Vanhu Va Xikwembu Va Tlhelela eTikweni Ra Rikwavo

KU NI tintshava timbirhi letikulu leti rhendzeleke timbala-ntshava ta Iran ya manguva lawa—ku nga Elibuzu (edzongeni wa Lwandle ra Khaspi) na Zagroso (edzonga-vuxa ku ya eNsonga-nkulu wa Peresiya) Ti famba ti va ni minkova leyi noneke leyi nga ni magiyagiya lama funengetiweke hi mirhi. Eminkoveni leyi, maxelo ya kona ma horile kambe etimbaleni ta le henhla leti omeke ni leti tshamaka ti ri ni moya, hi xixika xirhami xa kona xi vuyisa n’wana evukatini. Ekusuhi na tona ku ni timbala ta kwandzasi leri miti ya kona yi tsalanganeke. Exifundzheni lexi xa le vuxeni bya Mesopotamiya hi kona laha Mfumo wa Meda-Peresiya wu sunguleke kona.

Vameda a va tshama en’walungwini wa timbala leti, hambileswi hi ku famba ka nkarhi va hangalakeke va ya eAmeniya ni le Kilikiya. Kambe Vaperesiya a va tshama edzonga-vupela-dyambu bya timbala leti, ku nga evuxeni bya Nkova wa Tigri. Hi nkarhi wa ku fuma ka Korexe exikarhi ka lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., mimfumo leyimbirhi yi hlanganile yi vumba Mfumo wa Misava wa Meda-Peresiya.

Korexe u hlule Babilona hi 539 B.C.E. Mfumo wa yena wu kule wu ya fika etlhelo ra le vuxeni le Indiya. Etlhelo ra le vupela-dyambu, a wu katsa Egipta ni laha namuntlha ku vuriwaka Turkey. Swi fanerile leswi Daniyele a hlamuseleke Mfumo wa Meda-Peresiya tanihi “bere” leyi nga ni makolo, leyi ‘dyeke nyama yo tala.’ (Dn 7:5) Korexe u fume hi musa naswona a a anakanyela. U avanyise mfumo wu va swifundzha. Ha xin’we a xi fumiwa hi ndhuna, leyi hi ntolovelo a yi ri Muperesiya, kambe ndhuna na yona a yi veka mulawuri loyi a a fuma ehansi ka yona. Vanhu lava a va ri ehansi ka mfumo lowu, a va khutaziwa ku hanya hi mindhavuko ni vukhongeri bya vona.

Hi ku pfumelelana ni leswi, Korexe u pfumelele Vayuda leswaku va tlhelela eYerusalema va ya pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso ni ku pfuxa muti wolowo, hilaha swi hlamuseriweke hakona hi Ezra na Nehemiya. Xana u anakanya leswaku ntshungu lowu wu fambe hi gondzo leri Abrahama a fambeke ha rona loko a ya eYufrata ivi a kongoma eKarikemixi, kumbe wu nga va wu fambe hi ndlela leyi tsemakanyaka eTadimora na Damaska? Bibele a yi swi hlamuseli. (Vona matluka 6-7.) Hi ku famba ka nkarhi, Vayuda va tlhele va tshama etindhawini tin’wana ta mfumo wolowo, to tanihi le Makhukhumbeni ya Nayili ni le tindhawini ta le dzongeni. Vayuda vo hlayanyana va hambete va tshama eBabilona, hikuva endzhaku ka malembe-xidzana muapostola Petro u endzele kona. (1Pe 5:13) Ina, Mfumo wa Meda-Peresiya wu endle leswaku Vayuda va kumeka etindhawini to tala hi nkarhi wa mfumo lowu landzeleke wa Magriki ni wa Marhoma.

Endzhaku ka loko mfumo wa Meda-Peresiya wu hlule Babilona, wu simeke tihofisi ta vulawuri emutini wolowo lowu a wu hisa naswona wu pfumala timpfula hi ximumu. Xuxani, ku nga ntsindza wa khale wa Vaelami, wu ve wun’wana wa miti ya vuhosi. Hi kona laha endzhakunyana Ahasuwerusi (loyi swi nga kanakanisiki leswaku i Xerxes wo Sungula) Hosi ya Vaperesiya a endleke leswaku Estere a va nkosikazi ya yena kutani a herisa kungu ra ku mbumburhela vanhu va Xikwembu emfun’weni hinkwawo. Mintsindza yin’wana yimbirhi ya mfumo wa Meda-Peresiya a ku ri Ekibatana (lowu nga endhawini leyi tsakisaka hi ximumu, leyi tlakukeke hi kwalomu ka timitara ta 1 900) ni muti wa Pasagadiya (endhawini leyi tlakukeke ku fana na wona, kambe wona wu kwalomu ka tikhilomitara ta 650 ku ya edzonga-vuxa).

Xana mfumo lowu wa misava wu herise ku yini? Loko wu ri emaninginingini ya wona, mfumo wa Meda-Peresiya wu lwe nyimpi leyi sunguriweke hi Magriki endzilakaneni wa le n’walungu-vupela-dyambu. Kutani Grikiya ri avanyisiwe hi miti leyi nga ni mavuthu ya yona, kambe yi khomisanile leswaku yi hlula mavuthu ya Vaperesiya etimbaleni ta Marathoni na Salami. Leswi swi pfulele tiko ra Grikiya ndlela ya leswaku ri va ni vun’we kutani ri hlula mfumo wa Meda-Peresiya.

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

Zerubabele u rhangele vavanuna va Israyele va kwalomu ka 50 000 loko va teka riendzo ra tikhilomitara ta 800 ku ya eka 1 600 (swi ya hi ndlela leyi a va famba ha yona) leswaku va tlhelela eYerusalema. Va langutane ni xiyimo xo tika hi tlhelo ra timali. Tiko ra vona ri hete malembe ya 70 ri nga ri na vaaki. Lava va tlheleleke etikweni ra rikwavo va pfuxete vugandzeri bya ntiyiso hi ku tlhela va aka alitari ni ku endlela Yehovha magandzelo. Hi xixikana xa 537 B.C.E., va endle Nkhuvo wa Mitsonga. (Yr 25:11; 29:10) Kutani, va veka masungulo ya yindlu ya Yehovha.

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

TIBUKU TA BIBELE KU SUKELA HI NKARHI LOWU:

Daniyele

Hagayi

Zakariya

Estere

Tipisalema (xiyenge xa tona)

1 na 2 Tikronika

Ezra

Nehemiya

Malakiya

[Mepe lowu nga eka tluka 24]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Mfumo Wa Meda-Peresiya

A2 MAKEDONIYA

A2 TERESI

A4 Kirena

A4 LIBIYA

B2 Bizantiyamu

B2 LIDIYA

B3 Sarda

B4 Memfisi (Nofu)

B4 EGIPTA

B5 No-amoni (Tebesi)

B5 Seyene

C3 KILIKIYA

C3 Tarso

C3 Issus

C3 Karikemixi

C3 Tadimora

C3 SIRIYA

C3 Sidoni

C3 Damaska

C3 Tiri

C4 Yerusalema

E3 MEDA

E3 Ekibatana (Akimeta)

E3 HAKANIYA

E4 Xuxani (Susa)

E4 ELAMI

E4 Pasagadayi

E4 Persepoli

E4 PERESIYA

F3 PARTIYA

F4 DRANJIYANA

G2 Marakhanda (Samarkanda)

G3 SOGIDIYANA

G3 BAKTIRIYA

G3 ARIYA

G4 ARAKOSIYA

G4 GEDROSIYA

H5 INDIYA

[Tindhawu tin’wana]

A2 GRIKIYA

A3 Marathoni

A3 Atena

A3 Salami

C1 SITIYA

C4 Elata (Eloto)

C4 Thema

D4 ARABIYA

[Mountains]

E3 TINTSHAVA TA ZAGROSO

E4 TINTSHAVA TA ELIBUZU

[Bodies of water]

B3 Lwandle ra Mediteraniya (Lwandle Lerikulu)

C2 Lwandle ra Ntima

C5 Lwandle ro Tshwuka

E2 Lwandle ra Khaspi

E4 Nsonga-nkulu wa Peresiya

[Rivers]

B4 Nayili

C3 Yufrata

D3 Tigri

H4 Indasi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Mavuthu ya Korexe a ma fanele ma tsemakanya Tintshava ta Zagroso leswaku ma kota ku nghena eBabilona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Ehenhla: Nyangwa ya Vamatiko Hinkwavo, ePersepolisi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Xifaniso lexitsongo: Sirha-bakwa ra Korexe ePasagadayi