Ti-yurt Tiyindlu Leti Rhwalekaka Ta Le Asia Xikarhi

TSHAYI. Nchumu wa kona wu olovile wu tlhela wu va xirhendzevutana naswona wa kufumela hi xixika kambe hi ximumu wu horile. Eka vanhu va le matikweni ya le Asia Xikarhi lava tshamelaka ku rhurha-rhurha, nhlamulo ya kona i yurt! Ku sukela etimbaleni ta tiko ra Mongolia ni ra Kazakhstan ku ya fika etintshaveni ni le minkoveni ya le Kyrgyzstan, a swi tolovelekile ku vona tiyindlu teto ta xintu.

Yurt i ndhumbha leyi makhumbi ya yona ma funengetiweke hi masangu ya tinhlanga lama khavisiweke. Ehandle yi funengetiwe hi malapi yo tsindziyela ya dzovo lama endliweke hi voya bya tinyimpfu. Ti-yurt a ti tiki naswona swa olova ku ti hlanganisa, kambe ti tiyile naswona ta kufumela hi xixika ni ku hola hi ximumu. Vanhu va le Kyrgyzstan va ti vitana tiyindlu to kwalala; vanhu va le Kazakhstan va ri i tiyindlu ta madzovo; kasi vanhu va le Mongolia va ri i ger, leswi vulaka “yindlu.”

Ti-yurt ti nga ha va ta muvala wo basa paa kumbe buraweni yo kwalala, swi ya hileswaku ku tirhisiwe voya bya muvala wa njhani. Ti-yurt ta vanhu va le Kyrgyzstan ni le Kazakhstan hakanyingi ti khavisiwa hi swifaniso swa rimhondzo ra khuna leswi endliweke hi wulu leyi pendiweke hi mivala yo vangama. Eminkarhini leyi hundzeke, maxuka yo saseka ni malapi ya voya lawa a ma andlaleriwa ehansi a ma kombisa leswaku ndyangu wa kona wu fuwe ni ku xiximeka ku fikela kwihi.

Xiphemu xa nkoka xa yurt i xihlungwana, lexi timhandzi hinkwato ta lwangu ti hlanganaka eka xona. Xihlungwana lexi xo tiya xi tlhela xi tika xi endla leswaku yindlu ya kona yi tiya swinene. Lapi ra dzovo leri funengetaka xihlungwana ri nga fununguriwa leswaku ku nghena moya kumbe ri pfariwa loko ku titimela. Mindyangu yi nga funungula lapi rero evusikwini lebyi nga riki na mapapa leswaku yi langutisa tinyeleti hi le mbhoveni wolowo wa le lwangwini.

Ti Fambisana Kahle Ni Vutomi Bya Vurhurha-rhurha

Etindhawini tin’wana ta le makaya ematikweni yo fana na Kazakhstan, Kyrgyzstan na Mongolia vanhu va kona va ha hanya vutomi bya vurhurha-rhurha. Ebukwini yakwe leyi nge Yurts—Living in the Round, Becky Kemery u hlamusela ndlela leyi tikamela ti tirhisiwaka ha yona ninamuntlha ku rhwala ti-yurt eMongolia a ku: “Timbalelo hinkwato ta yindlu ya kona ti layichiwa eka kamela, ti va mindzhwalo leyi fanaka ematlhelo hamambirhi ya yona. Xihlungwana xa le lwangwini hi xona xi layichiwaka ro hetelela; xi ringana kahle elundzeni ra kamela. Madzovo ma layichiwa eka kamela ya vumbirhi. Loko tikamela ti nga ri kona, varisi va tirhisa tihomu leti vuriwaka ti-yak kumbe tihanci leswaku ti koka kalichi leyi nga ni ndzhwalo kumbe wu tleketliwa hi tilori ta le Rhaxiya wu yisiwa endhawini leyi ku yiwaka eka yona.”

Ti-yurt ta le Mongolia ti ni timbalelo leti nga lo thwii, ni lwangu leri nga xiphepherhele ku tlula letin’wana. Sweswo swi endla leswaku ti nga wi loko ku va ni swidzedze ni ku dzindza ka tilo etindhawini leti nga timbala. Kasi ta le Kyrgyzstan ni le Kazakhstan ti fana ni tindhumbha. Hi ntolovelo, nyangwa wa tona wu langutane ni dyambu, ku endlela leswaku ku vonakala ka rona ku voninga endzeni ka tona. Endzeni ka yona, malapi ya dzovo lama khavisiweke ni maxuka ma petsiwe ni ku vekiwa ehenhla ka mabokisi ya mapulanga lama langutaneke ni nyangwa. Hi ntolovelo, muendzi la xiximekaka kumbe xirho xa ndyangu xa xinuna hi xona lexi tshamaka emahlweni ka swijumba sweswo swa mivala-vala.

Ndhawu leyi nga exineneni xa nyangwa yi vekeriwe ku tirhisiwa hi vavasati. Kwalaho ku vekiwa switirhisiwa hinkwaswo swo sweka ha swona, swo basisa, swo rhunga ni swo endla malapi ya dzovo. Kasi leyi nga eximatsini yi tirhisiwa hi vavanuna. Switshamo leswi vekiwaka enhlaneni wa swifuwo, matomu ni switirhisiwa swin’wana swo hlota ha swona ni swo khathalela swiharhi swi vekiwa kwalaho.

Ti-yurt Ta Ha Tirhisiwa Hambileswi Ku Veke Ni Ku Cinca Ka Tipolitiki

Vutomi bya vaaki lava tshamelaka ku rhurha-rhurha byi cince ngopfu endzhaku ka loko ku nghene mfumo lowuntshwa wa Vukhomunisi hi 1917. Ematikweni hinkwawo ya le Asia Xikarhi, mfumo wa Rhaxiya wu ake swikolo, swibedlhele ni magondzo, xisweswo va sungula vutomi bya ku tshama endhawini yin’we.

Hi ku famba ka nkarhi, vaaki vo tala va kwalaho va tshike vutomi bya vona bya vurhurha-rhurha va sungula ku tshama emigangeni ni le madorobeni. Kambe ti-yurt ta tirhisiwa minkarhi yin’wana hi nguva ya ximumu hi varisi va tinyimpfu, tihomu ni tihanci emapurasini lama languteriwaka hi ntlawa wa vanhu.

Maksat, wanuna un’wana wa le Kyrgyzstan loyi sweswi a nga ni malembe lama nga ehansinyana ka 40, u ri: “Loko ndza ha ri muntshwa a ndzi pfuna tatana ku risa ntlhambi lowu a a wu langutela. Hi July loko gamboko se yi n’okile naswona magondzo lama nga etintshaveni se ma pfuriwile, a hi byisa swifuwo swa hina hi kongoma eka madyelo ya le tintshaveni.

“Kwalaho a hi aka yurt ya hina etlhelo ka nambu, laha a hi va ni mati yo tala yo sweka ni yo hlantswa ha wona. A hi tshama kwalaho kukondza ku nghena xixika eku sunguleni ka October.” Kutani ti-yurt ta ha tirhisiwa evuton’wini bya manguva lawa.

Ti-yurt Ta Manguva Lawa

Ematikweni yo fana na Kyrgyzstan, swi tolovelekile ku vona ti-yurt etlhelo ka gondzo. Ti tirhisiwa tanihi switolo kumbe tikhefi, laha vaendzi va nga dyaka kona swakudya swa tiko rero. Vaendzi va nga tlhela va tokota vutomi bya xintu bya vaaki va kwalaho hi ku heta vusiku byin’we eka ti-yurt leti akiweke etintshaveni ta Kyrgyzstan kumbe etlhelo ka Tiva ra Issyk Kul leri nga ni mati yo basa paa!

Ti-yut ti tlhela ti tirhisiwa ngopfu ematikweni man’wana ya le Asia Xikarhi eka mikhuva leyi fambisaka ni swilahlo. Maksat u ri: “EKyrgyzstan mufi u vekiwa endzeni ka yurt, laha ndyangu ni vanghana va nga taka va ta n’wi rila.”

Eminkarhini ya sweswinyana, ku voniwe ti-yurt ematikweni ya le Vupela-dyambu. Vanhu van’wana va khutaza vanhu ku tirhisa ti-yurt va vula leswaku ta pfuna naswona a ti onhi mbango. Kambe ti-yurt ta manguva lawa ti hambane katsongo ni leta khale. Ku tirhisiwa switirhisiwa swa xiyimo xa le henhla loko ti akiwa naswona hakanyingi ti akeriwa leswaku ti va miako leyi tshamaka endhawini yoleyo nkarhi wo leha.

Hambileswi swi nga tiviwiki leswaku ti sunguriwe kwihi ku akiwa, kambe a swi kanakanisi nikatsongo leswaku i ta nkoka swinene. Ti sunguriwe hi vaaki va le Asia Xikarhi lava tshamelaka ku rhurha-rhurha naswona ti nyikela vumbhoni lebyi nga heriki bya leswaku vanhu volavo lava fambisanaka ni swiyimo va ni vutshila lebyikulu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ti-yurt leti akiweke etlhelo ka Tiva ra Issyk Kul leri dumeke ra le Kyrgyzstan