Xana I Ndzingo Wa Rihanyo Eka Wena?

Sosayiti ya Watch Tower a yi endleli munhu swibumabumelo kumbe swiboho ehenhleni ka tindlela to tshungula ni to kambela. Hambi swi ri tano, loko mikhuva yin’wana yi languteka yi kanakanisa eka minsinya ya milawu ya Bibele, nyingiso wu yisiwa eka yona. Kutani munhu un’wana ni un’wana u fanele a kambisisa leswi katsekaka ni ku anakanya leswi faneleke ku endliwa.

Eka Vamakwerhu: Ndzi kombela mianakanyo ya n’wina emhakeni leyi landzelaka. [Mutshunguri un’wana wa mavabyi] u vonaka a humelela, kambe ndlela leyi a yi tirhisaka ya ndzi kanakanisa. . . . Hi ku ku kambela u kota ku kumisisa leswaku xiphiqo xa kona i yini. Kutani ku kumisisa leswaku i murhi wa njhani kumbe wo tani hi kwihi lowu nga tirhisiwaka, u vekela bodlhela ra murhi enhlongeni ekusuhi ni nhlaribya kumbe xirho. U ringeta ku kokela ehansi voko leri muvabyi a ri tlakuseke. Muxaka wa murhi kumbe mpimo wa wona wu kumisisiwa hi ntamu lowu a wu tirhisaka ku kokela voko ehansi. Ku anakanyiwa leswaku, ku fana na gezi, ku suka emurhini tielektroni ti famba hi xipfalo xa nsimbhi xa bodlhela ku ya exirhweni xa miri, ti xi tshungula. Xana leswi swi fana ni ku femba mati?

PAPILA leri ri humaka eOregon, U.S.A., ri vulavula hi ndlela leyi van’wana va yi tirhisaka ku kumisisa swiaki leswi lavekaka emirini, ku kambisisa timhaka ta mintlhaveko, ku hlahluvisisa ndlela leyi munhu a tsundzukaka ha yona ni ku tlhantlha swivutiso swa vutomi swa siku na siku. Ku nga khathariseki leswaku mukhuva wu toloveleke ku fikela kwihi, xana ku ehleketa ka mutsari loyi ku fanerile?

Xana U Nga Lavisisa Rihanyo—Ku Nga Khathariseki Vuyelo Bya Kona?

Ku sukela eminkarhini ya khale, vanhu va lave ku twisisa leswaku hikwalaho ka yini va vabya ni ku kuma ndlela yo vuyela evuton’wini. Vaisrayele va ve ni nkateko hikuva a va swi tiva leswaku a va ri vadyohi, naswona a va ri ni milawu leyi humaka eka Xikwembu leyi a yi va pfuna ku papalata ku tluleriwa kumbe ku hangalasa vuvabyi byo tala. (Levhitika 5:2; 11:39, 40; 13:1-4; 15:4-12; Deteronoma 23:12-14) Nakambe, vanhu va Xikwembu a va lava mpfuno eka tin’anga ta le nkarhini wa vona.—Esaya 1:6; 38:21; Marka 2:17; 5:25, 26; Luka 10:34; Vakolosa 4:14.

Vona ku hambana konghasi ni vanhu va Babilona na Egipta wa khale! “Tin’anga” ta vona a ti ri ni mirhi yin’wana leyi sekeriweke eka swichelachelani swa ntumbuluko, hambi swi ri tano, “vutshunguri” bya vona byo tala sweswi byi nga hlamuseriwa tanihi vutshunguri bya vukanganyisi. Buku ya le Egipta ya matsalelo yo tirhisa swifaniso yi hi byela hi n’anga leyi a yi tshungula lavo fe mahlo hi ku tirhisa mpfangano lowu nyenyetsaka wa matihlo ya tinguluve, swicelwa, tsumana ni vulombe. Mpfangano lowu a wu cheriwa endleveni ya muvabyi! Vumbhoni bya khale byi hlamusela leswaku vutshunguri lebyi a byi ri “byinene ngopfu.” Ku hlamarisa kumbe ku nga twisiseki ka byona ku nga ha va ku engetele ku rhandziwa ka byona.

Vababilona ni Vaegipta hakanyingi a va khongelela matimba ya vungoma.a Muprista tlhelo n’anga a nga ha kombela muvabyi leswaku a hefemulela etinhompfini ta nyimpfu, a tshemba leswaku ntamu wun’wana kumbe tinghitsi, swi nga khuluka swi suka eka muvabyi swi ya eka xivumbiwa xin’wana swi tlhela swi pfuna hi ndlela yo karhi. Nyimpfu a yi dlayiwa, naswona a ku anakanyiwa leswaku xivindzi xa yona xi nga kombisa vuvabyi bya muvabyi kumbe vumundzuku bya yena.—Esaya 47:1, 9-13; Ezekiyele 21:21.

Kavula, n’anga leyi a yi chava Xikwembu eIsrayele wa khale a yi ta va yi nga wu tirhisanga mukhuva wa vungoma. Hi vutlharhi Xikwembu xi lerisile: “ku nga ṭhuki ku kumiwa munhu ni uṅwe ka wena . . . l’a hlahluv̌aka, ni mungoma, ni mulori, ni noyi . . . Hikuv̌a uṅwana ni uṅwana l’a endlaka ŝilo leŝi, wa yila e ka Yehova.” (Deteronoma 18:10-12; Levhitika 19:26; 20:27) Sweswo swi tirha ni le ka malandza ya Xikwembu ya Vukreste namutlha. Hi fanele ku tivonela.

Emalembeni ya sweswinyana vanhu va nyikele nyingiso wa vona eka vutshila “byin’wana” byo kambela ni vutshunguri. Emhakeni leyi munhu u fanele ku tiendlela xiboho. (Matewu 7:1; ringanisa Varhoma 14:3, 4.) Kavula, swi ta va leswi khomisaka tingana loko Mukreste a sungula ku tinyiketela swinene etimhakeni ta rihanyo leti kanakanisaka lerova ti kavanyeta vutirheli, lebyi ku nga ndlela leyi tiyeke yo ponisa vutomi. (1 Timotiya 4:16) Bibele a yi vuli swona leswaku emisaveni leyintshwa vuvabyi byi ta horisiwa ni leswaku rihanyo lerinene ri ta kumiwa hi ku tirhisa tindlela ta vutshunguri, mintsembyani, swakudya leswi hlawulekeke, kumbe tindlela to hlawuleka ta vutshunguri. Kahle-kahle vutshunguri lebyi heleleke byi ta tisiwa hi ku rivaleriwa ka swidyoho ehansi ka gandzelo ra nkutsulo ra Yesu.—Esaya 33:24; Nhlavutelo 22:1, 2.

I Matimba Wahi Lama Katsekaka?

I yini leswi Mukreste a faneleke ku swi tsundzuka loko a endla swiboho swa yena n’wini swa tindlela to kambela misiha leti boxiweke epapileni ra le ku sunguleni ka xihloko lexi?

Tindlela tin’wana ta ku kambela matimba kumbe n’wangulo wa misiha i xiyenge xa matshungulele lama tolovelekeke naswona a hi vangani lava va nga solaka ntikelo wa tona. Hi xikombiso, nkhwanyano wa swirho wu nga ha heta misiha matimba naswona vutshunguri bya yona byi nga ha katsa leswi vuriwaka ntivo-misiha—“dyondzo ya misiha ni mafamba-fambelo ya yona.” Ntivo-minsiha wolowo nakambe wu tirhisiwa evutshungurini byo horisa vuvabyi byo oma swirho. Vanhu vo tala va nga twisisa matshungulelo yo tano.

Kambe ku vuriwa yini hi makambelelo ya misiha lama hlamuseriweke epapileni leri nga eku sunguleni ka xihloko lexi? Muxaka lowu wa “ntivo-misiha” wu tirhisiwile hi xikongomelo xo kumisisa loko swakudya swo karhi, mintsembyana kumbe tivhithamini swi ta pfuna kumbe ku vavisa munhu. Hi laha swi endliwaka ha kona hi ntolovelo, munhu u tshambuluta voko ra yena kutani mutshunguri a tshikilelela voko ehansi ku kambela matimba ya nsiha. Endzhaku ka sweswo muvabyi u vekela xakudya kumbe nchumu wun’wana enon’wini wa yena kumbe ekhwirini ra yena kumbe evokweni ra yena. Kutani misiha ya voko yi tlhela yi kamberiwa. Ku vuriwa leswaku loko miri wakwe wu lava xakudya xexo, voko rakwe ri ta tiya; loko wu nga xi lavi, misiha yakwe yi ta tsana.b

Van’wana lava ringeteke vutshunguri lebyi, va kholwa leswaku bya tirha ni leswaku mbuyelo wa kona wu titshege hi matimba ya miri. Va ehleketa leswaku ku ni swilo swo tala leswi sayense ya manguva lawa yi nga taka yi nga swi koti ku swi hlamusela kambe ku ri leswi humelelaka ni leswi xiyekaka. Hikwalaho, va vula leswaku ku nga ha va ni mintila leyi fambisaka ntamu lowu kumbe ku hlangana ka matimba ni nchumu wo tshungula, hambi tin’anga ti nga si swi tshubula kumbe ku swi amukela.

Hi tlhelo rin’wana, buku leyi nge Applied Kinesiology yi ri: “Minkarhi yin’wana [tibuku] ti dyondzisa leswaku swiaki swin’wana swa tikhemikhali swo tanihi mirhi, swi pimiwa hi ku khoma nchumu wo tshungula evokweni ni ku kambela nsiha. Ku hava vumbhoni lebyi kombaka ku tshembeka ko karhi emhakeni ya vukamberi bya muxaka lowu. . . . Langutelo ra filosofi ri nga ha va ni matimba swinene eka mutshunguri lerova a ala ku kuma rungula leri kongomeke ra ndlela yo kambela.” “Mukamberi loyi a nga ni ntokoto eku kambeleni ka misiha hi mavoko, hi ku olova a nga endla misiha ya muvabyi yi vonaka yi tsanile kumbe yi vonaka yi ri ni matimba hi mano ya yena hi ku cincanyana . . . makambelelo.”

Tivonele!

Hambi swi ri tano, ku kambela kun’wana ka misiha ku katsa timhaka tin’wana. Anakanya hi leswi vuriwaka “vukamberi bya xikhomela ndhawu.” Leswi swi nga ha endliwa eka munhu la kuleke kumbe eka n’wana la tsaneke ngopfu lerova a nga kambeleki. Munhu la nga mukhomeri u khumba n’wana, mutshunguri a kambela voko ra mukhomeri. Leswi swi tirhisiwile hambi ku ri eka swifuwana; voko ra muvabyi ri kamberiwa hi ku tlhandleka voko ehenhla ka mbyana ya le Jarimani yo risa swifuwana, kumbe eka xifuwana xin’wana lexi vabyaka.

A hi le xiyin’weni xo endla xiboho eswiendlweni swo tano, kambe u nga ha vutisa, ‘Xana matimba ya miri hi wona ya vangaka swiendlo leswi?’ Vativi va sayense va kombise vukona bya miseve ya le mpfhukeni, magandlati ya nkoka-misava ni tinxaka tin’wana ta miseve ya nkoka-misava. Hambi swi ri tano, xana swivumbiwa hinkwaswo, hambi ku ri swihlangi kumbe swifuwana swa le kaya, swi ni matimba lawa ma nga humelaka ehandle, ma kombisa endlelo ro karhi ra vutshunguri eka munhu un’wana? Vababilona a va anakanya leswaku matimba ma nga suka eka xivumbiwa xin’wana ma ya namarhela nyimpfu. U nga ha tivutisa, ‘Xana ndzi tshemba leswaku swin’wana swo fana ni leswi swi nga humelela evanhwini kumbe eswiharhini namutlha? Kumbe endlelo ro tano ri nga va ni nhlamuselo yin’wana?’

Vatshunguri van’wana va vula leswaku va pima “matimba” ya munhu hi swilo swo tanihi tinsimbi ta swirhendzevutana kumbe swidewuri. Ku anakanyiwa leswaku swilo leswi swi famba loko “fambiselo ra matimba” ya mutshunguri ri hlangana ni ra muvabyi. Mukambisisi tlhelo mutsari un’wana emhakeni leyi, loyi a tshameke a va mukambisisi wa sayense, minkarhi yin’wana u kambela hi ku tirhisa xidewuri. A tlhela a tiyisa mhaka ya leswaku u kota ku vona “fambiselo ra matimba ya munhu” kumbe ndzhendzheleko wa ku vonakala ka muhlovo loku vuriwaka leswaku ku rhendzela vanhu. U vula leswaku u ni vuswikoti byo vona “vundzeni bya swilo” leswaku a vona endzeni ka miri a vona matshumba, misiha ya ngati kumbe magandlati ya nkoka-misava ni ku vona swilo swa nkarhi lowu hundzeke.c

Hi laha swi vuriweke ha kona eku sunguleni, matimba lawa ma pimiwaka hi voko ma tirhiseriwe ku kambela mintlhaveko. Buku leyi hangalasiweke ngopfu yi te: “Loko u anakanya ku endla [ku katsa] vukamberi byitsongo bya mintlhaveko hi nkarhi lowu fanaka, vutisa hi rito leri tlakukeke ‘Xana u ni xiphiqo?’ ivi u kambela nakambe. Leswi nkarhi wun’wana swi ta tsanisa voko loko murhi wu nga n’wi pfuni muvabyi.” Van’wana va tirhisa vukamberi byo tano “ku kumisisa nkarhi lowu xiphiqo xo karhi xa le mirini, xa le mintlhavekweni kumbe xa le moyeni” xi humeleleke ha wona. Nakambe byi tirhisiwa ku endla swiboho ‘leswi amukelekaka kumbe leswi nga amukelekiki’ swa siku na siku.

Swi nga ha endleka leswaku vo tala lava endleke vukamberi byo tano bya misiha (ntivo-minsiha) va nga vula leswaku matshungulelo ya vona ya hambanile ni lawa ya ha ku hlamuseriwaka, ni leswaku ku hava vungoma lebyi katsiweke kumbe leswaku a va yi kamberi mintlhaveko. Hambi swi ri tano, xana leswi va swi endlaka swa ha sekeriwa eka ntshembo wa matimba lama nga endzeni ka munhu lama nga kamberiwaka kumbe ma voniwa hi vanhu van’wana lava vulaka leswaku va ni matimba lama tlakukeke?

Vakreste a va ti tekeli ehansi timhaka to tano. Xikwembu xi tsundzuxe Vaisrayele: “Minkhuvo ya n’wina ya ku tshama ka n’weti ni ya Savata ni ku rhambana ka n’wina, ndzi nga ka ndzi nga swi tiyiseli, hikuva mi hlanganisa vubihi ni tinhlengeletano to hlawuleka.” (Esaya 1:13, BML) Loko tiko ri gwineha, a a ri ‘hlahluva ni ku vhumbha.’ (2 Tihosi 17:17; 2 Tikronika 33:1-6) Handle ko kanakana a va lava vutivi hi ku tirhisa mihivahivani yo hlawuleka, kutani va vulavula “ŝa hava.”—Zakariya 10:2.

Vukamberi byin’wana bya misiha byi nga ha va lebyinene, byi endliwa handle ko vavisa muvabyi kumbe mutshunguri. Kambe swi le rivaleni leswaku van’wana va nga ha va ni swiendlo leswo biha kumbe leswi tlurisaka mpimo, tanihi xivono xa le ndzeni, swivandla leswi nga voniwiki ni ku tirhisiwa ka xidewuri. Vakreste a va fanelanga ku tirhisa matimba ya vubihi. A va fanelanga ni ku yi ringeta, hikuva a va hisekeli ku tiva swihundla swa ku enta swa Sathana. (Nhlavutelo 2:24) Ematshan’wini ya sweswo, ku ni xivangelo lexinene xo xiyaxiya xin’wana ni xin’wana lexi tikombaka xi yelana ni mikhuva ya vungoma, leswi Rito ra Xikwembu ri swi solaka.—Vagalatiya 5:19-21.

Leswi mutshunguri a swi endlaka i vutihlamuleri bya yena, a hi vutihlamuleri bya hina ku kambela kumbe ku avanyisa mavonelo kumbe maendlelo ya un’wana. Hambi loko u vona onge yin’wana ya mikhuva leyi yi katsa matimba ya vubihi, swi le rivaleni leswaku vo tala lava yi ringeteke a va swi endla hi mbilu yo basa, va nga swi xiyi leswaku va tihlanganisa ni vungoma. Swi nga ha va swi kombise ku navela ka vona rihanyo lerinene. Kambe, van’wana lava katsekeke eka swiendlo swo tano va swi vone endzhaku ka nkarhi leswaku vuyelo bya le mirini lebyi nga ha kumekaka, a byi vuli nchumu loko byi ringanisiwa ni khombo ra kona ra moya.

Nakambe, munhu un’wana ni un’wana u fanele ku anakanya leswi a nga swi endlaka mayelana ni timhaka to tano ta munhu hi xiyexe. Hambi swi ri tano, Vakreste va fanele ku tsundzuka ndzayo ya Xikwembu: “Muriv̌ali a pfumelela marito hikwawo, kambe l’a nga ni ku anakanya u šiya laha a kanḍiyaka kona.” (Swivuriso 14:15) Leswi swi katsa ni timhaka ta rihanyo.

Sathana u hisekela ku hambukisa malandza ya Xikwembu evugandzerini bya ntiyiso. Sathana a nga tsaka loko o endla leswaku Vakreste va khomeka hi ku navela kun’wana. Nakambe a nga tsaka ngopfu loko vo khomeka hi swilo leswi nga mikhuva leyo biha kumbe leswi nga langutekaka swi nga bihanga, leswi swi nga ta va yisa evungomeni.—1 Petro 5:8.

Hambi leswi Vakreste va nga riki ehansi ka Nawu wa Muxe, mavonelo ya Yehovha Xikwembu hi mikhuva ya vungoma a yi cincanga. Tanihi laha swi nga vuriwa ha kona eku sunguleni, Xikwembu xi lerise Vaisrayele leswaku “l’a hlahluv̌aka, ni mungoma, ni mulori, ni noyi, ni l’a v̌utisaka mimoya” a nga fanelanga a kumeka exikarhi ka vona. “Uṅ’wana ni uṅwana l’a endlaka ŝilo leŝi, wa yila eka Yehova . . . U ta v̌a wa Yehova.”—Deteronoma 18:10-13.

Kutani, swi kombisa ku tlhariha eka Vakreste namutlha loko va hlayisa ‘xisirhelelo lexi heleleke lexi humaka eka Xikwembu . . . hikuva hi lwa . . . ni mimoya leyo biha ya matimba ya le swivandleni swa le tilweni’!—Vaefesa 6:11, 12.

[Tinhlamuselo ta le hansi]