta yena.

Endzhaku ka sweswo, mufundhisi u yise nyingiso eka van’wana vo tala lava a va lava Tibibele, naswona u vulavule hi xiphiqo lexi ni vanghana va yena va le London. Vuyelo bya kona ku ve ku simekiwa ka British and Foreign Bible Society hi 1804. Xikongomelo xa vona a xi twisiseka: Ku endlela vanhu Tibibele leti kumekaka hi ririmi ra vona vini, leti kandziyisiweke “handle ka nhlamuselo ya le xikarhi ka mintila.” Hi ku susa tinhlamuselo exikarhi ka mintila, vasunguri va Vandla leri a va anakanya leswaku va ta papalata ku chayisana ka tidyondzo. Kambe, hi minkarhi yo hlayanyana Vandla ra Bibele, ri kanetanile malunghana ni tibuku leti nga tona ti Huhuteriweke, ku khuvula hi ku nyuperisa ni dyondzo ya Vunharhu-un’we.

Matshalatshala yo sungula ma hangalake hi ku hatlisa, naswona hi 1813 mavandla lama tirhisanaka ma simekiwile le Jarimani, Netherlands, Denmark ni le Russia. Hi ku famba ka nkarhi, mavandla ya Bibele ma simekiwile ematikweni man’wana. Loko mavandla yo sungula ya Bibele ma sungule tipakani ta wona, a ma ehleketa leswaku vanhu vo tala a va tirhisa tindzimi-nkulu ti nga ri tingani. A va nga ehleketi leswaku ku ni magidi ya tindzimi! A va nga ri vangani vahundzuluxeri lava a va tiva Xiheveru ni Xigriki leswaku va ta hundzuluxela hi ku kongoma hi tindzimi ta kwalaho. Hikwalaho, loko British and Foreign Bible Society yi hakelele vuhundzuluxeri, vahundzuluxeri hakanyingi a va hundzuluxela ku suka eka King James Version ya Xinghezi.

Miringo Ya Muhundzuluxeri Un’wana

Hakanyingi Tibibele ti ni swirungulwana ni swifaniso leswi sekeriweke eka mintokoto ya siku na siku. Leswi swi endla swi olova ku yi hundzuluxela ku tlula loko a yi tsariwe hi marito lama nga twisisekiki ya filosofi. Hambiswiritano, swi tikomba onge matshalatshala yo sungula ya varhumiwa minkarhi yin’wana ma humese tinhlamuselo leti pfilunganyaka kumbe ta misavu. Hi xikombiso, vuhundzuluxeri byin’wana byi nyike vanhu endhawini yin’wana ya India mianakanyo ya leswaku Xikwembu i nchumu lowu hanyaka wa muvala wa wasi. Rito leri tirhiseriweke “swa le tilweni” eka xiga lexi nge “Tatana wa le tilweni” a ri vula “ku va ni muvala wa xibakabaka”—matilo ya xiviri!

Malunghana ni swihinga swa muhundzuluxeri, Adoniram Judson u tsarile hi 1819 a ku: ‘Loko hi dyondza ririmi leri vulavuriwaka hi vanhu va le xiphen’wini xin’wana xa misava, lava milawu ya ririmi ni mavulavulelo ya vona hi nga ma tolovelangiki, naswona maletere ni marito hinkwawo a ma nga fani nikatsongo ni ya ririmi rihi na rihi leri hi tshameke hi ri twa; hi nga ri na xihlamusela-marito kumbe muhlamuseri naswona hi boheka ku rhanga hi twisisa ririmi ra kona leswaku hi ta kota ku kombela muaka-tiko la nga hi pfunaka—sweswo a ku ri ntirho lowukulu!’ Naswona ntirho wa vahundzuluxeri vo fana na Judson wu hoxe xandla swinene eku kumekeni ka Bibele.—Vona chati eka tlula 12.

Ann Judson u pfunete nuna wa yena eka ntirho wo tika wo hundzuluxela. Kambe va ka Judson a va langutananga ni swiphiqo swa vuhundzuluxeri ntsena. Loko vatirhela-mfumo va hosi va koka-koke Adoniram va n’wi yisa ekhotsweni, Ann a ri kusuhi no veleka. Hi xivindzi, u hete tin’hweti ta 21 a ri karhi a kombelela nuna wa yena eka vatirhela-mfumo va tihanyi, leswaku a ntshunxiwa. Maxangu wolawo swin’we ni vuvabyi swi ve ni vuyelo byo biha eka rihanyo ra yena. Endzhakunyana ka loko Adoniram a ntshunxiwile, Ann nsati wa yena wa xivindzi, ni xinhwanyetana xa vona va dlayiwe hi ku hisa ka miri. Adoniram a a karhatekile swinene. Hambiswiritano, a a titshege hi Xikwembu leswaku a kuma matimba ivi a ya emahlweni a hundzuluxela, a hetisa Bibele ya Xiburma hi 1835. Hi nkarhi wolowo, swiphiqo swin’wana leswi nga xiyekiki malunghana ni Bibele a swi sungula.

Njhekanjhekisano Hikwalaho Ka Bibele

Hi malembe ya va-1800 a ku ri ni njhekanjhekisano wa ntshamisano ni wa tipolitiki, naswona minkarhi yin’wana Bibele a yi katseka na yona. Hi xikombiso, hambileswi Vandla ra Bibele ra le Russia ri sunguleke hi ku seketeriwa hi mufumi wa le Russia swin’we ni Kereke ya kona ya Orthodox, ya le Russia hi ku famba ka nkarhi xinghana xi herile kutani va yirisa Vandla leri. (Magidi ya Tibibele ana se a ma hisiwile hi vakaneti va Vandla rolero kwalomu ka nkarhi wo ringana lembe lowu hundzeke.) Vafundhisi va Orthodox sweswi hi ku hiseka va lave ku herisa leswi Vakreste vo sungula va swi sunguleke hi ku hiseka—ku hangalasiwa ka Bibele emisaveni hinkwayo. Varhangeri va Orthodox hi lembe-xidzana ra vu-19 va vule leswaku Bibele yi xungeta vulawuri bya Kereke ni bya Mfumo. Lexi hlamarisaka, ntlawa wa politiki lowu a wu ri karhi wu humelela a wu teka Bibele, hayi tanihi nxungeto eka valawuri, kambe ematshan’weni ya sweswo tanihi tlhari ra Kereke ni Mfumo leswaku yi endla mintshungu yi titsongahata. Bibele a yi hlaseriwa hi matlhelo hinkwawo!

Eka malembe lama landzeleke Bibele yi ye emahlweni yi hlaseriwa swinene hi “tintlhari.” Hi 1831, Charles Darwin u sungule riendzo ro famba hi xikepe, riendzo leri n’wi endleke a ta ni dyondzo ya yena ya hundzuluko. Hi 1848, Marx na Engels va kandziyise Communist Manifesto, leyi a yi vula leswaku Vukreste i xitirho xo tshikelela vanhu. Nakambe hi nkarhi lowu, vaxopaxopi lavakulu va kanakane ku tshembeka ka Matsalwa ni matimu ya xiviri ya vanhu lava boxiwaka eBibeleni—hambi ku ri ya Yesu hi yexe! Kambe vanhu van’wana lava ehleketaka va byi vonile vukanganyisi eka tidyondzo leti alaka Xikwembu ni Bibele, naswona va lave tindlela leti tshembekaka to tiyisekisa ku tshembeka ka Bibele. Un’wana wa vona a ku ri Konstantin von Tischendorf, Mujarimani loyi a ri ni vuswikoti byo vulavula tindzimi to tala.

Mintshubulo Yi Pfune Ku Kuma Matsalwa Ya Bibele

Tischendorf u fambe le Middle East hinkwayo a lava matsalwa ya khale ya Bibele, a tshemba leswaku u ta kuma matsalwa yo sungula ya Bibele lama nga kanakaniwiki. Hi 1859, lembe leri Darwin a nga humesa The Origin of Species, Tischendorf u kume kopi leyi heleleke leyi a yi tiviwa yi ri ya khale ya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki endlwini ya tinghwendzha leyi nga ehansi ka Ntshava ya Sinayi. Yi tiviwa tanihi Codex Sinaiticus naswona yi fanele yi hetiwe kwalomu ka malembe ya 50 emahlweni ka ku va Jerome a heta Vulgate ya Xilatini. Hambileswi ku susa ka yena tsalwa leri endlwini ya tinghwendzha ka ha riki mhaka leyi kaneriwaka, Tischendorf u ri kandziyisile, xisweswo u endle leswaku ri kumiwa hi swidyondzi.a

Hikwalaho ka leswi Sinaiticus a yi ri yin’wana ya tibuku ta khale swinene, ta ririmi ro sungula, a yi paluxanga ntsena leswaku Matsalwa ya Xigriki ma tshame ma nga cinciwanga, kambe yi tlhele yi pfuna swidyondzi ku kuma swihoxo leswi ngungumeleke endzhakunyana swi nghena ematsalweni. Hi xikombiso, loko yi vulavula hi Yesu eka 1 Timotiya 3:16, Sinaiticus yi hlayeka hi ndlela leyi: “U kombisiwe hi tlhelo ra nyama.” Ematshan’weni ya “u,” vunyingi bya matsalwa lawa a ma tiviwa ma tirhisa nkomiso wa “Xikwembu,” hi ku cincanyana rito ra Xigriki leri yimelaka “u.” Hambiswiritano, Sinaiticus yi endliwe malembe yo tala emahlweni ka tsalwa rihi na rihi ra Xigriki leri nga ni rito “Xikwembu.” Xisweswo, yi paluxe leswaku ndzimana leyi yi ve yi onhiwa endzhakunyana, entiyisweni yi endleriwe ku seketela dyondzo ya Vunharhu-un’we.

Ku sukela enkarhini wa Tischendorf, ku tshuburiwe matsalwa yo tala. Namuntlha, ntsengo wa matsalwa lama tiviwaka ya Matsalwa ya Xiheveru wu kwalomu ka 6000, naswona ntsengo wa Matsalwa ya Xigriki wu tlula 13 000. Ku kambisisa ku yelana ka wona ku humese tsalwa ra ririmi ro sungula leri nga tshembiwaka hilaha ku tiyeke. Hilaha xidyondzi F. F. Bruce xi swi vekaka hakona: “Mavekelo yo hambana . . . a ma endli leswaku ntiyiso wa matimu kumbe ripfumelo ni mikhuva ya Vukreste swi tumbetiwa.” Loko vuhundzuluxeri bya Bibele hi tindzimi to tala byi ya emahlweni, xana vutivi lebyi engetelekeke byi ta va pfunisa ku yini vanhu?

Sosayiti Ya Watch Tower Ni Bibele

Hi 1881 ntlawa lowutsongo kambe lowu gingiritekaka wa vadyondzisi ni swichudeni swa Bibele wu simeke nhlangano lowu endzhakunyana wu vitaniweke Watch Tower Bible and Tract Society. Eku sunguleni, va hangalase Tibibele leti kandziyisiweke hi mavandla man’wana ya Bibele, ku katsa ni Matsalwa ya Xigriki ya Tischendorf. Hambiswiritano, hi 1890 va kandziyise Bibele hi ku kongoma, va hakelele nhlayo yo sungula ya minkandziyiso ya Bibele. Hi 1926 Sosayiti yi sungule ku kandziyisa Bibele hi michini ya yona n’wini. Kambe xilaveko xa vuhundzuluxeri bya Bibele lebyi nga enkarhini a xi ya xi va erivaleni swinene. Xana vutivi lebyi kumiweke eka ntshubulo ni le ka swidyondzi swa lembe-xidzana leri hundzeke, a byi ta hlanganisiwa kutani ku endliwa Bibele leyi twisisekaka, leyi kumekaka hi ku olova? Hi xikongomelo lexi, hi 1946, swirho swa Sosayiti leyi swi hlele ku humesa vuhundzuluxeri lebyintshwa bya Matsalwa.

Vuhundzuluxeri Byin’we, Hi Tindzimi To Tala

Komiti ya vuhundzuluxeri ya Vakreste lava totiweke lava fanelekaka yi vumbiwile leswaku ku humesiwa New World Translation of the Holy Scriptures hi Xinghezi. Yi kandziyisiwe hi tivholumo ta tsevu, yi humesiwe ku sukela hi 1950 ku ya eka 1960, ku sunguriwe hi Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Ku sukela hi 1963 yi hundzuluxeriwe hi tindzimi leti engetelekeke ta 27, kasi tin’wana a a ta ha engeteriwa. Swikongomelo swa tindzimi letin’wana a a swi fana ni swa Xinghezi. Xo sungula, vuhundzuluxeri byi fanele byi pakanisa, byi fambisana swinene ni ririmi ro sungula hilaha swi nga kotekaka hakona. Nhlamuselo a yi fanelanga yi soholotiwa leswaku yi ta pfumelelana ni matwisiselo ya dyondzo yo karhi. Xa vumbirhi, rito ha rin’we ri fanele ri hundzuluxeriwa hi ndlela leyi fanaka, vuhundzuluxeri byi fanele byi namarhela nhlamuselo yin’we ya rito-nkulu rin’wana ni rin’wana, loko mongo wu pfumela. Ku hundzuluxela hi ndlela yo tano swi pfuna vahlayi ku vona ndlela leyi vatsari va Bibele va tirhiseke ha yona marito yo karhi. Xa vunharhu, vuhundzuluxeri byi fanele byi pakanisa hilaha swi nga kotekaka hakona handle ko tumbeta nhlamuselo. Ku pakanisa ku endla muhlayi a twisisa swihlawulekisi swa ririmi ro sungula ni mianakanyo leyi hlanganisiweke. Naswona xa vumune, swi fanele swi va olovela vanhu lava tolovelekeke ku yi hlaya ni ku yi twisisa.

Mavekelo lama kongomeke ya New World Translation ya Xinghezi ma endla swi olova ku yi hundzuluxela yi ya eka tindzimi tin’wana. Hikwalaho ka xikongomelo lexi, mintlawa ya vahundzuluxeri ya Sosayiti sweswi yi tirhisa switirho leswi nga emahlweni, swa khomphyutara, leswaku yi hatlisisa ntirho wa yona naswona yi endla leswaku yi pakanisa. Endlelo leri ri pfuna vahundzuluxeri ku hlengeleta nongonoko wa marito lama fanaka ya ririmi ra vona eka rito-nkulu rin’wana ni rin’wana. Ri tlhela ri va endla va kota ku vona vuhundzuluxeri bya Xinghezi bya rito hi rito ku suka eka Xiheveru ni Xigriki, eBibeleni.

Ku hundzuluxela ku suka eka Xinghezi swa pfuna swinene, ku ri na ku hundzuluxela hi ku kongoma ku suka eka Xiheveru na Xigriki. Handle ko komisa nkarhi wo hundzuluxela, Xinghezi xi endla leswaku ku va ni vun’we lebyikulu eka mavekelo ya marito eka tindzimi hinkwato. Ha yini? Hikuva swi olova swinene ku hundzuluxela hi ku kongoma ku suka eka ririmi ra manguva lawa ku ya eka rin’wana ku tlula ku hundzuluxela ku suka eka ririmi ra khale ku ya eka tindzimi to hambana-hambana ta manguva lawa. Ku tlula kwalaho, vahundzuluxeri va nga kanela ni lava va vulavulaka tindzimi ta manguva lawa kambe hayi ni lava va tindzimi leti a ti vulavuriwa magidi ya malembe lama hundzeke.

Mahungu Lamanene Ya Tinxaka Hinkwato

Swo tala swi nga ha tsariwa mayelana ni vavanuna ni vavasati lava hi ku tiyimisela va pfuneteke eku endleni ka leswaku Bibele yi va buku leyi kumekaka swinene emisaveni. Hi malembe-xidzana, kwalomu ka mune wa magidi ya timiliyoni ya Tibibele ni swiphemu swa Bibele swi kandziyisiwile hi tindzimi to tlula magidi mambirhi, leti vulavuriwaka hi vaaki va misava leyi, lava tlulaka 90 wa tiphesente!

Bibele yi vhumbhe ku huweleriwa ka Mfumo wa Xikwembu emisaveni hinkwayo, esikwini ra hina. Ku fikela sweswi, Yehovha Xikwembu u kongomisile eku endleni ka leswaku Bibele yi kumeka emisaveni hinkwayo. (Matewu 13:47, 48; 24:14) Vahundzuluxeri va Bibele ni vakandziyisi va yona lava nga ni xivindzi va le nkarhini lowu hundzeke va tihoxe ekhombyeni leswaku va hi nyika Rito ra Xikwembu—xona ntsena xihlovo xa ku vonakala ka moya emisaveni leyi nga ni munyama hi tlhelo ra mahanyelo. Onge xikombiso xa vona xi nga ku susumetela ku yi hlaya, u hanya hi ku yi landzelela ni ku byela van’wana hi Rito rolero hi ripfumelo leri fanaka leri va ri kombiseke. Ina, siku na siku tirhisa Bibele hi ku tshembeka!—Esaya 40:6-8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 12]

Ku Ndlandlamuka Ka Vuhundzuluxeri Bya Bibele

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Nhlayo Ya

Tindzimi

1 Vayuda va sungula ku hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xigriki

c. 280 B.C.E.

12 Jerome u hete Vulgate ya Xilatini hi c. 400 C.E.

35 Gutenberg u hete Bibele leyi kandziyisiweke ro sungula hi c. 1455

81 British and Foreign Bible Society yi simekiwe hi 1804

Nhlayo Leyi Ringanyetiwaka Ya Tindzimi Hi Ku Ya Hi Lembe Ra

522

1900

600

700

800

900

1,049

1950

1,100

1,200

1,300

1,471

1970

2,123

1996

2,200

2,300

2,400

[Xihlovo Xa Kona]

Sources: Christianity Today, United Bible Society

[Xihlovo Xa Kona lexi nga eka tluka 9]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Judson u bohiwile a tlhela a kokakokiwa

[Xihlovo Xa Kona]

From the book Judson the Hero of Burma, by Jesse Page

[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Tischendorf u ponise matsalwa ya nkoka endlwini leyi ya tinghwe- ndza leyi nga ehansi ka Ntshava ya Sinayi

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.