Xivangelo Xa Ku Tshemba Vuprofeta Bya Bibele

HOSI PIRO wa le Epirus en’walungu vupela-dyambu bya Grikiya u lwe ni Mfumo wa Rhoma ku ringana nkarhi wo leha. Leswi a a swi lava hi mahlo-ngati ku tiva vuyelo bya kona, u ye a ya vutisa endhumbheni ya le Delphi. Kambe nhlamulo leyi a yi kumeke yi nga ha vula xin’wana xa swilo leswi landzelaka: (1) “Ndza ku byela wena n’wana wa Æacus leswaku u nga va hlula Varhoma. U ta famba u tlhela u vuya, a wu nge hluriwi enyimpini.” (2) “Ndzi ri Varhoma va nga ku hlula, wena n’wana wa Æacus. U ta famba kambe u nge vuyi, u ta dlayiwa enyimpini.” U hlawule nhlamuselo yo sungula ya mungoma hiloko a lwa ni tiko ra Rhoma. Piro u hluriwe hi ku helela.

Swiendlakalo swo fana ni leswi swi endle leswaku tinhlamuselo ta vangoma va khale ti tiviwa tanihi leti tikaka ni leti nga twisisekiki. Kambe ku vuriwa yini hi vuprofeta bya Bibele? Vaxopaxopi van’wana va vula leswaku vuprofeta lebyi kumekaka eBibeleni bya fana ni leswi hlamuseriwaka hi vangoma. Vaxopaxopi lava va ehleketa leswaku vuprofeta bya Bibele byo va mianakanyo ya vanhu lava tlhariheke ni lava nga ni vuxiyaxiya, lava hi ntolovelo ku nga ntlawa wa vaprista, lava ringetaka ku vula swilo ka ha ri emahlweni. Ku vuriwa leswaku vavanuna lava a va swi kota ku vona swiendlakalo swo karhi ka ha ri emahlweni hi ku tirhisa ntokoto wa vona kumbe hi ku tihlanganisa ni swikwembu. Hi ku ringanisa swihlawulekisi swo hambana-hambana swa vuprofeta bya Bibele swin’we ni swihlawulekisi swa tinhlamuselo ta vangoma, hi ta swi kota ku fikelela makumu lama nga wona.

Ku Hambana Loku Nga Kona

Tinhlamuselo ta vangoma a ti tiviwa hi ku nga twisiseki ka tona. Hi xikombiso, tinhlamulo leti nyikeriweke eDelphi, a ti vuriwa hi mpfumawulo lowu nga twaliki kahle. Leswi swi vangele leswaku vaprista va ti hlamusela kutani va tsala tindzimana leti ti nga hlamuseriwaka hi ndlela yihi na yihi. Xikombiso xo hlawuleka xa leswi i nhlamulo leyi nyikiweke Croesus, hosi ya le Lydia. Loko a ye endhumbheni, u byeriwe leswi: “Loko Croesus o tsemakanya Halys, u ta lovisa mfumo wa matimba.” Kahle-kahle, “mfumo wa matimba,” lowu wu lovisiweke a wu ri wa yena! Loko Croesus a tsemakanye nambu wa Halys leswaku a ya hlasela Kapadokiya, u hluriwile hi Korexe lowa Muperesiya.

Ku hambana swinene ni tinhlamuselo ta vangoma va vuhedeni, vuprofeta bya Bibele byi tiviwa hi ku pakanisa ka byona ni ku twisiseka ka byona. Xikombiso xa leswi i vuprofeta bya ku wa ka Babilona, lebyi tsariweke ebukwini ya Bibele ya Esaya. Kwalomu ka malembe ya 200 leswi swi nga si endleka, muprofeta Esaya u nyikele vuxokoxoko lebyikulu lebyi pakanisaka malunghana ni ku hluriwa ka Babilona hi mfumo wa Meda-Peresiya. Vuprofeta byi paluxe leswaku vito ra muhluri ku ta va ku ri Korexe, naswona byi tlhele byi hlavutela ndlela leyi nambu lowukulu swinene lowu a wu ri xisirhelelo a wu ta phya ha yona ni ku nghena hi tinyangwa leti pfulekeke emutini lowu tiyisiweke. Leswi hinkwaswo swi hetiseke hi ku pakanisa. (Esaya 44:27–45:2) Ku tlhele ku profetiwa hi ku kongoma leswaku muti wa Babilona a wu ta hetelela wu nga ha ri na vaaki.—Esaya 13:17-22.

Nakambe, xiya ndlela leyi xitsundzuxo xa muprofeta Yonasi xi vuriweke ha yona hi ndlela leyi twisisekaka: “Ka ha sele masiku ya mune wa makume, kutani Niniva wu ta mbunḍušiwa!” (Yonasi 3:4) Marito lawa ma twisiseka kahle! Rungula leri a ri twala ri tshembeka swinene naswona a ri kongomile lerova hi ku hatlisa vanhu va Ninivha va “pfumela e ka Šikwembu, kutani v̌a v̌eka siku ra ku tiṭona ŝakudya, hikwav̌o v̌a ambala tinguv̌u to khwaša.” Hikwalaho ka ku hundzuka ka vona, Yehovha a nga va lovisanga vanhu va le Ninivha hi nkarhi wolowo.—Yonasi 3:5-10.

Tinhlamuselo ta vangoma a ti tirhiseriwa ku kuma matimba etimhakeni ta politiki. Hakanyingi vafumi ni varhangeri va masocha a va teka nhlamuselo leyi yi pfumelelanaka na vona leswaku va tikurisa hi voxe ni ku seketela mintirho ya vona, xisweswo va yi endla yi “languteka yi ri ni vukwembu.” Kambe, vuprofeta bya Xikwembu a byi nga cinciwi byi pfumelelana ni swiyimo swa munhu.

Hi xikombiso: Natani, muprofeta wa Yehovha a nga kanakananga ku tshinya Hosi Davhida la dyoheke. (2 Samuwele 12:1-12) Loko mfumo wa Israyele wa tinxaka ta khume wu fumiwa hi Yerobuwamu wa Vumbirhi, muprofeta Hosiya na muprofeta Amosi va yi sorile swinene hosi leyi xandzukaka ni vaseketeri va yona hikwalaho ka vugwinehi bya vona ni ku tikhoma ka vona hi ndlela leyi tisaka xisandzu eka Xikwembu. (Hosiya 5:1-7; Amosi 2:6-8) Xitsundzuxo xa matimba swinene hi lexi Yehovha a xi vuleke eka hosi hi ku tirhisa muprofeta Amosi, lexi nge: “Nḍi ta pfukela yindlu ya Yeroboam hi tlhari.” (Amosi 7:9) Ndyangu wa Yerobuwamu wu lovisiwile.—1 Tihosi 15:25-30; 2 Tikronika 13:20.

Minkarhi yo tala, tinhlamuselo ta vangoma a ti kumeka hi ku humesa mali yo karhi. Loyi a hakelaka mali yo tala a a kuma nhlamuselo leyi a yi lavaka. Lava a va vutisa etindhumbheni ta le Delphi a va hakela mali yo tala kambe va kuma rungula leri nga pfuniki nchumu, xisweswo va tata tempele ya Apollo ni miako yin’wana leyikulu hi xuma xo tala. Ku hambana ni sweswo, vuprofeta bya Bibele ni switsundzuxo a swi vuriwa handle ko hakela mali ni ku ya hi nghohe. Sweswo a swi ri tano ku nga khathariseki xiyimo kumbe rifuwo ra munhu loyi swi kongomisiweke eka yena, hikuva muprofeta wa ntiyiso a a nga ta fumbarherisiwa. Hikwalaho Samuwele loyi a a ri muprofeta tlhelo muavanyisi u vutisile hi mbilu yo basa a ku: “Nḍi amukerile tinyiko e mav̌okweni ya mani leŝaku nḍi pfala mahlo e henhla ka yena?”—1 Samuwele 12:3.

Leswi tinhlamuselo ta vangoma a ti kumeka etindhawini to karhi ntsena, munhu a a fanele a endla matshalatshala lamakulu leswaku a ya kona ku ya ti kuma. Eka munhu la nga fuwangiki, a swi tika ngopfu ku fikelela tindhawu toleto, hikuva a ti akiwe etindhawini to tanihi le Dodona eNtshaveni ya Tomarus, aEpirus ni le Delphi endhawini ya tintshava ya le xikarhi ka Grikiya. Hi ntolovelo a ku ri vafuwi ni vanhu lava nga ni matimba ntsena, lava a va swi kota ku ya vutisa swikwembu etindhumbheni toleto. Tlhandlakambirhi, elembeni masiku lawa “ku rhandza ka swikwembu” a ku hlavuteriwa ha wona a ma nga talanga. Hilaha ku hambaneke swinene ni sweswo, Yehovha Xikwembu u rhumele varhumiwa vakwe lava nga vaprofeta eka vanhu hi ku kongoma, leswaku va ya va byela vuprofeta lebyi va faneleke va byi twa. Hi xikombiso, loko Vayuda va ri evuhlongeni eBabilona, Xikwembu a xi ri ni vaprofeta vanharhu lava a va profeta exikarhi ka vanhu va xona—Yeremiya le Yerusalema, Ezekiyele a a ri ni vabohiwa, kasi Daniyele a a ri entsindza wa Mfumo wa Babilona.—Yeremiya 1:1, 2; Ezekiyele 1:1; Daniyele 2:48.

Hi ntolovelo tinhlamuselo ta vangoma a ti byeriwa munhu exihundleni, leswaku loyi a byeriwaka tona a kota ku ti tirhisa hi ndlela leyi yi nga ta n’wi vuyerisa. Ku hambana ni sweswo, hakanyingi vuprofeta bya Bibele a byi vuriwa erivaleni leswaku vanhu hinkwavo va twa rungula rero va tlhela va twisisa leswi ri hlamuselaka swona. Minkarhi yo tala muprofeta Yeremiya u vulavule erivaleni eYerusalema, hambileswi a a swi tiva leswaku varhangeri ni vaaka-tiko va muti wolowo a va nga ri rhandzi rungula rakwe.—Yeremiya 7:1, 2.

Namuntlha, tinhlamuselo ta vangoma ti tekiwa ti ri xiphemu xa matimu ya khale. A ti va pfuni ha nchumu vanhu lava hanyaka eminkarhini leyi ya mangava. A yi kona ni yin’we ya tinhlamuselo leti leyi vulavulaka hi siku ra hina kumbe hi vumundzuku bya hina. Hi ndlela leyi hambaneke swinene ni sweswo, vuprofeta bya Bibele i xiphemu xa ‘rito ra Xikwembu leri hanyaka ni leri nga ni matimba.’ (Vaheveru 4:12) Vuprofeta lebyi ana se byi hetisekeke bya Bibele byi veka xikombiso xa ndlela leyi Yehovha a tirhisaneke ni vanhu ha yona naswona byi hlavutela swilo swa nkoka malunghana ni swikongomelo swakwe swin’we ni vumunhu byakwe. Ku engetela kwalaho, vuprofeta bya nkoka bya Bibele byi ta hetiseka ku nga ri khale. Loko muapostola Petro a hlamusela leswi nga ta endleka enkarhini lowu taka, u tsarile a ku: “Ku ni matilo lamantshwa [Mfumo wa le tilweni wa Vumesiya] ni misava leyintshwa [vanhu vo lulama] leswi hi swi rindzeleke hi ku ya hi xitshembiso xa [Xikwembu], naswona ku ta va ni ku lulama eka swona.”—2 Petro 3:13.

Ku ringanisa kutsongo loku endliweke exikarhi ka vuprofeta bya Bibele ni tinhlamuselo ta vangoma va vukhongeri bya mavunwa, ku nga ha ku endla leswaku u fikelela makumu lama fanaka ni lawa ma phofuriwaka ebukwini leyi nge The Great Ideas, lama nge: “Malunghana ni mhaka yo tiva swilo swa nkarhi lowu taka, vaprofeta va Vaheveru hi vona va vonakaka va hlawulekile. Ku hambana ni vangoma kumbe vanyamusoro, . . . a va boheki ku kuma vutshila byo hlawuleka kumbe marhengu yo karhi leswaku va kota ku twisisa swihundla swa le henhla. . . . Minkarhi yo tala vuprofeta lebyi va byi vulaka byi vonaka byi twisiseka ku hambana ni bya vangoma. Xikongomelo xa vona xi vonaka xi ri ku hlavutela ku nga ri ku tumbeta leswi Xikwembu xi swi kunguhataka etimhakeni leti Xona hi Xoxe xi lavaka leswaku vanhu va vona ndlela leyi nga yona ka ha ri emahlweni.”

Xana U Ta Byi Tshemba Vuprofeta Bya Bibele?

U nga byi tshemba vuprofeta bya Bibele. Entiyisweni, u nga endla leswaku vutomi bya wena byi titshega hi Yehovha ni hi ku hetiseka ka rito rakwe ra vuprofeta. Vuprofeta bya Bibele a hi rungula leri feke, leri nga ni vuprofeta lebyi ana se byi hetisekeke. Vuprofeta byo tala lebyi kumekaka eMatsalweni byi karhi bya hetiseka kumbe byi ta hetiseka ku nga ri khale. Leswi byin’wana se byi hetisekeke, hi nga tiyiseka hakunene leswaku ni lebyi byi ta hetiseka. Leswi vuprofeta lebyi byi khumbaka nkarhi wa hina ni leswi byi katsaka vumundzuku bya hina, hi endla kahle ku byi tekela enhlokweni.

Hakunene u nga byi tshemba vuprofeta bya Bibele lebyi kumekaka eka Esaya 2:2, 3, lebyi nge: “E mikarini ya makumu, ku ta humelela leŝaku nṭhava ya yindlu ya Israel yi ta v̌ekiwa e nhlohlorini ya tinṭhav̌a, . . . Matiko yo tala ma ta ta kona, ma ku: Tanani, hi ta tlhandlukela nṭhav̌eni ya Yehova, . . . [u] ta hi dyonḍisa tindlela ta [yena], kutani hi ta famba e mitileni [yakwe].” Ina, vanhu va timiliyoni namuntlha va amukela vugandzeri bya Yehovha lebyi tlakukeke kutani va dyondza ku famba etindleleni takwe. Xana u ta tirhisa lunghelo leri ra ku dyondza leswi engetelekeke hi tindlela ta Xikwembu kutani u nghenisa vutivi lebyi kongomeke hi xona ni hi swikongomelo swa xona leswaku u ta famba etindleleni ta xona?—Yohane 17:3.

Ku hetiseka ka vuprofeta byin’wana bya Bibele ku lava leswaku hi teka goza hi xihatla. Malunghana ni nkarhi lowu tshineleke swinene, mupisalema u yimbelerile hi ndlela yo profeta a ku: “La’v̌o biha v̌a ta susiwa, . . . Ku sele nkarinyana, kutani lo’wo biha a nga ka a nga ha v̌i kona.” (Pisalema 37:9, 10) Xana u ehleketa leswaku i yini lexi lavekaka ku balekela ndzoviso lowu tshineleke wa lavo biha, ku katsa ni lava va solaka vuprofeta bya Bibele? Pisalema leyi fanaka ya hlamula: “La’va ṭhembaka Yehova v̌a ta fuma misav̌a.” (Pisalema 37:9) Ku tshemba Yehovha swi vula ku n’wi tshemba hi ku helela ni ku endla leswaku vutomi bya hina byi pfumelelana ni mimpimanyeto yakwe.—Swivuriso 2:21, 22.

Xana vutomi byi ta va byi ri njhani loko lava va tshembaka Yehovha se va fuma misava? Vuprofeta bya Bibele byi tlhela byi hlavutela leswaku ku ni vumundzuku lebyi hlamarisaka lebyi vekeriweke vanhu lava yingisaka. Muprofeta Esaya u tsarile a ku: “Hi laha mahlo ya v̌o-fe-mahlo ma nga ta hanyanya, ni tindlev̌e le’ti siv̌ekeke ti nga ta pfuleka; ŝilema ŝi ta tlula kukota tinhlangu, kutani ririmi ra mbev̌ev̌e ri ta yimbelela hi ku ṭaka; hikuv̌a mati ma ta khuluka mananga, ni ŝinambyana ŝi ta khulukela makwanḍasini.” (Esaya 35:5, 6) Muapostola Yohane u tsale marito lawa lama tiyisaka: “[Yehovha u] ta sula mihloti hinkwayo ematihlweni ya vona, rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona. Swilo swo sungula swi hundzile. Kutani Loyi a tshameke exiluvelweni a ku: . . . ‘Tsala, hikuva marito lawa ma tshembekile i ya ntiyiso.’”—Nhlavutelo 21:4, 5.

Timbhoni ta Yehovha ta swi tiva leswaku Bibele i buku ya vuprofeta lebyi tshembekaka. Naswona ti pfumelelana swinene ni xikhongotelo xa muapostola Petro lexi nge: “Hi ni rito ra vuprofeta leri tiyisekisiweke swinene; naswona mi endla kahle loko mi nyikela nyingiso eka rona ku fana ni le ka rivoni leri voningaka endhawini ya munyama, kukondza ku va vurhonga, kutani nyeleti ya nimixo yi tsuvuka etimbilwini ta n’wina.” (2 Petro 1:19) Onge u nga nyanyuriwa hi switshembiso leswinene swa nkarhi lowu taka, leswi vuprofeta bya Bibele byi hi byelaka swona!

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

NDHUMBHA YA LE DELPHI a yi tlangeriwa ngopfu eGrikiya ya khale.

Nkahelo lowu dakwaka a wu nyanyula muprista wa xisati

[Swifaniso]

Muprista wa xisati a tshame eka xitshamo xa milenge minharhu, a phofula leswi a swi vonaka

Leswi a a swi vula a a swi tekiwa swi ri tinhlavutelo leti humaka eka xikwembu Apollo

[Swihlovo Swa Kona]

Tripod: From the book Dictionary of Greek and Roman Antiquities; Apollo: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Tinhlamuselo leti humaka endhumbheni ya le Delphi a ti nga tshembekanga nikatsongo

[Xihlovo Xa Kona]

Delphi, Greece

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

U nga byi tshemba swinene vuprofeta bya Bibele lebyi vulavulaka hi misava leyintshwa