Yehovha—Xihlovo Xa Vululami Bya Ntiyiso Ni Vunene

“Ribye le’ro tiya; mitiro ya yena yi hetisekile; hikuv̌a tindlela hikwato ta yena ti lulamile; i Šikwembu šo ṭhembeka, ši nga ri na nanḍu.”—DETERONOMA 32:4.

1. Hikwalaho ka yini hi ntumbuluko hi navela vululami?

TANIHI leswi munhu un’wana ni un’wana a velekiwaka a ri la lavaka ku rhandziwa, kutani hinkwerhu ha swi navela ku kombisiwa vululami. Swi hilaha murhangeri wa mfumo wa Amerika Thomas Jefferson a tsaleke hakona, “[vululami] i nchumu wa ntumbuluko naswona munhu u velekiwa na byona, . . . i nchumu wa ntumbuluko eka hina ku fana ni mintlhaveko, ku vona kumbe ku twa.” Leswi a swi hlamarisi tanihi leswi Yehovha a hi endleke hi xifaniso xakwe. (Genesa 1:26) Ina, u hi nyike timfanelo leti kombisaka vumunhu byakwe, yin’wana ya tona i vululami. Hi yona mhaka leyi hi ntumbuluko hi navelaka vululami naswona hi navelaka ku hanya emisaveni leyi nga ni vululami bya ntiyiso ni vunene.

2. Xana vululami i bya nkoka ku fikela kwihi eka Yehovha, naswona hikwalaho ka yini hi fanele hi twisisa leswi vululami bya Xikwembu byi nga swona?

² Malunghana na Yehovha, Bibele ya hi tiyisekisa: “Tindlela hikwato ta yena ti lulamile.” (Deteronoma 32:4) Kambe emisaveni leyi leyi nga ni vuhomboloki, a swi olovi ku twisisa leswi vululami bya Xikwembu byi nga swona. Hambiswiritano, hi ku hlaya Rito ra Xikwembu, hi nga swi kota ku twisisa ndlela leyi Xikwembu xi tirhisaka vululami ha yona, naswona hi ya hi ti vona kahle tindlela ta Xikwembu leti hlamarisaka. (Varhoma 11:33) Ku twisisa vululami hi mongo wa Bibele i swa nkoka hikuva ndlela leyi hi twisisaka vululami ha yona yi nga ha va yi vangiwa hi mianakanyo ya vanhu. Hi ku ya hi langutelo ra vumunhu, vululami byi nga ha tekiwa ntsena byi ri ku tirhisiwa ka nawu lowu vekiweke, handle ko ya hi nghohe. Kumbe hilaha mutivi wa filosofi Francis Bacon a tsaleke ha kona, “vululami byi katsa ku nyika munhu un’wana ni un’wana leswi swi n’wi faneleke.” Hambiswiritano, vululami bya Yehovha byi katsa swo tala.

Vululami Bya Yehovha Byi Tsakisa Mbilu

3. I yini lexi nga dyondziwaka hi ku kambisisa marito ya ririmi ro sungula lama tirhisiweke eBibeleni malunghana ni vululami ni vunene?

³ Ku anama ka vululami bya Xikwembu ku nga twisisiwa ku antswa hi ku kambisisa ndlela leyi marito ya ririmi ro sungula ma tirhisiwaka ha yona eBibeleni.a Lexi tsakisaka, eMatsalweni a ku na ku hambana lokukulu exikarhi ka vululami ni vunene. Kahle-kahle, minkarhi yin’wana marito ya Xiheveru ma tirhisiwa hi ndlela leyi yelanaka, hilaha hi swi vonaka hakona eka Amosi 5:24, laha Yehovha a khutazaka vanhu vakwe a ku: “[Vululami a byi] khuluke tani hi mati, ni [vunene] tani hi nambu lo’wu nga phyiki.” Ku tlula kwalaho, minkarhi yo hlayanyana marito lama nge ‘vululami ni vunene’ ma humelela swin’we hi xikongomelo xo kandziyisa mhaka ntsena.—Pisalema 33:5; Esaya 33:5; Yeremiya 33:15; Ezekiyele 18:21; 45:9.

4. Ku tirhisa vululami swi vula yini, naswona mpimanyeto lowu nga wona wa vululami hi wihi?

⁴ Hi wihi mongo lowu humesiwaka hi marito lawa ya Xiheveru ni ya Xigriki? Ku tirhisa vululami hi ku ya hi mongo wa Matsalwa swi vula ku endla leswi lulameke, handle ka ku ya hi nghohe. Tanihi leswi Yehovha ku nga yena a simekaka milawu ni misinya ya milawu ya mahanyelo, kumbe leswi lulameke ni leswi faneleke, ndlela leyi Yehovha a endlaka swilo ha yona hi wona mpimanyeto lowu nga wona, wa vululami. Theological Wordbook of the Old Testament yi hlamusela leswaku rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriwaka ri va vunene (tseʹdheq) “ri kombetela eka mpimanyeto lowunene wa mahanyelo naswona eka [Testamente ya Khale] mpimanyeto wolowo wu kombisa leswi Xikwembu xi nga xiswona swin’we ni ku rhandza ka xona.” Xisweswo, ndlela leyi Xikwembu xi tirhisaka misinya ya xona ya milawu ha yona, naswona ngopfu-ngopfu ndlela leyi xi tirhisanaka ha yona ni vanhu lava nga hetisekangiki, yi kombisa leswi vululami ni vunene bya ntiyiso byi nga swona.

5. Hi tihi timfanelo leti fambisanaka swinene ni vululami bya Xikwembu?

⁵ Matsalwa ma kombisa leswaku vululami bya Xikwembu byi tsakisa mbilu, a byi na tihanyi naswona a byi sihalali. Davhida u yimbelerile a ku: “Yehova u ranḍa ku lulama, a nga ka a nga ṭhiki la’v̌a ṅwi ranḍaka.” (Pisalema 37:28) Vululami bya Xikwembu byi xi endla leswaku xi tshembeka ni ku va ni ntwela-vusiwana eka malandza ya xona. Vululami bya Xikwembu byi anakanyela swilaveko swa hina naswona byi tiva ku nga hetiseki ka hina. (Pisalema 103:14) Sweswo a swi vuli swona leswaku Xikwembu xi khutaza vubihi, hikuva sweswo swi nga vanga vuhomboloki. (1 Samuwele 3:12, 13; Eklesiasta 8:11) Yehovha u hlamusele Muxe leswaku Yena hi la nga ni “tintŝalo ni v̌unene, [la] hlwelaka ku kariha, [la] teleke tintŝalo ni ku ṭhembeka.” Hambileswi xi tiyimiseleke ku rivalela swihoxo ni swidyoho, Xikwembu a xi nge va tshiki xi nga va xupuli lava va faneriwaka hi ku xupuriwa.—Eksoda 34:6, 7.

6. Yehovha u tirhisana njhani ni vana vakwe va laha misaveni?

⁶ Loko hi anakanyisisa hi ndlela leyi Yehovha a tirhisaka vululami ha yona, a hi fanelanga hi n’wi teka tanihi muavanyisi la nga ni tihanyi, loyi a tsakelaka ku gweva vadyohi ntsena. Ku hambana ni sweswo, hi fanele hi n’wi teka tanihi tatana la nga ni rirhandzu kambe la nga tsanangiki, loyi minkarhi hinkwayo a tirhisanaka ni vana va yena hi ndlela leyi nga yona leyinene. Muprofeta Esaya u te: “O Yehova, u tata wa hina.” (Esaya 64:8) Tanihi Tatana la nga ni vululami ni vunene, Yehovha u lunga mfanelo ya yena yo yimela leswo lulama, hi ntwela-vusiwana lowukulu, eka vana va yena va laha misaveni, lava lavaka mpfuno kumbe ku rivaleriwa hikwalaho ka swiyimo swo tika kumbe ku tsana enyameni.—Pisalema 103:6, 10, 13.

Nhlamuselo Ya Leswi Vululami Byi Nga Swona

7. (a) I yini lexi hi xi dyondzaka hi vululami bya Xikwembu eka vuprofeta bya Esaya? (b) Hi xihi xiphemu lexi Yesu a veke na xona eku dyondziseni ka matiko hi vululami?

⁷ Ndlela leyi vululami bya Yehovha byi nga ni ntwela-vusiwana ha yona yi kandziyisiwe hi ku ta ka Mesiya. Yesu u dyondzise vululami bya Xikwembu naswona u hanye hi ku pfumelelana na byona, hilaha muprofeta Esaya a vhumbheke hakona. Ina, vululami bya Xikwembu byi katsa ku kombisa tintswalo eka lava karhatekeke. Hi ndlela yoleyo, a va nge khomiwi hi gome leri nga heriki. Yesu, “nandza” wa Yehovha, u te emisaveni leswaku a ta “hlamusela kahle eka matiko” xiyenge lexi xa vululami bya Xikwembu. Ku tlula kwalaho, u endle leswi hi ku hi nyika xikombiso lexi hanyaka xa leswi vululami bya Xikwembu byi vulaka swona. Tanihi “hluke ra ku lulama” ra Hosi Davhida, Yesu u hisekele ‘vululami naswona a a hatlisa ku endla leswi lulameke.’—Esaya 16:5; 42:1-4; Matewu 12:18-21; Yeremiya 33:14, 15.

8. Hikwalaho ka yini vululami ni vunene bya ntiyiso swi hombolokisiwile hi lembe-xidzana ro sungula?

⁸ A swi ri swa nkoka swinene leswaku nhlamuselo ya leswi vululami bya Yehovha byi nga swona yi nyikeriwa hi lembe-xidzana ro sungula C.E. Vakulu va Vayuda ni varhangeri va vukhongeri—vatsari, Vafarisi ni van’wana—va twarise ni ku kombisa muxaka lowu hoxeke wa vululami ni vunene. Hikwalaho ka sweswo, vanhu lava tolovelekeke, lava a va swi kuma swi nga koteki ku enerisa swilaveko swa vatsari ni Vafarisi, kumbexana a va anakanya leswaku vunene bya Xikwembu a ku ri nchumu lowu nga fikelelekiki. (Matewu 23:4; Luka 11:46) Yesu u kombise leswaku a swi nga ri tano. U hlawule vadyondzisiwa vakwe eka vanhu lava lava tolovelekeke, kutani a va dyondzisa mimpimanyeto yo lulama ya Xikwembu.—Matewu 9:36; 11:28-30.

9, 10. (a) Xana vatsari ni Vafarisi va ringete ku kombisa ku lulama ka vona hi ndlela yihi? (b) Xana Yesu u swi paluxe hi ndlela yihi leswaku mikhuva ya vatsari ni Vafarisi a yi ri ya hava, naswona ha yini?

⁹ Hi hala tlhelo, Vafarisi va lave tindlela ta ku kombisa “ku lulama” ka vona hi ku khongela kumbe ku nyikela erivaleni. (Matewu 6:1-6) Nakambe va ringete ku kombisa ku lulama ka vona hi ku namarhela swinene milawu ni swinawana swa ntsandza-vahlayi—leswi swo tala swa swona a swi endliwe hi vona. Matshalatshala wolawo ma va endle va “honisa vululami ni [rirhandzu] ra Xikwembu.” (Luka 11:42) Swi nga ha endleka a va vonaka va lulamile ehandle, kambe endzeni a va ‘tele hi ku kala nawu,’ kumbe vuhomboloki. (Matewu 23:28) Kahle-kahle, a va nga tivi nchumu hi ta vunene bya Xikwembu.

¹⁰ Hikwalaho ka sweswo, Yesu u tsundzuxe valandzeri vakwe a ku: “Loko ku lulama ka n’wina ku nga andzi ku tlula lokuya ka vatsari ni Vafarisi, mi nga ka mi nga ngheni emfun’weni wa matilo.” (Matewu 5:20) Ku hambana lokukulu loku nga kona exikarhi ka vululami bya Xikwembu lebyi kombisiweke hi Yesu swin’we ni ku khuma ka mianakanyo ya vatsari ni Vafarisi, lava tivonaka va lulamile, hi swona a swi va endla va nga twanani.

Vululami Bya Xikwembu Ni Vululami Lebyi Soholotiweke

11. (a) Hikwalaho ka yini Vafarisi va vutise Yesu malunghana ni ku hanyisa hi Savata? (b) Xana nhlamulo ya Yesu yi kombise yini?

¹¹ Hi nkarhi wa vutirheli bya yena bya le Galeliya eka ximun’wana xa lembe ra 31 C.E., Yesu u vone wanuna la khwanyaleke voko esinagogeni. Tanihi leswi a ku ri Savata, Vafarisi va vutise Yesu va ku: “Xana swa pfumeleriwa ku hanyisa hi savata?” Ematshan’weni yo va ni ntwela-vusiwana wa xiviri eka munhu loyi a xanisekaka, vona a va navela ku kuma nchumu wo sola Yesu ha wona, hilaha xivutiso xa vona xi kombisaka hakona. A swi hlamarisi leswi Yesu a karhatekeke hikwalaho ka timbilu ta vona to nonon’hwa! Kutani u vutise Vafarisi xivutiso xo yelana ni lexi va xi vutiseke: ‘Xana swa pfumeleriwa ku endla xiendlo lexinene hi savata?’ Loko va miyela, Yesu u hlamule xivutiso xakwe hi ku va vutisa loko a a va nga ta yi pfuna nyimpfu leyi weleke emugodini hi Savata.b “Munhu i wa nkoka swinene ku tlula nyimpfu!” Yesu u vulavule hi vutlhari lebyi nga kanetekiki. U gimete hi ku: “Xisweswo swa pfumeleriwa [kumbe, swi lulamile] ku endla xilo lexinene hi savata.” Vululami bya Xikwembu a byi fanelanga byi hingakanyiwa hi mikhuva ya vanhu. Loko se a yi hlamusele kahle yinhla yoleyo, Yesu u sungule ku hanyisa voko ra wanuna loyi.—Matewu 12:9-13; Marka 3:1-5.

12, 13. (a) Ku hambana ni vatsari ni Vafarisi, Yesu u ku kombise njhani ku navela ka yena ku pfuna vadyohi? (b) Hi kwihi ku hambana exikarhi ka vululami bya Xikwembu ni ku tiendla la lulameke?

¹² Leswi Vafarisi a va nga ri na mhaka ni vanhu lava karhatekeke emirini, swi le rivaleni leswaku a va nga khathali hi lava sweleke emoyeni. Matwisiselo ya vona lama hoxeke malunghana ni leswi ku lulama ku nga swona, ma va endle va honisa ni ku nyenya valuvisi ni vadyohi. (Yohane 7:49) Hambiswiritano, vunyingi bya vanhu vo tano byi amukele dyondzo ya Yesu, handle ko kanakana hi ku vona leswaku u navela ku va pfuna ku nga ri ku va avanyisa. (Matewu 21:31; Luka 15:1) Hambiswiritano, Vafarisi va sandze matshalatshala ya Yesu yo hanyisa lava vabyaka emoyeni. Va gungurile hi ndlela yo sola va ku: “Munhu loyi u amukela vadyohi a tlhela a dya na vona.” (Luka 15:2) Loko a hlamula xihehlo xa vona, Yesu u tlhele a tirhisa xifaniso xa vurisi. Tanihi leswi murisi a tsakaka loko a kuma nyimpfu leyi lahlekeke, ni tintsumi etilweni ta tsaka loko mudyohi a hundzuka. (Luka 15:3-7) Yesu hi yexe u tsakile loko a swi kotile ku pfuna Zakiya leswaku a hundzuka eka ndlela ya yena ya vudyoho. U te: “N’wana wa munhu u tele ku ta lava ni ku ponisa leswi lahlekeke.”—Luka 19:8-10.

¹³ Minjhekanjhekisano leyi yi ku kombisa kahle ku hambana exikarhi ka vululami bya Xikwembu, lebyi lavaka ku hanyisa ni ku ponisa, ni ku tiendla mululami, loku lavaka ku tlakusa vanhu va nga ri vangani kutani ku avanyisa vo tala. Mihivahivana ya hava ni mikhuva ya vanhu swi endle leswaku vatsari ni Vafarisi va tikukumuxa, va va ni vutianakanyi, kambe Yesu u swi veke erivaleni leswaku va “honise timhaka ta ntikelo lowukulu ta Nawu, ku nga vululami, tintswalo ni vutshembeki.” (Matewu 23:23) Onge hi nga tekelela Yesu emhakeni ya ku tirhisa vululami bya ntiyiso eka hinkwaswo leswi hi swi endlaka naswona hi xiya leswaku hi nga ngheniwi hi ku tiendla valulami.

14. Xana xin’wana xa swifaniso swa Yesu xi swi kombisa njhani leswaku vululami bya Xikwembu byi anakanyela swiyimo swa munhu?

¹⁴ Hambileswi Yesu a yi honiseke milawu leyi tshikilelaka leyi vekiweke hi Vafarisi, u wu hlayisile Nawu wa Muxe. (Matewu 5:17, 18) Loko a ri karhi a endla sweswo, a nga yi pfumelelanga nhlamuselo ya Nawu lowu wo lulama leswaku yi hambana ni misinya ya milawu ya wona. Loko wansati loyi a khomiwe hi vuvabyi byo khuluka ngati ku ringana 12 wa malembe a khumbe nguvu yakwe kutani a hanyisiwa, Yesu u vule leswi eka yena: “N’wananga, ripfumelo ra wena ri ku hanyisile; famba hi ku rhula.” (Luka 8:43-48) Marito ya Yesu lama chavelelaka ma kombise leswaku hakunene vululami bya Xikwembu byi pfumelelane ni xiyimo xa yena. Hambileswi hi ku ya hi nawu a a nga basanga, naswona a a tlule Nawu wa Muxe hi ku va exikarhi ka ntshungu, ripfumelo ra yena a a ri fanele ri hakeriwa.—Levhitika 15:25-27; ringanisa Varhoma 9:30-33.

Ku Lulama I Ka Vanhu Hinkwavo

15, 16. (a) Xana xifaniso xa Yesu xa Musamariya wa muakelani xi hi dyondzisa yini malunghana ni vululami? (b) Hikwalaho ka yini hi fanele hi papalata ku “tiendla [lava] lulameke ku tlurisisa?”

¹⁵ Handle ka ku kandziyisa ku chavelela ka byona ntsena, Yesu u tlhele a dyondzisa vadyondzisiwa va yena leswaku vululami bya Xikwembu byi fanele byi katsa vanhu hinkwavo. Sweswo hi leswi Yehovha a n’wi rhumeleke swona ‘ku tisa vululami eka matiko.’ (Esaya 42:1) Leyi a ku ri yihla leyi kandziyisiweke hi xin’wana xa swifaniso swa Yesu leswi dumeke swinene, lexiya xa Musamariya la nga muakelani. Xifaniso lexi a xi ri nhlamulo ya xivutiso lexi vutisiweke hi wanuna la tivaka Nawu, loyi a a lava ku “tikombisa a ri la lulameke.” “Xana kahle-kahle warikwerhu i mani?” ku vutisa yena, handle ko kanakana a a navela leswaku vutihlamuleri byakwe bya vuakelani byi va eka Vayuda ntsena. Musamariya wa le xifanisweni xa Yesu u kombise ku lulama ka vukwembu, hikuva a a tiyimiserile ku tirhisa nkarhi ni mali yakwe leswaku a pfuna munhu wumbe wa rixaka rin’wana. Yesu u gimete xifaniso xakwe hi ku tsundzuxa munhu loyi a vutisaka: “U endla tano na wena.” (Luka 10:25-37) Kutani, loko na hina hi endla leswinene eka vanhu hinkwavo ku nga khathariseki rixaka ni ndhavuko wa vona, hi ta va hi tekelela vululami bya Xikwembu.—Mintirho 10:34, 35.

¹⁶ Hi hala tlhelo, xikombiso xa vatsari ni Vafarisi, xi hi tsundzuxa leswaku loko hi ta tirhisa vululami bya Xikwembu, a hi fanelanga hi “tiendla [lava] lulameke ku tlurisisa.” (Eklesiasta 7:16) Ku lwela ku tsakisa van’wana hi ku tiendla lava lulameke kumbe hi ku landzelela swinene milawu ya vanhu, a swi nge hi endli hi amukeleka eka Xikwembu.—Matewu 6:1.

17. Hikwalaho ka yini swi ri swa nkoka swonghasi eka hina leswaku hi kombisa vululami bya Xikwembu?

¹⁷ Nchumu wun’wana lowu endleke Yesu a hlamusela matiko leswi vululami bya Xikwembu byi nga swona, a endlela leswaku vadyondzisiwa va yena hinkwavo va ta dyondza ku kombisa mfanelo leyi. Hikwalaho ka yini leswi swi ri swa nkoka? Matsalwa ma hi khutaza leswaku hi va “vatekeleri va Xikwembu,” naswona tindlela hinkwato ta Xikwembu ti lulamile. (Vaefesa 5:1) Hilaha ku fanaka, Mikiya 6:8 (NW) yi hlamusela leswaku xin’wana xa swilaveko swa Yehovha hi leswaku hi “kombisa vululami” loko hi ri karhi hi famba ni Xikwembu xa hina. Ku tlula kwalaho, Sofoniya 2:2, 3 yi hi tsundzuxa leswaku loko hi lava ku pona hi siku ra vukarhi bya Yehovha, hi fanele hi ‘lava ku lulama’ siku rero ri nga si fika.

18. Hi swihi swivutiso leswi nga ta hlamuriwa eka xihloko lexi landzelaka?

¹⁸ Kutani ke, masiku lawa yo hetelela ya mangava ‘ngopfu-ngopfu i nkarhi lowu amukelekaka’ wo kombisa vululami. (2 Vakorinto 6:2) Hi nga tiyiseka leswaku loko, ku fana na Yobo, hi ‘tiambexa ku lulama’ naswona ‘vululami byi va nguvu ya hina yo pfumala mavoko,’ Yehovha u ta hi katekisa. (Yobo 29:14) Xana ku tshemba vululami bya Yehovha ku nga hi pfuna njhani leswaku hi langutela vumundzuku hi ku tiyiseka? Ku tlhandlekela kwalaho, loko hi ri karhi hi langutele “misava leyintshwa,” xana vululami bya Xikwembu byi hi sirhelela njhani hi tlhelo ra moya? (2 Petro 3:13) Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

U Nga Hlamusela Xana?

◻ Vululami bya Xikwembu i yini?

◻ Xana Yesu u dyondzise vululami eka matiko hi ndlela yihi?

◻ Hikwalaho ka yini vululami bya Vafarisi a byi hombolokisiwile?

◻ Hikwalaho ka yini hi fanele hi tirhisa vululami?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Yesu u ku hlamusele kahle ku anama ka vululami bya Xikwembu