Mimfumo Leyikulu Yi Hlasela Tiko Leri Tshembisiweke
SAMARIYA, ku nga ntsindza wa mfumo wa le n’walungwini wa Israyele, wu hluriwe hi Vaasiriya hi 740 B.C.E. Hi ndlela yoleyo Vaisrayele va wele emavokweni ya mfumo wa tihanyi. Asiriya a yi kumeka evugima-musi bya n’walungu wa timbala ta Mesopotamiya, ekusuhi na Tigri, ku nga wun’wana wa milambu leyikulu ya Ndhawu leyi Noneke. Miti-nkulu ya Asiriya, ku nga Ninivha na Kala yi simekiwe hi Nimrodo. (Gn 10:8-12) Emasikwini ya Xalmanezere wa Vunharhu, muti wa Asiriya wu kurile wu ya etlhelo ra vupela-dyambu eka swifundzha leswi nga ni mati yo tala ni leswi noneke swa Siriya ni le n’walungwini wa Israyele.
Asiriya yi sungule ku tshama tiko ra Israyele enhan’wini loko ku fuma Hosi Tiglata-pilizere wa Vunharhu (Pulu), loyi a boxiweke eBibeleni. Tsima ra yena ra nyimpi ri tlhele ri endla leswaku tiko ra Yuda leri a ri ri edzongeni ri nga dyi byi rhelela. (2Th 15:19; 16:5-18) Hi ku famba ka nkarhi, ndhambi ya “mati” ya Asiriya yi khuluke yi kondza yi fika ni le tikweni ra Yuda, yi hetelela yi fike entsindza wa rona, ku nga Yerusalema.—Esa 8:5-8.
Hosi Senakeribi wa le Asiriya u hlule tiko ra Yuda hi 732 B.C.E. (2Th 18:13, 14) U hlule a tlhela a teka nhundzu ya miti ya 46 ya Yuda, leyi a yi katsa muti wa Lakixi lowu a wu kumeka eXefela. Hilaha mepe wu kombisaka hakona, leswi swi endle leswaku masocha ya hosi leyi ma kota ku ta hi le ndzhaku ka Yerusalema kutani ma rhendzela ntsindza wolowo wa Yuda. Eka marungula lama hlamuselaka swiendlakalo swa matimu ya Senakeribi hi ku landzelelana, ma vula leswaku u tibe xifuva hi ku vula leswaku u kote ku pfalela Hezekiya “ku fana ni xinyenyana ehokweni,” kambe matimu ya Asiriya a ma vuli nchumu hi ku mbumburheriwa ka masocha ya Senakeribi hi ntsumi ya Xikwembu.—2Th 18:17-36; 19:35-37.
Mfumo wa Asiriya a wu nga ta tlhaveriwa hi dyambu. Vameda, lava a va tshama etimbala-ntshaveni leti nga ni rikhwara ta ndhawu leyi namuntlha yi vuriwaka Iran, va sungule ku ma cinisa gija masocha lama seleke ya Asiriya. Leswi swi endle leswaku Asiriya yi tshika ku xanisa swifundzha swa le vupela-dyambu, leswi na swona a swi sungule ku xandzuka. Hi nkarhi wolowo, Vababilona a va ya va va ni matimba swinene naswona va kale va hlula muti wa Axuru. Vababilona, Vameda ni Vaskita, vanhu lava a va rhandza nyimpi va le n’walungwini wa Lwandle ra Ntima va ve nyandza yin’we kutani va hlula Ninivha—“muti lowu halataka ngati”—hi 632 B.C.E. Leswi swi hetisise vuprofeta bya Nahume ni bya Sofaniya.—Na 3:1; Sf 2:13.
Vutlharinyana bya Asiriya byi xaxe eHarani. Leswi Vaasiriya a va hlaseriwa hi mavuthu ya le Babilona lama tiyimiseleke, va ringete ku lwa kukondza va kuma mpfuno wa le Egipta. Kambe loko Faro Neko a khome ndlela a ya en’walungwini, u siveleriwe eMegido hi Yosiya Hosi ya Yuda. (2Th 23:29) Loko Neko a hetelela a fikile eHarani, mati se a ma halakile—Mfumo wa Asiriya se a wu hluriwile.
Mfumo Wa Babilona
Xana hi wihi muti lowu u wu tsundzukaka loko u twa marito lama nge “mintanga leyi nga endhawini yo voyama”? I muti wa Babilona, ntsindza wa mfumo wa misava lowu eka vuprofeta wu hlamuseriwaka tanihi nghala leyi nga ni timpapa. (Dn 7:4) Muti lowu a wu dume ngopfu hi rifuwo, bindzu ni ku va ntsindza wa vukhongeri ni vungoma bya swilo swa le mpfhukeni. Mfumo lowu a wu kumeka etimbaleni leti nga ni nhlangasi ta le dzongeni wa Mesopotamiya, exikarhi ka nambu wa Tigri ni wa Yufrata. Muti lowu a wu akiwe ematlhelo hamambirhi ya Yufrata naswona marhangu ya wona a ma wu endla wu vonaka onge wu nge hluriwi.
Vababilona a va pfule magondzo lawa vabindzuri a va famba ha wona va tsemakanya kwandzasi leri nga ni maribye ra n’walungu wa Arabiya. Ku ve ni nkarhi lowu Hosi Nabonidus a nga ya tshama eTema a siye mfumo wa le Babilona emavokweni ya Belxatsara.
Babilona wu hlule Kanana kanharhu. Endzhaku ka loko Nebukadnetsara a hlule Vaegipta eKarikemixi hi 625 B.C.E., Vababilona va ye edzongeni le Hamati laha va fikeke va hlula Vaegipta nakambe, lava va vekeke matlhari ehansi. Hiloko Vababilona va lulama ni ribuwa ra nkova wa Egipta kutani endleleni va lovisa muti wa Axikeloni. (2Th 24:7; Yr 47:5-7) Loko va ri karhi va hlasela tano, tiko ra Yuda ri ve ehansi ka Babilona.—2Th 24:1.
Yoyakimi Hosi ya Yuda u xandzukile hi 618 B.C.E. Hiloko Babilona wu rhumela mavuthu ya matiko ya le kusuhi na Yuda leswaku ma wu hlasela kutani mavuthu ya Babilona ma sivelela Yerusalema kutani ma wu hlula. Endzhakunyana ka sweswo, Hosi Sedekiyasi u endle vuxaka na Egipta xisweswo a endla leswaku Vababilona va hlundzukela Yuda swinene. Va tlhele va hlasela kutani va sungula ku lovisa miti ya Yuda. (Yr 34:7) Eku heteleleni, Nebukadnetsara u tise vuthu ra yena ri ta hlasela Yerusalema ri wu hlula hi 607 B.C.E.—2Tk 36:17-21; Yr 39:10.
[Bokisi leri nga eka tluka 23]
TIBUKU TA BIBELE KU SUKELA ENKARHINI LOWU:
Hosiya
Esaya
Mikiya
Swivuriso (xiyenge xa yona)
Sofaniya
Nahume
Habakuku
Swirilo
Obadiya
Ezekiyele
1 na 2 Tihosi
Yeremiya
[Mepe lowu nga eka tluka 23]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
Babylonian/Assyrian Empires
Mfumo Wa Asiriya
B4 Memfisi (Nofu)
B4 Sowana
B5 EGIPTA
C2 KIPRA (KITIMI)
C3 Sidoni
C3 Tiri
C3 Megido
C3 Samariya
C4 Yerusalema
C4 Axikeloni
C4 Lakixi
D2 Harani
D2 Karikemixi
D2 Aripadi
D2 Hamati
D3 Ribla
D3 SIRIYA
D3 Damaska
E2 Gozana
E2 MESOPOTAMIYA
F2 MINI
F2 ASIRIYA
F2 Khorsabadi
F2 Ninivha
F2 Kala
F2 Axuru
F3 BABILONA
F3 Babilona
F4 KALIDIYA
F4 Ereki
F4 Ura
G3 Xuxani
G4 ELAMI
Mfumo Wa Babilona
C3 Sidoni
C3 Tiri
C3 Megido
C3 Samariya
C4 Yerusalema
C4 Axikeloni
C4 Lakixi
D2 Harani
D2 Karikemixi
D2 Aripadi
D2 Hamati
D3 Ribla
D3 SIRIYA
D3 Damaska
D5 Thema
E2 Gozana
E2 MESOPOTAMIYA
E4 ARABIYA
F2 MINI
F2 ASIRIYA
F2 Khorsabadi
F2 Ninivha
F2 Kala
F2 Axuru
F3 BABILONA
F3 Babilona
F4 KALIDIYA
F4 Ereki
F4 Ura
G3 Xuxani
G4 ELAMI
[Tindhawu tin’wana]
G2 MEDA
Magondzo Lamakulu(Hlaya nkandziyiso)
[Bodies of water]
Lwandle ra Mediteraniya (Lwandle Lerikulu)
Lwandle ro Tshwuka
Lwandle ra Khaspi
Nsonga-nkulu wa Peresiya
[Rivers]
B5 Nayili
E2 Yufrata
F3 Tigri
[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
Xitsunga xa Lakixi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]
Xikombiso xa Megido wa khale
[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]
Leswi ku anakanyiwaka leswaku a yi ri xiswona mintanga leyi nga endhawini yo voyama eBabilona