Swivono Swa Tiko Leri Tshembisiweke
Gerasa—Laha Vayuda Ni Magriki Va Hlanganeke Kona
MUAPOSTOLA Pawulo u tsale leswaku exikarhi ka mbewu ya ntiyiso ya Abrahama, “a ku na Muyuda kumbe Mugriki.” (Vagalatiya 3:26-29) Ina, timitsu ta rixaka kumbe ndhavuko a swi nga vuli nchumu malunghana ni leswi ku amukeriwa hi Xikwembu a a swi vula swona.
Marito wolawo ma nga vonaka ma fanela eka Vakriste lava hangalakeke eka xifundza-nkulu xa Rhoma, tanihi xifundza-nkulu xa Galatiya, laha a ku ri ni nhlangano wa Vayuda, Magriki, Varhoma, ni vanhu va kwalaho. Kambe ku vuriwa yini hi swiphemu swa Israyele hi swoxe, swo tanihi Giliyadi?
Ndhawu liya yi le vuxeni bya Yordani, exikarhi ka Lwandle ra Munyu (leri Feke) ni Lwandle ra Galeliya. Eka nhlonhla leyi ya rivala leri ro nona, Nambu wa Jabbok wu rhelela wu ya eYordani. Xifaniso lexi nga laha henhla xi kombisa man’wana marhumbi yo tsakisa ya Gerasa, leri sweswi ri vitaniwaka Jerash, leri nga ekusuhi na Jabbok leri nge henhlanyana.
Gondzo ra khale ra bindzu ro suka en’walungwini ri ya edzongeni leri a ri vitaniwa “gondzo ra hosi” a ri tsemakanya Giliyadi. Loko a suke eHarani, swi tikomba onge Yakobo ni ndyangu wa yena va fambe hi ndlela leyi va ya eJabbok. U lwe ni ntsumi naswona u hlangane na Esau ekusuhi ni laha Gerasa a ri ta akiwa kona. (Genesa 31:17-25, 45-47; 32:22-30; 33:1-17) Endzhaku ka nkarhinyana, Vaisrayele va suke edzongeni va famba hi ndlela ya hosi loko va ya eTikweni Leri Tshembisiweke. Tinyimba timbirhi ni hafu ti tshame en’walungwini ni le dzongeni wa Jabbok etlhelo ka ndlela ya mabindzu.—Tinhlayo 20:17; Deutoronoma 2:26, 27.
Xana Magriki ma katsekile endhawini leyi, naswona loko swi ri tano, hi ndlela yihi? Ina, va katsekile loko Alexander Lonkulu a hlule ndhawu leyi. Hi ku ya hi mukhuva u endle Gerasa yi va ndhawu ya ku tshama ya masocha ya yena lama tirheke nkarhi wo leha. Hakatsongo-tsongo, nkucetelo wa Magriki wu simekiwe hi ku helela. Khume ra madoroba ya le vuxeni bya Yordani ni Lwandle ra Galeliya ma tivumbile ma endla leswi vitaniwaka Dekapolisi. U nga ha va u vone vito rero eBibeleni, leri vulaka leswaku “mintshungu leyikulu leyi humaka eGaleliya, ni le Dekapolisi, ni le Yerusalema, ni le Yudiya, ni le ntsungeni wa Yordani, yi n’wi landza.” Gerasa a ri ri rin’wana ra madoroba ya Dekapolisi.—Matewu 4:25.
‘A a ku ri xiphemu xa kungu ra Alexander ku nghenisa vanhu va Magriki eka swiphemu hinkwaswo wa mfumo. Ngopfu-ngopfu eSiriya ra le Hansi [ku katsa na Dekapolisi], tanihi yin’wana ya tindhawu ta nkoka, ri ve ni vaaki vo tala va Vahelene. Na sweswi ku hava xiphemu xa le vuxeni bya misava lexi nga ni marhumbi yo tala ya Magriki lama hlamarisaka ku fana ni tiko ra le vuxeni bya Yordani. Madoroba-nkulu ya Magriki ma kombise, ku simekiwa loku heleleke ka tinhlengeletano ni mikhuva ya Xigriki—titempele to saseka ta swikwembu swa Magriki ni swikwembu swa xisati, tindhawu ta vutiolori, tindhawu to hlamba ta le rivaleni, ku tlangela mintlangu ka lembe na lembe, naswona hakanyingi mafambiselo ya swikolo ni tidyondzo ta tifilosofi.’—Hellenism, hi Norman Bentwich.
Loko u endzela marhumbi ya Gerasa, u ta kuma vumbhoni lebyikulu bya sweswo. Ekusuhi ni ndlela yo nghena ya le dzongeni, ku ni nyangwa wa xirhendzevutana, kumbe makete wa tiko, lowu vonakaka exifanisweni lexi. Kumbexana u ta hlamarisiwa hi tindhawu to hlamba, titempele, tiholo ta mintlangu, ni miako ya mani na mani, leyi yo tala ya yona yi hlanganisiwaka hi switarata leswi nga rhideriwa ku ri na tikholomu leti longolokeke. Ehandle ka doroba-nkulu, u nga vona maribye yo fungha etlhelo ka gondzo ra khale leri a a ri hlanganisa Gerasa ni madoroba-nkulu man’wana ya Dekapolisi ni hlaluko ra Mediteraniya.
Hambi ku ri endzhaku loko Rhoma ri fuma eGerasa hi 63 B.C.E., mikhuva ya Vuhelene yi hambetile. U nga anakanya ndlela leyi ha yona nkucetelo lowu a wu ta khumba Vayuda lava tshamaka eGerasa ni le ndhawini yoleyo. Buku leyi nge Hellenism ya xiya: “Hakatsongo-tsongo Vayuda va sungule ku tswonga mianakanyo ya vanhu lava a a va ri na vona, naswona va languta Matsalwa va ri ehansi ka nkucetelo wa mianakanyo yoleyo.”
Hambi loko Yesu a a nga chumayelanga edoroba-nkulu, u nghene exifundzeni xa Gerasa, lexi nga ha vaka xi fike eLwandle ra Galeliya. U hlongole mademona eka wanuna eka xifundza lexiya, a ma nghenisa etinguluveni. (Marka 5:1-17) Kumbexana, vadyondzisiwa va yena vo sungula va chumayele Vayuda va le madorobeni-nkulu ya Dekapolisi, naswona endzhaku ka 36 C.E., mahungu lamanene a ma ta averiwa Vagriki le Gerasa. Ku nga khathariseki leswaku munhu la amukeleke Vukriste a a ri wa vukhongeri bya Vuyuda, Muyuda wa Vuhelene, kumbe Mugriki, a a ta amukeriwa hi Xikwembu xa ntiyiso tanihi xiphemu xa mbewu ya moya ya Abrahama.
[Mepe lowu nga eka tluka 24]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
Dion
Gerasa (Jarash)
Filadelfiya (Raba)
Gondzo Ra Hosi
Lwandle Ra Munyu
Yerusalema
Yordani
Jabbok
Pella
Scythopolis (Beth-Shean)
Gadara
Lwandle Ra Galeliya
[Xihlovo Xa Kona]
Based on a map copyrighted by Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Xifaniso lexi xi nga laha henhla xi kona hi mpimo lowukulu eka 1992 Calendar of Jehovah’s Witnesses.
[Xihlovo Xa Kona]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.