Ku Endla Leswaku Rito Ra Xikwembu Ri Tiveka eMalembeni Ya Le Xikarhi eSpaniya

MUAPOSTOLA PAWULO u tsalele Vakreste-kulobye va le Rhoma marito wolawo kwalomu ka lembe ra 56 C.E. Ku nga khathariseki leswaku hakunene Pawulo u yile eSpaniya, Bibele a yi swi hlamuseli. Hambiswiritano, hikwalaho ka matshalatshala ya Pawulo ni varhumiwa van’wana lava nga Vakreste, mahungu lamanene lama humaka eRitweni ra Xikwembu, ku nga Bibele, ma fike eSpaniya hi lembe-xidzana ra vumbirhi C.E.

Hi ku hatlisa, Vakreste va sungule ku andza eSpaniya. Hikwalaho ka sweswo, ku ve ni xilaveko xa leswaku vanhu va kwalaho va va ni Bibele leyi hundzuluxeriweke hi Xilatini. Leswi swi vangiwe hileswi hi lembe-xidzana ra vumbirhi, Spaniya a ri fumiwa hi Mfumo wa Rhoma naswona Xilatini xi ve ririmi leri vulavuriwaka eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma.

TIBIBELE TA XILATINI TI ENERISE XILAVEKO LEXI A XI RI KONA

Vakreste vo sungula va le Spaniya va humese Tibibele to hlayanyana ta Xilatini leti tivekaka tanihi Vetus Latina Hispana. Tibibele leti ta Xilatini ti hangalasiwe eSpaniya ku ringana malembe yo tala emahlweni ko va Jerome a heta Bibele yakwe leyi dumeke ya Xilatini leyi vitaniwaka Vulgate eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vuntlhanu C.E.

Bibele ya Jerome, leyi a yi heteke a ri eBetlehema, le Palestina—yi hatle yi fika eSpaniya. Loko Lucinius, loyi a nga xichudeni xa Bibele lexi fuweke a twa leswaku Jerome a a ri eku tsaleni ka Bibele ya Xilatini, u lave leswaku loko swi koteka a namba a kuma kopi ya Bibele leyi, leyintshwa. U rhume vatsari va tsevu eBetlehema leswaku va ya yi kopa kutani va vuya ni kopi ya yona eSpaniya. Eka malembe-xidzana lama landzeleke, hakatsongo-tsongo Bibele ya Vulgate yi sive Bibele ya Vetus Latina Hispana. Tibibele teto ta Xilatini ti endle leswaku vanhu va le Spaniya va kota ku hlaya Bibele ni ku twisisa rungula ra yona. Kambe loko Mfumo wa Rhoma wu tshika ku fuma tiko leri ra Spaniya, ku ve ni swilaveko swa leswaku Bibele yi hundzuluxeriwa hi tindzimi tin’wana letintshwa.

BIBELE LEYI TSARIWEKE EKA SWILETI

Hi lembe-xidzana ra vuntlhanu, Mavisigoth ni tinxaka tin’wana ta Majarimani ti hlasele Spaniya kutani ku ve ni ririmi lerintshwa ra Xigoth enhlonhleni ya tiko rero. Vahlaseri volavo a va ri ni Vukhongeri lebyi tiviwaka tanihi Vuarius, lebyi a byi lwisana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we. Nakambe va te ni Bibele ya vona ya Xigoth leyi vitaniwaka Ulfilas. Ku tirhisiwe Bibele leyi eSpaniya kukondza ku hela lembe-xidzana ra vutsevu, loko Reccared, hosi leyi nga Muvisigoth, a va Mukhatoliki kutani a tshika vukhongeri bya Vuarius. U endle leswaku tibuku hinkwato ta vukhongeri bya Vuarius ti hlengeletiwa kutani ti hisiwa, ku katsa ni Bibele ya Ulfilas. Sweswo swi endle leswaku Tibibele hinkwato ta Xigoth ti nga ha vi kona eSpaniya.

Kambe, hi nkarhi wolowo Rito ra Xikwembu ri hambete ri hangalaka eSpaniya. Handle ka Xigoth, a ka ha ri ni ririmi ra Xilatini leri a ri vulavuriwa etikweni hinkwaro ra Spaniya leri endzhakunyana ri endleke leswaku le Nhlonhleni ya Iberia ku vulavuriwa tindzimi ta le Rhoma.a Matsalwa ya khale lama tsariweke hi Xilatini ma tiveka tanihi swileti swa Vagoth tanihi leswi ma tsariweke eka swipetlu swa xileti. Ma tsariwe hi lembe-xidzana ra vutsevu ni ra vunkombo naswona man’wana ya wona ma ni tindzimana leti tekiweke eka Tipisalema ni le ka Tievhangeli. Xileti xin’wana xi ni Pisalema 16 hinkwayo.

Ku va ku ri ni tindzimana ta Matsalwa leti tsariweke eswiletini swi kombisa leswaku hi nkarhi wolowo vanhu a va hlaya Rito ra Xikwembu va tlhela va ri kopa. Swi nga ha endleka vadyondzisi va tirhise tindzimana ta Bibele tanihi switoloveto eka vana lava dyondzaka ku hlaya ni ku tsala. Swileti a ku ri switirhisiwa leswi chipeke swo tsalela eka swona, ku hambana ni dzovo ro tsindziyela ro durha leri yindlu ya tinghwendza ya le malembeni ya le xikarhi a ti swi tirhisela ku endla Tibibele leti nga ni swifaniso.

Bibele yin’wana leyi durhaka ya swifaniso a yi vekiwe ekerekeni ya San Isidoro eLeón le Spaniya. Yi endliwe hi 960 C.E., yi ni matluka ya 516 lama loko ma pimiwa ma leheke kwalomu ka 47 wa tisentimitara yi andzisiwa ka 34 naswona yi tika kwalomu ka 18 wa tikhilogiramu. Bibele yin’wana leyi sweswi yi nga kona eLayiburari ya Vatican, i Bibele ya Ripoll, leyi endliweke kwalomu ka 1020 C.E. I yin’wana ya Tibibele leti nga ni swifaniso leswi mpfampfarhutiweke swinene swa Tibibele ta le Malembeni ya le Xikarhi. Leswaku ku endliwa swifaniso swo tano, nghwendza yi nga ha va yi hete siku hinkwaro yi ri karhi yi endla letere rin’we ro sungula kumbe vhiki hinkwaro yi ri karhi yi tsala tluka ro sungula. Hambiloko ti ri ta risima, Tibibele teto a ti swi kotanga ku hangalasa Rito ra Xikwembu exikarhi ka vanhu.

BIBELE YA XIARABU

Hi lembe-xidzana ra vunhungu, ku sungule ririmi rin’wana eSpaniya leri endleke leswaku ku va ni Vuislam enhlonhleni ya tiko rero. Etindhawini leti Mamoslem ma nga fika ma tifuma, ririmi ra Xiarabu ku ve rona leri ri vulavuriwaka ngopfu ku tlula ra Xilatini naswona ku ve ni xilaveko lexikulu xa ku va ni vuhundzuluxeri bya Bibele bya ririmi leri.

Swi le rivaleni leswaku Tibibele to tala ta Xiarabu—ngopfu-ngopfu Tievhangeli—ti hangalake eSpaniya emalembeni ya le xikarhi. Swi tikomba onge hi lembe-xidzana ra vunhungu, John, bixopo wa le Seville, u hundzuluxele Bibele hinkwayo hi Xiarabu. Lexi twisaka ku vava hileswaku to tala ta Tibibele teto ta Xiarabu a ta ha ri kona. Yin’wana ya Tibibele teto ta Xiarabu leti ku nga Tievhangeli leti tsariweke exikarhi ka lembe-xidzana ra vukhume yi hlayisiwile ekerekeni leyi nga eLeón, le Spaniya.

TIBIBELE TA XIPANIYA

Eku heleni ka Malembe ya le Xikarhi, Xicastilia kumbe Xipaniya, xi sungule ku vulavuriwa eNhlonhleni ya le Iberia. Ririmi leri lerintshwa a ri ta va ra nkoka eku hangalaseni ka Rito ra Xikwembu.b Bibele yo sungula ya Xipaniya a yi vitaniwa La Fazienda de Ultra Mar (Swiendlo Swa Ku Tsemakanya Lwandle) leyi tsariweke eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-13. Bibele leyi yi ni rungula ra riendzo ra Vaisrayele naswona yi katsa ni rungula leri nga eka tibuku ta ntlhanu to sungula ta Matsalwa ni tibuku tin’wana ta Matsalwa ya Xiheveru swin’we ni Tievhangeli ni Mapapila.

Valawuri va kereke a yi va tsakisanga Bibele leyi. Hi 1234, Huvo ya le Tarragona, yi lerise leswaku Tibibele hinkwato ta ririmi ra xintu ti fanele ti yisiwa eka mufundhisi wa kwalaho leswaku ti ta hisiwa. Lexi tsakisaka hileswaku xileriso lexi a xi endlanga leswaku Bibele yi nga ha hundzuluxeriwi. Hosi Alfonso X (1252-1284), u tekiwe tanihi musunguri wa ku tsala swilo hi ririmi ra Xipaniya, loyi a laveke leswaku Matsalwa ma hundzuluxeriwa hi ririmi rero lerintshwa ni ku tlhela a swi seketela. Tibibele ta Xipaniya leti tsariweke hi nkarhi wolowo ti katsa Pre-Alfonsine Bible na Alfonsine Bible leyi veke kona endzhakunyana, leyi a yi ri Bibele leyikulu eka Tibibele ta Xipaniya ta le nkarhini wolowo.

Tibibele teto hatimbirhi ti pfunete ku antswisa ririmi lerintshwa ra Xipaniya. Thomas Montgomery loyi a nga xidyondzi u vula leswi malunghana ni Pre-Alfonsine Bible: “Muhundzuluxeri wa Bibele leyi u endle ntirho wa kahle swinene, hikuva u hundzuluxele hi ku pakanisa naswona a tirhisa ririmi leri hlantswekeke. . . . Ririmi ra kona ra twala naswona ra olova, leswi a swi ta pfuna vanhu lava nga xi tiviki kahle Xilatini.”

Hambiswiritano, Tibibele teto to sungula ta Xipaniya ti hundzuluxeriwe ku suka eka Vulgate ya Xilatini ematshan’weni yo hundzuluxeriwa ku suka eka tindzimi to sungula. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-14, swidyondzi leswi nga Vayuda swi humese Tibibele to hlayanyana ta Xipaniya ta Matsalwa ya Xiheveru leti swi ti hundzuluxeleke ku suka eka Xiheveru hi ku kongoma. Hi nkarhi wolowo, Spaniya a ri ri ni Vayuda vo tala eYuropa naswona vahundzuluxeri lava nga Vayuda a va swi kota ku kuma matsalwa ya vona ya Xiheveru leswaku va ti hundzuluxelela Tibibele ta vona.c

Xikombiso xin’wana lexi xiyekaka a ku ri xa Alba Bible, leyi hetiweke hi lembe-xidzana ra vu-15. Wanuna loyi a vulavulaka Xipaniya loyi a nga eka xikhundlha xa le henhla, Luis de Guzmán, u lerise Rabi Moisés Arragel leswaku a hundzuluxela Bibele hi Xicastizo (lexi hlantswekeke) xa le Spaniya. U nyikele swivangelo swimbirhi swo va a kombela Bibele leyi, leyintshwa. Xo sungula u te: “Tibibele leti namuntlha ti kumekaka hi ririmi leri sunguriweke eRhoma a ti pakanisi” kasi xa vumbirhi hileswaku, “Vanhu vo fana na hina va lava tinhlamuselo ta le matlhelo eka tindzimana to tika.” Xikombelo xakwe xi kombisa leswaku vanhu va le nkarhini wakwe a va rhandza ku hlaya Bibele ni ku tlhela va yi twisisa. Nakambe xi kombisa leswaku Matsalwa ya ririmi ra xintu se a ya hangalasiwe swinene eSpaniya.

Ha va nkhensa vahundzuluxeri ni vakopi va le malembeni ya le xikarhi, vanhu lava dyondzekeke va le Spaniya va nga hlaya Bibele hi ririmi ra vona handle ko tikeriwa. Hikwalaho ka sweswo, n’wamatimu Juan Orts González u xiye leswaku “vanhu va le Spaniya a va tiva Bibele swinene ku tlula vanhu va le Jarimani kumbe eNghilandhi emahlweni ko va Lutere a velekiwa.”

Hambiswiritano, eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-15, Vakonanisi va le Spaniya va sivele ku hundzuluxeriwa ka Matsalwa hi ririmi rin’wana ni rin’wana ra xintu. Bibele yi yirisiwe nkarhi wo leha eSpaniya. Ku yirisiwa koloko ku hetelele ku herisiwile endzhaku ka loko ku hundze malembe-xidzana manharhu. Hi nkarhi wolowo wa mangava, vahundzuluxeri va nga ri vangani lava nga ni vurhena va humese Tibibele letintshwa ta Xipaniya naswona va boheke ku ti ngungumerisa va ti yisa eSpaniya.d

Loko matimu lawa ya Bibele emalembeni ya le xikarhi eSpaniya ma paluxeka, vakaneti va endle matshalatshala yo herisa Rito ra Xikwembu hi tindlela to tala. Nilokoswiritano, va tsandzekile ku herisa rito ra Lowa Matimba Hinkwawo.—Pisalema 83:1; 94:20.

Ntirho wa ku tinyiketela wa swidyondzi swo tala wu endle leswaku Bibele yi hangalaka eSpaniya emalembeni ya le xikarhi. Vahundzuluxeri va manguva lawa va tekelele vanhu volavo lava hundzuluxeleke Matsalwa hi Xilatini, Xigoth, Xiarabu ni Xipaniya. Hikwalaho ka sweswo, namuntlha vanhu va timiliyoni lava vulavulaka Xipaniya va nga hlaya Rito ra Xikwembu hi ririmi leri va ri twisisaka.