Mirhi Ya Xintu eAfrika—Xana Yi Pfumelelana Ni Vukriste?

Eka timiliyoni ta Vantima, vatshunguri va xintu hi kona ntsena ku hlangana ka vona ni murhi wa muxaka wihi na wihi. Ngopfu-ngopfu leswi i ntiyiso etindhawini ta le makaya laha swibedlhele swi nga talangiki nilaha madokodela ya kayivelaka kona. Hambi swi ri tano, mirhi ya xintu hi ntolovelo yi na masungulo lama tiyeke eka vukholwa-hava ni vungoma. Xana Mukriste u fanele ku endla yini ehansi ka swiyimo leswi?

“‘HANDLE ko kanakana “agbo” leyi yi ta n’wi dlaya ivi yi herisa vusweti byakwe hinkwabyo ni bya hina.’ Kutani ke, hikwalaho ka maveriveri ya leswaku murhi lowuntshwa a wu ta tisa ntshunxeko lowunene eka mina, mpfangano wa mirhi leyi swekiweke wu cheriwe enkolweni wa mina.”

Leswi swi tsariwe hi dokodela wa swa mirhi eLagos, Nigeria, eka xihloko xa Sunday Times lexi nge “U Nga Soli Mutshunguri Wa Xintu.” A a hlamusela ndlela leyi vatswari vakwe va heleriweke hi ntshembo ha yona hi ku hlakarhela kakwe eka vuvabyi lebyikulu loko a ri na lembe rin’we ntsena hi vukhale. Murhi, lowu rhumeriweke eka vona hi mutshunguri wa xintu, wu nyikiwe ku dzuneka ka ku ponisa vutomi byakwe.

Vantima vo tala lava tsakelaka murhi wa xintu va vulavula hi vutshunguri lebyi hlamarisaka lebyi tirhisiweke etimhakeni leti vutshunguri bya xibedlhele byi hlulekeke eka tona. Van’wana va byi sola va ku i vun’anga lebyi nga riki na mahanyelo, bya vukholwahava. Exikarhi ku na lavaya va nghenisaka nkambisiso wa sayense eka mirhi ya kwalaho ya timitsu ni le ka ku xiximeka ni ku amukeleka lokukulu ka vatshunguri va xintu. Vo tala va nga tsakela ku vona ku pfumelelana ka mirhi ya xintu ni ya manguva lawa, va tshaha ntirhisano exikarhi ka vatirhisi va mintlawa leyi mimbirhi eChina ni le India.

Hambi loko u nga tshami kona eAfrika, u nga tsakela ku tiva loko murhi wa Wantima wu tirha ni ku pfuna hakunene? Ku vuriwa yini hi mihivahivani leyi tolovelekeke ngopfu exikarhi ka Vantima? Xana salamusi i mpfangano wa nkoka kumbe i mhaka leyi vavisaka leyi faneleke ku soriwa? Xiyimo xa Mukriste xi fanele ku va xihi eka murhi wo tano wa xintu wa Vantima?

Mirhi Ya Timitsu

Kavula, swimilana i xihlovo-nkulu xerhu xa swakudya naswona i swa nkoka eka vukona bya hina. Nakambe ku na swimilana leswi nga ni swidzidzirisi kumbe chefu leswi dlayeke tinhlayo leti nga hlayekiki ta vanhu lava swi tirhiseke hi ndlela yo biha. Kambe xana a wu swi tiva leswaku swin’wana swa swidzidzirisi leswi swa tirhisiwa eka mirhi ya manguva lawa? Tintlhari ti tshubule swin’wana swa swidzidzirisi leswi hi ku kambisisa swimilana leswi a swi tirhisiwa eka mirhi ya xintu kumbe eka mimpfangano ya mirhi leyi swekiweke ya vavanuna va mirhi. Va hlengelete swikombiso, va swi hlahluva hi ku ya hi swa mirhi, kutani va kambela vuyelo bya swona emirini ni le ka switsongwatsongwana leswi vangaka vuvabyi. Vuyelo bya kona ku ve ku humelerisiwa ka mahlungu man’wana ya nkoka ya swa mirhi, yo fana ni lawa hi Xinghezi va nge i quinine, reserpine, digitalis na codeine.

Vanhu va minkarhi ya khale va tshubule mirhi yo tala ya timitsu va nga swi xiyi, hi ku ringeta na hi xihoxo, kumbe hi ku xiya leswi humeleleke eka swiharhi loko swi dye swimilana swo karhi. Hakanyingi lava endleke mintshubulo yo tano ni lava va veke vatshunguri va hlayise vutshila emindyangwini ya vona. Vutivi bya timitsu xisweswo byi hundziseriwe byi huma eka tatana byi ya eka n’wana kumbe byi ya eka vanhu van’wana lava hlawuriweke tanihi vadyondzi va mintirho. Vatshunguri vo tala va xintu va ha voyamele eku fihleni swinene, hakanyingi va ala swinene ku paluxa leswaku i swimilana swihi leswi va endlaka mirhi ya vona ha swona. Kambe ku katseka swo tala eka mirhi ya xintu ya Vantima ku tlula mirhi ya timitsu ntsena.

Nkucetelo Lowukulu Wa Vungoma

Ku tshungula ko tala ka xintu ka Vantima ku fambisana swinene ni masalamusi. Vo tala va pfumela leswaku swimilana swi na mintlhaveko, matimba yo vulavurisana ni matimba lamakulu yo twa. Vatshunguri van’wana va vula leswaku va twisisa ririmi ra swimilana ni leswaku va swi kota ku vulavurisana na swona. Van’wana a va voni ku vulavurisana ku ri loku humaka eka swimilana, hikuva va vula leswaku mimoya leyi nga vonekiki yi va kongomise eka timitsu leti nga ni matimba yo tshungula.

Xisweswo vungoma byi endle ntirho lowukulu eka mirhi ya xintu eAfrika. Hi xikombiso, Ma-Nigeria yo tala ya tshemba leswaku vuvabyi ni mafu swi vangiwa hi swikwembu leswi hlundzukisiweke (kumbe mimoya ya vakokwana) kumbe hi valala lava tirhisaka vuloyi. Kutani magandzelo yo va mbuwetela ya endliwa, naswona mihivahivani na tindlela ta vungoma swa tirhisiwa.

Asuquo, mutshunguri wa Mu-Nigeria, hi un’wana loyi a tshembeke leswi swinene. U ri: “Ndzi dyondze mirhi ya timitsu eka tata wa mina naswona a ndzi tala ku gandzela swikwembu ni mimoya ya vakokwa wa hina loko ndzi lunghiselela mimpfangano ya mina ya mirhi leyi swekiweke. A ndzi tshemba leswaku swa horisa ni leswaku ku hluleka ku swi gandzela swi nga tisa vuvabyi kumbe rifu.”

Entiyisweni, hakanyingi swi tirha hi ndlela yin’wana. Tidyondzo to tano ti nghenise timiliyoni ta vanhu eka minchavo ya vukholwahava ni ku khotseriwa mavandla ya mimoya leyi nga vonekiki. Vo tala va xanisiwe hi ntshikilelo ni nhlaselo wa mimoya. Leswi swi ri swoxe i xivangelo lexi tiyeke xo fularhela vutshunguri byihi na byihi lebyi katsaka magandzelo kumbe mihivahivani yin’wana ya vungoma. Naswona mimoya leyi nga tshikilelaka ni ku hlasela vanhu kumbe yi va kanganyisela ku anakanya kumbe leswaku vakokwa wa vona va ha hanya kumbe leswaku swimilana swi nga vulavula swi le rivaleni leswaku ya kanganyisa naswona yi bihile. Bibele ya tsundzuxa yi ku: “Loko vamatiko va phahla, va phahlela mademona, a va phahleli Xikwembu. Kutani a ndzi lavi leswaku mi va ni xinakulobye ni mademona.”—1 Vakorinto 10:20.

Mademona, tintsumi leti xandzukeke leti avanyiseriweke ku lova ka nkarhi lowu taka hi Xikwembu, ti voyamele eku hambukiseni ka vanhu evugandzerini bya Yehova, Xikwembu xa ntiyiso. (2 Petro 2:4; Yuda 6) Etimhakeni tin’wana ya tiendla onge i swikwembu leswi nga ni musa. (2 Vakorinto 11:14) Loko ya yisa vunwa bya wona emahlweni, ya tihundzula lava feke ivi ya endla leswaku vanhu va anakanya leswaku vakokwa wa vona va ha hanya emisaveni ya moya. Hambi swi ri tano, Bibele hi ku kongoma yi ri: “Vafi a v̌a tiv̌i ntšhumu, . . . hikuv̌a šiv̌andleni ša v̌afi laha u yaka kona, a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.”—Eklesiasta 9:5, 10.

Kutani a swi ta va swi hoxile eka vagandzeri va Xikwembu xa ntiyiso ku amukela vutshunguri byihi na byihi bya n’anga ya timitsu lebyi katsaka mikhuva ya vungoma. Hi ku fanana, tin’anga ta timitsu leti tsakelaka ku nyikela vugandzeri lebyi amukelekaka eka Xikwembu ti fanele ku tshika xivumbeko xin’wana ni xin’wana xa mukhuva wa vungoma. Hakunene, lava va amukelaka vungoma va fularhela musa ni nsirhelelo wa Yehova ivi va nga vi na xivandla ebandlheni ra Vukriste. (Vagalatiya 5:19-21; Nhlavutelo 21:8) Ku na vo tala lava tshikeke vungoma, naswona va kuma leswaku vutshunguri byin’wana bya timitsu byi nga va lebyi tirhaka handle ka mikhuva ya vungoma.

Ku Hundzukela eVukristeni

Loko a vulavula hi mintokoto ya yena n’wini, Erhabor, n’anga leyi tivekaka ximfumo leyi fambisaka xibedlhele xa timitsu, u ri: “Eku sunguleni a ndzi tshemba leswaku magandzelo ya fanele ku katsiwa eka mirhi leswaku ndzi lwisana ni moya lowu vangaka vuvabyi. Kambe endzhaku ka loko ndzi dyondze Bibele na Timbhoni ta Yehova kutani ndzi va Mukriste, ndzi herise mikhuva leyi ivi manuku ndzi pfumelelana ni milawu ya Bibele. Ndzi kume leswaku matimba lama tshungulaka ma le ka swimilana hi swoxe.”

Hi ku fanana, Asuquo u ri “Swilo leswi ndzi swi dyondzeke hi ta Yehova swi tise nhlamuselo leyintshwa evuton’wini bya mina. Nchavo wa mina ehenhleni ka vakokwana wu susiwile, naswona ndzi tive Xikwembu xa ntiyiso. Ndzi tlhele ndzi vona leswaku magandzelo a ya nga ri ya nkoka ni leswaku i mati ya byewu ni matluka leswi tshungulaka vanhu. Vanhu vo tala sweswi va ta eka mina leswaku va ta tshunguriwa hikuva a ndzi tirhisi vukholwahava bya vona hi ku kombela magandzelo. Vutshunguri bya mina a byi va durheli ku fana ni loko va ya eka vatshunguri lava fembaka.”

Hikwalaho ka leswi Okon, loyi nakambe a tirhisaka mirhi ya timitsu, a nga tirhisiki vungoma kumbe magandzelo eka endlelo rakwe, u soriwa hi vatirhisi van’wana va timitsu va ku u “onha endlelo ra vona.” “Swin’wana swa swigulana swa mina,” ku vula yena, “swi te tanihi tinhlori leswaku swi ta vona loko ndza ha tirhisa magandzelo exihundleni. Endzhaku ka ku tshunguriwa hi laha ku humelelaka hi mavhiki mambirhi, va pfumerile leswaku a ndzi xi tirhisi xivumbeko xihi na xihi xa ku femba. Nakambe va pfunekile eka mabulo ya Matsalwa lawa ndzi veke na wona na vona. Ndzi hlamarile ku vona mune wa khale ka swigulani swa mina eka Ntsombano wa ‘Rirhandzu ra Xikwembu’ wa Timbhoni ta Yehova hi December 1980. Va ndzi angarhile ivi va ku: ‘Hi tile eka wena ku ta lava vutshunguri bya miri. U hi nyike ni vutshunguri bya moya.’”

Vakriste vo fana ni lava va boheke ku lwisana ni lava va navelaka leswaku va tlhelela eka mikhuva ya vungoma. Va swi tiva leswaku loko vo katsa tindlela ta vona to tshungula ni xivumbeko xihi na xihi xa vungoma, va nga ka va nga ha faneleki ku tshama ebandlheni ra Vukriste. Kutani a va tirhisi magandzelo kumbe ku tirhisa vungoma. A va vuli mavunwa va ku va nga horisa muxaka wihi na wihi wa vuvabyi, naswona a va ringeti ku nyika langutelo ra ku va ni matimba lama hlawulekeke. Va papalata hambi ku ri xivumbeko xa vungoma.

Vutshunguri Bya Ntiyiso Lebyi Humaka Eka Xikwembu

Ematikweni yo tala lama hluvukaka, vunyingi bya vaaka-tiko byi tiseketela hi vutshunguri lebyi nyikeriwaka hi vatshunguri va xintu, lava vo tala va nga ni ntshembo lowukulu eka vona. Handle ka sweswo, swibedlhele ni madokodela ya swa mirhi i swintsongo ngopfu lerova swi nga hlangavetana ni swilaveko swa vutshunguri. Kutani ke, vanhu vo tala ematikweni lawa hi ku fanana va ta hambeta va tihlanganisa ni vatshunguri, lava vo tala va vona va tirhisaka tindlela ta vungoma. Kambe wena u ta endla yini?

“Ntiyiso,” ku vule Yesu, “wu ta mi ntshunxa.” (Yohane 8:32) Hi ku tiva leswaku Bibele yi sola mikhuva yo tano, Mukriste u ta ala ku va la nga tshembekiki eka Xikwembu hi ku tihlanganisa ni vavhumbi kumbe hi ku lava vutshunguri lebyi katsaka ku hlahluva eka mutirhisi wa timitsu. (Deuteronoma 18:10-13; ringanisa Tinhlayo 23:21, 23.) Kutani loko a vabya, ku nga ka ku nga vi vutlhari eka Mukriste ku ehleketa leswaku swiphiqo swi huma eka valoyi. Munhu a nga fanelanga ku chava ku vabyisiwa hi noyi loko a tshama a tiyile etlhelweni ra Xikwembu hi ku alela xin’wana ni xin’wana lexi fambisanaka ni vungoma. Loko, hikwalaho ka ku nga hetiseki loku hi nga na kona hinkwerhu, ku hlangavetaniwa ni vuvabyi, kona kungu ra munhu hi xiyexe ri fanele ku endliwa mayelana ni mixaka ya vutshunguri.a

Gandzelo ra nkutsulo leri nyikeriweke hi Yesu hi yona ndlela yi ri yoxe ya ku kutsuriwa exidyohweni ni vuyelo bya vuvabyi ni rifu. (Yohane 3:16; Mintirho 4:12) Hi rona ri ri roxe ri pfulelaka vanhu lava tshembekaka ndlela ya ku kuma vutomi lebyi nga heriki emisaveni ya paradeyisi laha ‘ku nga riki na munhu la nga ta ku: Ndza vabya.’—Esaya 33:24.

Ku kondza ku fika siku rero ro tsakisa, Xikwembu xa matimba hinkwawo xi hi tshembisa leswaku xi ta sirheleta lava xi tshembaka. Kutani Vakriste hinkwavo va fanele ku tshemba Yehova, va tshama ekusuhi na yena hi xikhongelo na hi ku kombela. Leswi swi ta vanga vutomi lebyinene sweswi, naswona swi ta tiyisa ku amukela ka hina vutomi lebyi hetisekeke emisaveni ya Paradeyisi leyi tshembisiweke.—2 Petro 3:10-14; 1 Yohane 2:17.

[Nhlamuselo ya le hansi]